Met een geschat vermogen van 166 miljard dollar (begin april 2021) is Elon Musk een van de rijkste mensen. Zijn Tesla is de grootste fabrikant van elektrische auto’s, produceert oplaadbare accu’s, batterijen, zonnepanelen en bouwt een netwerk van gigafabrieken wereldwijd. 

Tesla’s nieuwe Gigafactory 4 (GF4), in een bosgebied bij Berlijn, gaat binnenkort open. Het Amerikaanse bedrijf krijgt er een flinke smak Europees belastinggeld voor. Tesla is namelijk een van de 42 subsidieontvangers uit het European Battery Innovation-project: een nieuw fonds om schone technologie te stimuleren en de Green Deal van de Europese Commissie (EC) te helpen verwezenlijken. 

Uitbuitingsindustrie

Dit megaplan moet van Europa het allereerste klimaatneutrale continent ter wereld maken en in die transitie speelt een verschuiving van benzineslurpende naar elektrische auto’s een belangrijke rol.

De verwachtingen zijn hooggespannen, maar de Duitse geschiedkundige en filosofe Ulrike Guérot (1964) is uitermate kritisch: ‘Het is natuurlijk fantastisch dat de Europese Commissie het gebruik van kolen en olie wil terugdringen. Maar ik ben bang dat de Green Deal simpelweg een nieuwe uitbuitingsindustrie oplevert. Alleen dit keer met een groen labeltje erop.’

Guérot kent haar politieke pappenheimers. Twintig jaar lang werkte ze in beleidscentra als Bonn, Parijs en Berlijn. Ze was parlementair assistente, actief in politieke denktanks en voor grote lobbyclubs. In de jaren negentig schreef ze mee aan de blauwdrukken voor de eurozone, en werkte ze in Parijs nauw samen met voormalig Eurocommissaris Jacques Delors.

Het probleem met die Green Deal is het rotsvaste geloof dat we alles oplossen met schonere technologie 

Van 1995 tot 1997 was ze directeur communicatie bij de Association for the Monetary Union of Europe (AMUE) – een in 2002 opgeheven lobbyclub met als enige doel: promotie van de Europese eenheidsmunt. Leden waren onder meer Siemens, Deutsche Bank en Philips. 

Ze betoont zich achteraf kritisch over de introductie van de euro: ‘Zo’n Europese munt is jarenlang gepusht door het bedrijfsleven. Daarna kwam er een gigantische kink in de kabel. Want verschillende machtige lieden in Brussel hadden er geen enkel belang bij om Europa ook écht democratisch te organiseren. Democratie komt altijd met een prijskaartje, en dat wisten ze. Dus is de politieke integratie – nodig om de euro en de binnenmarkt te controleren – nooit van de grond gekomen. Dan had datzelfde bedrijfsleven namelijk gewoon moeten meebetalen aan een Europees werkloosheidsplan en was er een continentaal minimumloon ingesteld. In plaats daarvan hebben ze de Europese eenwording gebruikt om voor zichzelf de hemel op aarde te creëren.’ 

Ongelijke machtsverhoudingen

Bij Berlijn zijn omwonenden helemaal niet blij met de nieuwe megafabriek van Tesla. Ze vrezen verkeersoverlast en ongeoorloofde boskap. Volgens milieuorganisaties leven er zeldzame diersoorten in het gebied en kan de lokale waterhuishouding ernstig worden verstoord. Bij het provinciale milieuagentschap zijn honderden bezwaren en klachten binnengekomen. Maar Tesla rekent erop dat niemand het miljardenproject nog terug durft te fluiten en begon alvast met bouwen, ruim voordat alle vergunningen goed en wel in orde zijn. 

De enige mogelijkheid om Europa te redden uit de klauwen van populisten is radicale democratisering  

Het illustreert precies die ongelijke machtsverhoudingen tussen burgers en bedrijven waar Guérot al jaren tegen ageert: ‘Politieke elites in Europa denken te snel dat de markt alles wel zal oplossen. Daarom moeten wij als burgers blijven vragen wie er het meeste gaat profiteren van die Green Deal: Elon Musk of wij?’

Na het uitbreken van de financiële crisis in 2008 zag Guérot met afgrijzen hoe overheden alles op alles zetten om multinationals te redden maar burgers aan hun lot overlieten, en begrotingsdiscipline heilig verklaarden maar banken redden met royale steunpakketten. Niet veel later keerde ze de dagelijkse politieke praktijk gedesillusioneerd de rug toe om zich vanuit Berlijn te wijden aan haar eigen radicale utopie: de Europese Republiek. 

Tegenwoordig is Guérot de drijvende kracht achter het door haar opgerichte European Democracy Lab, geeft ze leiding aan het departement Europese beleidsstudies aan de Oostenrijkse Donau Universiteit, schrijft ze wetenschappelijke artikelen, en heeft zes boeken op haar naam staan. 

Om de EU te redden uit de klauwen van de populisten is radicale democratisering de enige mogelijkheid, zegt ze stellig: ‘We hebben een interne markt en een eigen eenheidsmunt. Kapitaal is gelijkgeschakeld en goederen kunnen vrijuit over het hele continent rondgereden worden. Maar we hebben nagelaten om Europa ook écht democratisch te organiseren. Burgers van verschillende EU-lidstaten, zoals jij en ik, zijn niet gelijk voor de wet. En we worden niet direct vertegenwoordigd in Brussel. We moeten het Europese project voltooien en, naar de klassieke definitie van Cicero, alle burgers over het hele continent juridisch gelijkschakelen.’

Veel tamtam

De Europese Commissie presenteerde haar Green Deal in december 2019 met veel tamtam. Sindsdien wordt het plan uitgewerkt in een gestage stroom van beleidsvoorstellen, resoluties, richtlijnen, nationale wetten – én met financieringsfondsen.

Een Just Transition Fund van 750 miljard euro moet kansarme regio’s in hun ontwikkeling bijstaan. Via het Sustainable Europe Investment Plan wil de Commissie in totaal 1 biljoen euro aan publieke en private investeringen bijeen krijgen voor de duurzaamheidstransitie.

De Europese duurzaamheidsambities bieden het bedrijfsleven grote kansen. Maar wat de Green Deal volgens Guérot ontbeert, is een grootse visie op een betere wereld: ‘Er zit veel perversie in de uitvoering van de Green Deal. Dat zie je ook terug in de coronapandemie. In Duitsland werden de steunpakketten meteen gebruikt om Lufthansa overeind te houden. Terwijl er ook nagedacht had kunnen worden over gerichte investeringen in betere treinverbindingen naar arme plattelandsgebieden.’ 

Tesla boekte in 2020 een winst van 595 miljoen euro. Meer dan 400 miljoen dollar daarvan verdiende het concern niet met de verkoop van auto’s maar van emissierechten. 

Omdat de elektrische Tesla’s geen CO₂ uitstoten, beschikt het bedrijf namelijk over een grote hoeveelheid ongebruikte emissiecertificaten. Volgens de EU-regels mogen die worden verhandeld. Zo kon Tesla 1,8 miljard euro verdienen door certificaten te verkopen aan Fiat-Chrysler – dat daardoor tot 2023 meer CO₂ mag uitstoten dan in eerste instantie was afgesproken. Volgens berekeningen van een Amerikaanse investeringsbankier was die 1,8 miljard euro voldoende geweest om de nieuwe gigafabriek bij Berlijn te financieren zónder Europese steun. 

Uit een analyse van het progressieve onderzoeksbureau Corporate Europe Observatory (CEO) blijkt dan ook hoe grote bedrijven de Green Deal naar hun hand weten te zetten, en hoe gemakkelijk ze toegang hebben tot fondsen van de EU. 

Zo hadden ambtenaren van de Commissie in de eerste honderd dagen na de lancering van het plan 151 ontmoetingen met lobbyisten van de industrie – tegen 29 met vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties. In diezelfde periode hadden de Commissie en fossiele megabedrijven als Shell en Total maar liefst twee ontmoetingen per week. 

Scheve verhoudingen, die het draagvlak voor duurzaamheid danig kunnen ondergraven, vreest Guérot: ‘Je kunt de Green Deal vergelijken met wat de Europese Investeringsbank al jaren doet. Die koppelt ook publiek geld aan private investeringen. Maar volgens de logica van de markt is het volstrekt onlogisch om een treinstation te bouwen in een afgelegen dorpje in Oost-Duitsland. Waarom zou je investeren in voorzieningen voor een regio waar toch iedereen vertrekt? Als een groot bedrijf daar dan wél met EU-geld windmolens of een fabriek mag bouwen, moet je niet raar opkijken als de inwoners van zo’n gebied massaal achter de populisten aanrennen.’ 

Lithium delven

In september 2020 maakte de Europese Commissie bekend lithium (en drie andere aardmetalen die nodig zijn voor de energietransitie) toe te voegen aan de lijst van strategisch belangrijke grondstoffen. Tegen 2050 is de vraag naar lithium in Europa naar verwachting zestig keer groter dan nu. Wereldwijd stijgt de vraag volgens de Wereldbank zelfs met 500 procent. Guérot: ‘Ik ben geen ingenieur, maar ik vraag me sterk af of miljarden Tesla’s op de weg zoveel beter zullen zijn voor moeder aarde. Om al die auto’s te produceren zullen gigantische voorraden lithium ontgonnen moeten worden.’

Om aan de toekomstige vraag te voldoen, wil de Commissie meer mijnen in Europa zelf. In 2025 moet 80 procent van alle voor de Green Deal benodigde lithium gedolven worden in landen als Spanje, Portugal, Polen en Finland. Maatschappelijke organisaties vrezen voor een complete wildgroei aan mijnbouwprojecten en waarschuwen dat de winning van lithium veel water vraagt, lokale grondwatersystemen ernstig kan vervuilen, beschermde natuurgebieden aantast, landbouw onmogelijk maakt en de economie in toerismeregio’s compleet kan vernietigen. 

In september 2020 stuurde een coalitie van milieuorganisaties daarom een brief aan de Commissie om op te roepen het grondstoffengebruik ‘in absolute zin te verminderen’, en te benadrukken dat lokale gemeenschappen moeten worden betrokken bij het verlenen van mijnbouwconcessies. 

Ook het Europese Comité van de Regio’s (CvdR) benadrukte – nog voordat de Commissie haar Green Deal goed en wel had gepresenteerd – hoe belangrijk de inbedding is van Europese politiek in de lokale en regionale politiek. 

Guérot: ‘De transitie die de Commissie voor ogen heeft is gigantisch, echt gigantisch. Mensen geven aan zoiets groots pas hun steun als ze zelf het gevoel hebben er ook iets mee te winnen. Je kunt niet simpelweg tegen alle mijnwerkers in Polen zeggen: we vinden wel iets anders voor jullie.’ 

‘Werk gaat over meer dan inkomen, het gaat ook over waardigheid’, zegt Guérot. ‘Het fossiele groeimodel vervangen door een groene variant is te gemakkelijk en lost de ongelijkheid in Europa niet op. De kloof tussen stad en platteland blijft gewoon bestaan en de breuklijn tussen hoog- en laagopgeleiden ook. Alle maatschappelijke emancipatieprocessen van de afgelopen eeuw hadden te maken met rechten, klassenongelijkheid, stemrecht, gelijkheid voor vrouwen of de emancipatie van mensen van kleur. Alleen een groen ideaal is niet genoeg. Zeker niet als dat de ongelijkheid en de onzekerheid die veel mensen in het dagelijkse leven ervaren, juist groter maakt.’

Guérot’s visie op de Europese Unie is tot in haar vezels vooruitstrevend, maar zit tegelijk vol gevaren, breuklijnen en verdeeldheid: de Green Deal wordt pas een succes als de politieke elite in Brussel over het duurzaamheidsdebat heen durft te kijken. 

‘Mensen als wij, de hoogopgeleide kosmopolieten in Barcelona, Frankfurt of Amsterdam, kunnen onze laptop openklappen. Maar de mensen die vastzitten in kleinere steden of op het platteland, de mensen die er volgens de neoliberale systeemlogica niet meer toe doen, zij zijn de olifant in de kamer. Het zijn immers hún banen die ergens anders nog goedkoper gedaan kunnen worden of verdwijnen door digitalisering. Dat is een breuklijn die je overal in Europa ziet groeien.’

Guérot denkt na, zucht diep: ‘Een fundamenteel probleem aan die hele Green Deal is het rotsvaste geloof dat we alle problemen kunnen oplossen als we maar investeren in schonere technologie. Het is helemaal niet zeker of een duurzaam Europa ook gelijkwaardiger en democratischer gaat zijn. Wat ik maar wil zeggen is dit: er is nog veel werk te doen voor we een Unie hebben die groen én egalitair is.’