Op 2 juli vond Hugo de Jonge ‘Dansen met Janssen’ nog steeds een goed idee. In die termen verkondigde de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) eerder het afschaffen van de 1,5-meterregel in kroegen en discotheken. Bezoekers met een negatieve coronatest van ‘Testen voor Toegang’ mochten als vanouds op de dansvloer tegen elkaar aan schuren. 

De summer of love die het kabinet op 18 juni voorspiegelde, kwam razendsnel tot een einde. Op 9 juli werden de versoepelingen teruggedraaid vanwege het oplopende aantal besmettingen onder jongeren. 

Festivalorganisatoren en ondernemers in de horeca zijn laaiend over het wispelturige beleid. ID&T, van festivals als Awakenings, Sensation en Mysteryland, spande een kort geding aan tegen de overheid waarbij 33 andere organisatoren van evenementen zich aansloten. Na een jaar van zakelijke malaise verkeren ze opnieuw in onzekerheid. De ondernemers eisen vrijdag bij de rechter dat de nieuwe maatregelen worden ingetrokken, of zo gewijzigd dat evenementen mogelijk zijn met verplichte testen. 

Het wispelturige beleid raakt niet alleen evenementorganisatoren in de portemonnee, de rest van Nederland betaalt mee

Alle voorbereidingen en investeringen om veilig open te gaan, zijn anders voor niets geweest. Dat raakt niet alleen de organisatoren in de portemonnee. De rest van Nederland betaalt mee. Eerder werd 80 procent van de gemaakte kosten vergoed uit publieke middelen, maar op 14 juli werd dat verhoogd naar 100 procent. Het kabinet heeft bovenop de eerder toegezegde 385 miljoen euro nog eens 135 miljoen beschikbaar gesteld via een garantiefonds voor afgelaste evenementen. 

De regering biedt geen perspectief voor de toekomst. Pas op 13 augustus ‘kijkt het kabinet verder’ en bepaalt het ad hoc wat dan mogelijk is – volgens het kabinet. 

Op welke gronden die afwegingen worden gemaakt blijft volledig intransparant. De regering noemt bijvoorbeeld geen enkele grenswaarde voor besmettingsaantallen of ziekenhuisbezettingen waarbij weer kan worden versoepeld. 

De organisatie van het meerdaagse festival Lowlands zou zo pas een week van tevoren horen of het mag plaatsvinden, terwijl de voorbereidingen om 60.000 bezoekers te ontvangen nu gewoon doorgaan. Lowlands-directeur Eric van Eerdenburg, die zich overigens niet aansloot bij de rechtszaak, spreekt van een ‘onmogelijke, onwerkbare situatie’.

De deltavariant

De regering probeert de schuld van de besmettingen toe te dichten aan een nieuwe virusvariant. ‘Mede door de zeer besmettelijke deltavariant van het virus stijgen de besmettingscijfers momenteel erg hard,’ zei Mark Rutte tijdens de persconferentie van 9 juli, met een retoriek die doet denken aan de Britse variant, die begin dit jaar werd getaxeerd als een dermate grote dreiging dat invoering van een avondklok ‘onvermijdelijk’ was.

De afwegingen blijven intransparant, het kabinet noemt geen grenzen voor besmettingsaantallen of ziekenhuisbezettingen waarbij kan worden versoepeld

Volgens viroloog Ron Fouchier, verbonden aan het Erasmus Medisch Centrum waar ook OMT-lid Marion Koopmans een leerstoel bekleedt, is er geen wetenschappelijke onderbouwing voor hogere besmettelijkheid van de deltavariant, evenmin als bij de Britse alfavariant in januari: ‘Net als met de alfavariant is er weinig of geen direct bewijs voor verhoogde besmettelijkheid of overdraagbaarheid van de deltavariant.’ 

Fouchier denkt dat de snellere verspreiding van nieuwe varianten vooral wordt veroorzaakt door mutaties, waardoor het virus beter kan ontsnappen aan immuniteit van de bevolking. ‘Dan lijkt het of een variant meer besmettelijk of overdraagbaar is, maar in feite komt dit vooral doordat de varianten meer mensen kunnen infecteren: dezelfde mensen als de oudere varianten plus een klein deel van de mensen die immuun zijn voor de oudere varianten, maar niet helemaal voor de nieuwe.’ Hoe groot die groep precies is, is niet bekend. 

Net als met de relatieve groei van de Britse variant in de winter, die snel om zich heen greep tijdens de kerstinkopen, moeten we volgens Fouchier voorzichtig zijn met het trekken van conclusies over absolute besmettelijkheid. Er spelen nog allerlei andere factoren, zoals het zogenoemde founder effect: was die nieuwe deltavariant er toevallig op het juiste moment op de juiste plek?

Testen voor Toegang

Daar lijkt alles op te wijzen: alle remmen gingen eraf waardoor duizenden jongeren elkaar in een slecht geventileerde Disco Dolly konden besmetten. 

De mogelijk hogere besmettelijkheid van de deltavariant lijkt hierin hoogstens een bijrol te spelen. Er zijn tal van andere oorzaken te noemen voor de besmettingsgolf. Verreweg de belangrijkste: het kabinet heeft de effectiviteit van Testen voor Toegang, van de Stichting Open Nederland die tot recent onder leiding stond van oud-generaal Tom Middendorp, tegen beter weten in totaal overschat. 

Follow the Money schreef eerder over dit project om besmette mensen met verplichte sneltesten uit te kunnen sluiten van evenementen. Testen voor Toegang kost tot en met augustus circa 700 miljoen belastinggeld. Het ministerie van Volksgezondheid kan echter niet uitleggen hoe hiermee IC-opnames worden voorkomen. Artsen, epidemiologen en gezondheidseconomen bekritiseerden niet alleen de hoge kosten – die niet in verhouding staan tot de baten – maar leverden ook fundamentele kritiek op de effectiviteit en zinnigheid van het project. 

Artsen, epidemiologen en gezondheidseconomen leverden fundamentele kritiek op de effectiviteit en zinnigheid van Testen voor Toegang 

Armand Girbes, hoofd van de Intensive Care van het Amsterdam UMC, waarschuwde half mei al voor de statistische tekortkomingen van Testen voor Toegang. Volgens hem biedt het ‘willekeur en schijnveiligheid’: ‘Willekeur omdat de meerderheid van de positief geteste personen helemaal geen covid-19 zal hebben en schijnveiligheid omdat een belangrijk deel van de weinige besmette mensen toch een negatieve testuitslag zal krijgen.’ 

Arts-microbioloog en OMT-lid Marc Bonten beaamt dit. Hij zegt tegen Follow the Money: ‘Ik zie Testen voor Toegang niet als een maatregel om IC-opnames te voorkomen, maar als een maatregel om in een periode van lage ziekteprevalentie activiteiten waarbij de 1,5 meter niet gerealiseerd kan worden op redelijk veilige wijze te laten plaatsvinden. 100 procent veilig wordt het nooit, omdat Testen voor Toegang niet 100 procent sensitief is.’

Omdat de sneltesten niet 100 procent betrouwbaar zijn, krijgt circa 1 op de 5 besmettelijke mensen ten onrechte een negatieve uitslag. Daarbovenop komt de kans op besmettingen tussen testafname en het evenementbezoek. Die werd een stuk groter doordat het kabinet – tegen het advies van het OMT in – koos voor een geldigheidsduur van de testuitslag van 40 uur in plaats van maximaal 24 uur. Door de exclusieve opzet met Stichting Open Nederland werd sneltesten aan de deur bij voorbaat uitgesloten. 

Tel daarbij op dat jongeren ook nog fraudeerden met het kopiëren van de QR-codes om ergens binnen te komen en het mag – ook voor Rutte en De Jonge – geen verrassing zijn dat Testen voor Toegang vooral dure schijnveiligheid bood. 

Testen voor Toegang is nu ‘op pauze’ gezet voor de horeca, maar gaat nog wel door voor cultuur- en sportevenementen waarbij mensen op een stoel zitten. De regering blijft betalen voor de opgebouwde capaciteit van 345.000 tests per dag. Volgens de afspraken gaat er dagelijks circa 670.000 euro belastinggeld naar de Stichting Open Nederland, ook als er geen enkele test wordt afgenomen. 

Gebrek aan grenzen

Of Testen voor Toegang in de toekomst weer op dezelfde manier wordt voortgezet blijft onduidelijk. Senator Peter van der Voort (D66), die tevens intensivist is, vroeg de regering eerder al ‘een realistische ondergrens van de prevalentie van het aantal geschatte besmettelijke personen op te nemen voor coronatestbewijzen en andere maatregelen’. 

Een realistische ondergrens kan voorkomen dat er miljoenen worden verspild aan tests die niet bijdragen aan beteugelen van het virus

Van der Voorst wilde hiermee afdwingen dat de minister van tevoren een ondergrens kwantificeert waarbij testen niet meer zinnig wordt geacht. Zo kan worden voorkomen dat er vele miljoenen worden verspild aan tests die niet bijdragen aan het beteugelen van het virus. Zijn motie werd op 1 juni in de Senaat aangenomen, als onderdeel van de ‘Tijdelijke wet toegangsbewijzen’, maar een ondergrens is nog altijd niet bepaald.  

Op 13 juli vroeg Van der Voort wederom aan Hugo de Jonge om zijn motie uit te voeren. De minister antwoordde: ‘Op de dag dat je afkunt van de 1,5 meter, dan kun je af van Testen voor Toegang.’ 

Over de bovengrens was De Jonge evenmin specifiek: ‘Als de prevalentie onder jongeren hoger is dan wordt de kans op valsnegatieven groter. Werken met een testtermijn van 40 uur van tevoren is dan niet meer aanvaardbaar.’

Van der Voort vroeg De Jonge nogmaals om specifieke grenswaarden: ‘Geef inzicht in de overwegingen en biedt houvast voor de samenleving.’ Maar De Jonge weigert dergelijk perspectief te bieden. Hij zegt pas na 13 augustus op die vraag terug te zullen komen, ook al negeert hij hiermee al ruim twee maanden een motie die door de meerderheid van de Eerste Kamer is aangenomen. Op 14 juli bevestigde de demissionaire minister in de Tweede Kamer dat hij op 13 augustus zowel een onder- als een bovengrens zal hebben vastgesteld.

IC-opnames

In datzelfde debat van 14 juli uitten verschillende Tweede Kamerleden hun verontwaardiging over de oplopende besmettingen en de premature versoepelingen van het kabinet. Onder anderen Attje Kuiken (PvdA) en Lisa Westerveld (GroenLinks) riepen op om niet langer op aantallen ziekenhuisopnames te sturen, maar direct op besmettingsaantallen. 

Vanwege het fiasco met Testen met Toegang ligt de publieke focus nu op de stijging van positieve testuitslagen. Maar de vervolgvraag mag niet ontbreken: hoe erg is het omhooggaan van de besmettingscijfers onder jongeren? Uitgaand van het officiële doel van het coronabeleid – het voorkomen van overbelasting van de zorg – is het antwoord afhankelijk van het aantal ziekenhuisopnames dat eruit voortkomt. 

Maar de vervolgvraag mag niet ontbreken: hoe erg is het omhooggaan van de besmettingscijfers onder jongeren? 

Op het moment van publiceren ligt op de afdeling van Armand Girbes geen enkele coronapatiënt: ‘Jonge mensen met covid hebben we nauwelijks gezien op de IC en hun kans op de IC terecht te komen na besmetting is heel erg klein. Het risico zit volgens mij voornamelijk in de onvolledig en niet-gevaccineerde risicogroepen, die besmet worden door de mensen met relatief weinig of vrijwel geen klachten.’

Maurice van den Bosch, bestuursvoorzitter van het OLVG-ziekenhuis in Amsterdam, maakt zich om dezelfde reden druk over de besmettingen. ‘De meeste mensen onder de 50 jaar worden in de regel niet ernstig ziek, maar de jongeren gaan wel ouderen aansteken, en dan met name in niet-gevaccineerde, kwetsbare groepen.’ In het OLVG lagen vrijdag geen patiënten op de IC, op maandag vier waarvan er op woensdag drie weer terug konden naar de kliniek. De aankomende weken zal duidelijk worden wat het effect op de ziekenhuisopnames is.’

OMT-lid Marc Bonten is het eens met Girbes en Van den Bosch: ‘Op zich zou het niet heel erg zijn als “enkele jonge mensen” elkaar besmetten op een festival. Het gaat om de kans dat daaruit een besmettingsketen ontstaat die uiteindelijk niet-beschermde, of onvoldoende beschermde, kwetsbaren bereikt.’ 

Vaccins en natuurlijke immuniteit beschermen beide 

Hoe groot die kans is durft Bonten niet in te schatten. Hij verdedigt de meest recente aanscherpingen in het kabinetsbeleid vanuit het voorzorgsprincipe: ‘Als je Testen voor Toegang loslaat, laat je eigenlijk alle maatregelen los, want dan kunnen mensen zonder test massaal bij elkaar komen, binnen en buiten. Dat moet ooit weer gebeuren. Het is alleen moeilijk in te schatten wanneer het moment daar is dat het weer veilig kan. Nieuwe varianten kunnen het feestje aardig verstoren. Net als dalende bescherming door vaccins.’

Volgens viroloog Ron Fouchier is de paniek over nieuwe varianten echter overdreven: ‘Tot zover lijken onze vaccins goede bescherming te geven tegen ernstige infecties en ziekenhuisopnames. Natuurlijk gaat die immuniteit in de loop van de tijd afnemen, en dat gaat sneller voor nieuwe varianten dan voor oudere. Daar moeten we op letten. Maar het probleem is op te lossen door additionele vaccinaties te geven, met de huidige vaccins of geüpdatete versies.’

Bescherming tegen nieuwe varianten wordt bovendien ook op natuurlijke wijze op peil gehouden, net als bij andere infectieziekten. Op YouTube is hierover een interessante gedachtewisseling te bekijken tussen Fouchier en de Amerikaanse viroloog Vincent Racaniello van de Columbia University in New York.

Fouchier: ‘Wanneer je voldoende beschermd bent door het vaccin en je komt in contact met mensen die in een discotheek een nieuwe variant van het virus hebben opgelopen, dan krijgt je immuniteit een boost. Zolang je niet ernstig ziek wordt, is er eigenlijk niets aan de hand.’ Racaniello vat het als volgt samen: ‘Dat vaccins infecties niet voorkomen, maakt niet zoveel uit. Zolang ze maar beschermen tegen ernstige ziekte.’ 

‘Natuurlijk gaat de immuniteit afnemen, maar dat probleem is op te lossen met de huidige vaccins of geüpdatete versies’

Of dat het geval is, zal in de komende periode een stuk duidelijker worden. Die zal veel inzicht geven in het verband tussen besmettingen onder niet-kwetsbare jongeren en ernstige ziekte onder kwetsbaren die nog steeds vatbaar zijn. Als een sterke stijging in ziekenhuisopnames uitblijft, is dat een bemoedigend teken dat de immuniteit onder de bevolking is toegenomen tot de wenselijke niveaus, zowel door vaccinaties als doorgemaakte infecties.

Maar of het kabinet die logica vanaf nu hanteert voor het uitstippelen van een duidelijke strategie uit de huidige crisis is twijfelachtig. 

Minister De Jonge probeerde jongeren begin deze maand te verleiden zich te laten vaccineren (‘Dansen met Janssen. Een ideaal vaccin voor als je klaar wil zijn voor een zomer vol festivals’). Hij negeerde daarbij niet alleen de adviezen van gedragswetenschappers. Volgens juristen schond de minister zelfs de zorgplicht: Wie zich liet prikken kreeg direct een vaccinatiebewijs, terwijl het vaccin pas na twee tot vier weken bescherming biedt. 

Twee weken daarna is het verhaal van minister De Jonge alweer volledig gekanteld. Op 13 juli suggereert hij in de Eerste Kamer dat de terugkeer naar het ‘normale’ leven op elk moment kan worden teruggedraaid bij de komst van weer een nieuwe variant – ongeacht de vaccinatiegraad en ongeacht de natuurlijk opgebouwde immuniteit: ‘De tranmissieremming na vaccinatie zal geen 100 procent zijn. Ook in het najaar zal het virus blijven rondgaan. Onder mensen die niet gevaccineerd zijn, maar ook onder mensen die wel zijn gevaccineerd. Wij zijn niet of the hook in het najaar. [...] Daarom zijn de maatregelen ook nu nog nodig.’

Kosten-batenanalyse

Uit een rondvraag van het vooraanstaande wetenschappelijke tijdschrift Nature onder virologen, immunologen en infectieziekte-experts blijkt dat 90 procent van hen denkt dat covid een endemische ziekte wordt waarmee we jaarlijks te maken krijgen, net als met de griep. Covid zal waarschijnlijk dus nooit meer verdwijnen.  

‘Dat vaccins infecties niet voorkomen maakt niet zoveel uit, zolang ze maar beschermen tegen ernstige ziekte’

Dit vooruitzicht vraagt om beleid dat rekening houdt met het ontstaan van nog meer nieuwe varianten, met het op peil houden van immuniteit, en met een rationele afweging tussen beperkende maatregelen en het accepteren van besmettingen – zeker wanneer die geen ernstig ziektebeeld veroorzaken. 

Het voorzorgsprincipe ontslaat niet van de plicht om de risico’s en schade als gevolg van besmettingen te kwantificeren en af te wegen tegen bredere maatschappelijke belangen. Er zijn immers niet alleen risico’s en schade verbonden aan de besmettingen, maar ook aan de maatregelen, de onzekerheid en het gebrek aan perspectief. 

De kosten van ‘Testen voor Toegang’ en van het garantiefonds voor gedupeerde evenementorganisatoren verdienen een plek in deze kosten-batenanalyse. Ruim een miljard aan publiek geld dat hiermee is gemoeid, had immers ook uitgegeven kunnen worden aan andere doeleinden – met een groter maatschappelijk nut. 

Zolang grenswaarden ongedefinieerd blijven, sturingsvariabelen wisselen en elke vermeende terugtrekking of dreiging van het virus kan leiden tot ad-hocbeslissingen van enkele ministers, ligt nog meer ondoordacht jojobeleid in het verschiet. Met alle onzekerheid bij ondernemers en burgers en alle economische en sociale schade van dien.