Jan, Cees en Edwin zitten er op de eerste rij in de rechtbank van Amsterdam eensgezind bij: een wollen spencer met daaronder een geblokt overhemd. Hoofdverdachte Cees springt enigszins uit de toon, met een grijze sjaal over zijn vest gedrapeerd. Alledrie zijn ze in de vijftig. Aan de andere kant van het gangpad zit de jongste verdachte: Ron, de 33-jarige kwaliteitsmanager van Biodiesel Kampen. Dit bedrijf was tot voor kort een van de grotere Nederlandse inzamelaars van gebruikt frituurvet én een belangrijke producent van de meest duurzame biodiesel die op de markt te koop is: biodiesel gemaakt van afgedankt frituurvet. De omzet van het bedrijf liep in de honderden miljoenen. Multinational Shell was een van de klanten. Maar de alom gerespecteerde ondernemer Cees Bunschoten, ceo en eigenaar van Biodiesel Kampen geniet inmiddels meer bekendheid als Cees B. 

Volgens justitie zijn de mannen die in januari voor de Amsterdamse rechter zijn verschenen leden van een criminele organisatie die jarenlang op grootschalige wijze hebben gefraudeerd met biodiesel. De criminele winst bedraagt volgens een voorlopige schatting van het Openbaar Ministerie maar liefst 60 miljoen euro. Het is daarmee de grootste biodiesel-fraudezaak in Nederland. 

Het was bijna wachten op het eerste grote Nederlandse fraudeschandaal met deze biologische brandstof. Follow the Money schreef de afgelopen jaren regelmatig over de uiteenlopende cowboypraktijken in de relatief jonge biodieselmarkt. Zo heeft het handelshuis Glencore in de Verenigde Staten op grote schaal (in casu 185 miljoen liter biodiesel) gefraudeerd met de Amerikaanse variant van zogeheten biotickets, een soort certificaten. Ook in Polen en India werd al volop met biodiesel gefraudeerd en de (Nederlandse) handel in afgedankt frituurvet (zogeheten uco, used cooking oil) bleek fraudegevoelig. 

Doorslaand succes

De in Ermelo geboren hoofdverdachte Bunschoten (51) stond tot voor kort te boek als een selfmade ondernemer met een groen hart. ‘Zelden ontmoette ik een ondernemer die op milieu, productie en sociaal gebied zo ver was met MVO (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen) en daar een doorslaand succes van heeft gemaakt,’ schrijft een redacteur van de lokale zakenglossy People’s Business Zwolle in 2014. Het interview met Bunschoten vindt plaats in restaurant ‘t Pestengasthuys in Zwolle en de redacteur schroomt niet om zijn enthousiasme in het artikel te verwerken. ‘Heerlijk om een moderne ondernemer in een ambachtelijke ambiance aan de tand te voelen.’ Wat volgt is een bloemlezing over de Kamper biodiesel die ‘volkomen duurzaam is omdat het gemaakt wordt uit een reststroom van de foodindustrie.’ Afsluitend bedankt de redacteur nog de geïnterviewde voor zijn openhartigheid. Achteraf bekeken nogal ongelukkig: ten tijde van het interview was de bejubelde ‘MVO-ondernemer’ al volop bezig met  biodiesel-fraude.

De voorheen voor veevoer gebruikte afgedankte vetten kunnen ook worden omgezet in biodiesel

Bunschoten haakte op zijn achttiende vroegtijdig af op de detailhandelschool. Hij wordt dan vrachtwagenchauffeur bij het nieuwe transportbedrijf van zijn vader. In 2003 stapt Cees nogmaals in de voetsporen van zijn vader: hij wordt door diens oud-compagnon gevraagd om mee te draaien in Vierhouten Vet, de vetsmelterij die zijn vader ooit mede heeft opgericht. Het bedrijf zet gebruikte oliën en vetten om in een grondstof voor veevoer. Eind jaren negentig wankelt het verdienmodel van de vetsmelters als gevolg van de dioxinecrisis in België. Via de gebruikte vetten zijn er giftige stoffen in de voedselketen terecht gekomen waardoor de Belgische overheid zich genoodzaakt ziet om 7 miljoen kippen en 60 duizend varkens te ruimen. Het daarop volgende Europese verbod op het gebruik van afgedankte vetten in veevoer doet de kasstroom verdampen. Een nieuwe toekomst dient zich echter aan: de afgedankte vetten kunnen ook worden omgezet in biodiesel. Daarmee zijn in het buitenland al geslaagde experimenten gedaan. Bunschoten koopt zich voor de helft in en zet in de jaren daarna vol in op de opmars van biodiesel. In Kampen verrijst er een biodieselfabriek aan de Haatlandhaven zodat de geproduceerde biodiesel over de IJssel verscheept kan worden naar afnemers. De voormalige trucker toont zich daarmee een visionair, want in 2009 treedt de Renewable Energy Directive (RED) in werking. Dat is een Europese richtlijn die als doel heeft om CO2-uitstoot in het wegvervoer te reduceren. Voortaan moeten leveranciers van brandstoffen, denk aan de pompstations van Shell en BP hun benzine en/of diesel bijmengen met biobrandstoffen. Het bijmengpercentage wordt in de loop der jaren steeds verder opgeschroefd. 

De biobrandstofhandel van Cees krijgt nog eens een extra impuls zodra de overheid besluit dat biodiesel gemaakt van afgedankt frituurvet, de zogeheten ucome, de status krijgt van ‘dubbeltellend’. Dat betekent dat afnemers zoals Shell dan slechts de helft hoeven bij te mengen bij hun gewone diesel of benzine. De overheid wil daarmee brandstofleveranciers stimuleren om te kiezen voor de meest duurzame brandstof (van afvalstoffen) in plaats van biodiesel op basis van landbouwgewassen die ook voor consumptie geschikt zijn, zoals soja en palm.

De biodieselfabriek in Kampen draait op volle toeren en de omzet stijgt. Toch komt Bunschoten in de problemen, zo bleek in oktober in een uitgebreid profiel in zakenblad Quote. Zo heeft hij in 2011 voor 40 miljoen euro zijn compagnon uitgekocht zodat Cees vanaf dan volledig eigenaar is. Het afsluiten van de lening is geen probleem en de rente-en aflossingsverplichtingen verlopen in eerste instantie soepel. Maar als in 2012 de biodieselprijs daalt, ontfermt de afdeling bijzonder beheer van ABN Amro zich over zijn bedrijf. 

Maar Bunschoten komt erbovenop en een paar jaar later draait de biodieselfabriek in Kampen opnieuw op volle toeren. In 2015 schiet de omzet omhoog van 150 miljoen euro naar bijna 250 miljoen euro. Een jaar later is die zelfs gestegen naar 313 miljoen euro, met een vette nettowinst van 17 miljoen euro, ruim 5,5 miljoen meer dan het jaar ervoor. Bunschoten neemt het er vervolgens van. Hij koopt een vakantiehuis op Bonaire, vier historische panden in Harderwijk, een boothuis in Harderwijk, vier panden in Kampen, eentje in Elburg en een boerderette in Ermelo. Ook volgt er nog een ijswinkel in Harderwijk. Bunschoten komt ook in het vizier van Quote-journalisten: in 2018 belandt hij op plek 307 in de Quote 500. Zijn vermogen wordt geraamd op 130 miljoen euro.

Geld in een bloempot

De Quote 500-vermelding is echter eenmalig. Voor de buitenwereld oogt Biodiesel Kampen succesvol, maar in 2019 verliest de eigenaar eigenlijk alles. Zo moet Bunschoten zich voor de rechter gaan verantwoorden vanwege frauduleuze handel met biotickets, de voorloper van de huidige Hernieuwbare Brandstofeenheden (HBE’s). Dat zijn in wezen een soort ‘spaarzegels’ die bedrijven ontvangen zodra ze duurzame brandstoffen verkopen voor het wegvervoer. Deze biotickets zijn vervolgens los verhandelbaar. 

Wat blijkt: bij Biodiesel Kampen verkochten ze in 2013 en 2014 biotickets die niet werden gedekt door voldoende biobrandstofleveringen. In de strafzaak komt naar voren dat Bunschoten een gewaarschuwd mens was. ‘Ik wil hierbij wel aantekenen, je bent proper fucked als het niet sluitend wordt,’ zei een biodiesel-makelaar destijds tegen hem in een afgeluisterd gesprek. Biodiesel Kampen blijkt uiteindelijk, ten onrechte, voor ongeveer 8,1 miljoen liter biodiesel aan biotickets te hebben verkocht. Door deze windhandel cashte Biodiesel Kampen voor 2,2 miljoen euro aan illegale inkomsten. 

Geldspeurhonden vonden in Bunschotens woning 114 duizend euro aan contanten verstopt in een bloempot en in een hoge hoed

Dat is niet het enige delict waar Bunschoten zich de afgelopen jaren schuldig aan maakte. De opsporingsdienst van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT/IOD) deed op 3 november 2015 invallen in onder meer de woning van Bunschoten. Speciaal afgerichte geldspeurhonden vonden in zijn woning maar liefst 114 duizend euro aan contanten verstopt in een bloempot en in een hoge hoed in een hoedendoos. Ook werd er beslag gelegd op horloges, bankrekeningen, huizen en een Porsche, Mercedes en BMW. Bovendien dook er bewijs op dat Bunschoten zwarte spaarpotjes had gevuld bij de Orco Bank op Bonaire. Via valse facturen en kickback-constructies had hij geld weggesluisd uit de onderneming. Dit deed hij met een Canadese zakenpartner. 

De opzet daarvan was simpel: Biodiesel Kampen kocht afgedankt frituurvet bij hem in tegen een kunstmatig te hoge prijs. De helft van het surplus was voor de Canadees, de andere helft factureerde Bunschoten weer terug via zijn schoonmaakbedrijf van opslagtanks. Deze (valse) factuur liet hij overmaken naar zijn spaarpotje op Bonaire waarmee hij onder meer zijn vastgoedportefeuille uitbouwde. Witwassen dus, zo oordeelt de rechter in augustus 2019. Bunschoten werd veroordeeld tot 20 maanden cel vanwege deze fraudezaak met biotickets en het witwassen van drie miljoen euro.

Intussen is zijn reputatie volledig aan diggelen: regionale kranten als De Stentor maar ook Het Financieele Dagblad pakken groot uit met de veroordeling van de ooit gevierde ondernemer, die in de regio ook bekendheid genoot als shirtsponsor van voetbalclub PEC Zwolle. ‘Valt de Veluwse vetkoning Cees B. van zijn voetstuk?’ luidt een van de koppen. 

Bunschoten bekende schuld in de bioticket-fraudezaak en zei, zo tekende De Stentor op, tegen de rechters: ‘Dom, dom, dom. Ik voel me schuldig tegenover de mensen die bij me werken dat het glad de verkeerde kant op gaat met het bedrijf en ik voel me schuldig tegenover mijn vrouw en kinderen.’

Tweede strafzaak: omkatten van bio-diesel

Er kwam in 2019 nóg een strafzaak bij. Terwijl Bunschoten in april 2019 nog gratis patat laat uitdelen in zijn nieuwe patatzaak in Harderwijk, begon er in die maand ook een nieuw internationaal onderzoek naar biodieselfraude waarbij ook het Belgische Openbaar Ministerie en het Serious Fraud Office, het bureau dat in het Verenigd Koninkrijk gespecialiseerd is in complexe fraudezaken, werden betrokken. Het Nederlandse Openbaar Ministerie, de Nederlandse Emissieautoriteit en de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) richten de pijlen op Biodiesel Kampen en nog vier andere onbekende bedrijven. Het onderzoek ging gepaard met meerdere invallen in het Verenigd Koninkrijk, België en Nederland. Bunschoten krijgt weer ‘bezoek’, wordt in voorlopige hechtenis genomen. Er werd, zo achterhaalde Follow the Money, voor 45 miljoen euro beslag gelegd op zijn bezittingen.

Dit nieuwe strafrechtelijke onderzoek, Fosfor genaamd, draait in de kern om de verdenking dat Biodiesel Kampen gewone biodiesel heeft ‘omgekat’ naar de meest duurzame biodiesel, de ucome (de afkorting voor Used Cooking Oil Methylester). De prijs van deze biodiesel-variant is meer dan 150 dollar per ton hoger dan gewone biodiesel. 

De omvang van deze fraude is nog groter dan de fraude met de biotickets: de ILT liet vorig jaar in een signaalrapportage aan de Tweede Kamer weten dat de verkoop van ‘onterecht als duurzaam aangemerkte biodiesel’ alleen al in 2015 overeenkomt met maar liefst 31,6 procent van alle in Nederland geadministreerde biodiesel. Een CO2-reductie van 438 duizend ton zou daardoor níet hebben plaatsgevonden. Dat staat gelijk aan 2 procent van de totale CO2-uitstoot van het wegverkeer.

Valse duurzaamheidsverklaringen

Tijdens de recente regiezitting in de rechtbank Amsterdam kwam iets meer duidelijkheid over wat er zich allemaal achter de schermen heeft afgespeeld bij deze tweede fraudezaak waarbij Biodiesel Kampen betrokken is. De officier van justitie vertelde dat Biodiesel Kampen op grote schaal heeft gefraudeerd met biodiesel. Op papier werd gedaan alsof de biodiesel geproduceerd was van afgedankt frituurvet. ‘Maar dat is niet het geval,’ aldus de officier van justitie. Ook zou de biodiesel niet zijn opgenomen in de zogeheten massabalans, een verplicht overzicht waarin biodiesel-bedrijven alle inkomende en uitgaande stromen biobrandstof moeten bijhouden. Dit overzicht dient te voorkomen dat bedrijven stiekem gewone biodiesel inkopen en die vervolgens verkopen als een duurdere variant die is gemaakt van afgedankt frituurvet. 

‘Er is valsheid in geschrifte gepleegd bij 192 duurzaamheidsverklaringen, 192 verkoopfacturen en 41 inkoopfacturen’

Tijdens de regiezitting zei de officier van justitie dat er bij Biodiesel Kampen in de periode van 1 november 2014 tot en met 30 april 2019 valsheid in geschrifte is gepleegd bij 192 duurzaamheidsverklaringen, 192 verkoopfacturen en 41 inkoopfacturen. Ook kwam even kort ter sprake dat Biodiesel Kampen biodiesel inkocht, dan wel verkocht aan Greenergy, de grootste leverancier van brandstof in het Verenigd Koninkrijk en daar tevens de grootste biodieselfabrikant. 

Het is nog onduidelijk of de twee bedrijven bewust met elkaar samenspanden om de biodiesel om te katten. Greenergy was wel een van de verdachte bedrijven die onder de loep werd genomen door de Serious Fraud Office, maar die verdenking is inmiddels vervallen. De naam van een voormalige handelaar van Greenergy, Gianni R., komt een paar keer ter sprake tijdens de regiezitting. 

Minimaal toezicht

Het plegen van valsheid in geschrift bij partijen biodiesel is een lucratieve bezigheid, want de waarde van een partij biodiesel is volledig afhankelijk van de juiste papieren. ‘De grap is dat het steeds minder om de moleculen gaat, maar steeds meer over de papierwinkel die eromheen hangt,’ vertelde een biodiesel-makelaar in 2015 tegen Follow the Money. ‘Je betaalt voor een stuk sustainability wat weer gevat wordt in een stuk documentatie. Er is een enorme spanning tussen de waarde van moleculen mét en zónder certificering. Het staat of valt met certificeringssystemen.’ 

Het toezicht op de papierwinkel is echter minimaal. Zodra partijen zoals Biodiesel Kampen eenmaal een ISCC-certificering hebben, mogen ze zélf duurzaamheidsverklaringen afgeven op de door hen geproduceerde biodiesel. Deze zogeheten Proof of Sustainability-documenten bepalen de waarde van een partij biodiesel. 

Het toezicht daarop is uitbesteed aan zogeheten certification bodies zoals PCU, Control Union en Dekra. De controle door deze private partijen is minimaal. De inspecties worden vooraf aangekondigd en de steekproef is ‘veel te oppervlakkig’, zo vertelde een auditor vorig jaar tegen Follow the Money. ‘Ze kijken naar de massabalans en nemen daaruit een steekproef. Van een paar leveringen en verkopen willen ze de contracten, facturen en certificaten zien. Maar in de massabalans kun je leveringen weglaten.’ 

Harry Geritz, hoofd Energie voor Vervoer bij de Nederlandse Emissieautoriteit (NEa), erkende volmondig dat het certificeringssysteem voor biobrandstoffen fraudegevoelig is. ‘Private toezichthouders (zoals Dekra en Control Union, red.) zijn geen echte inspecteurs, zij kijken vooral: werken de bedrijven volgens de systematiek van ISCC? Hebben ze de juiste documenten? Maar ze doen in het algemeen geen totaalcontrole en doen geen onderzoek naar valsheid in geschrifte.’ De NEa zelf mag ook niet als een forensisch onderzoeker gaan optreden. ‘De NEa mag niet verder terug in de keten kijken, zelfs niet als er twijfels zijn of een partij wel echt uco is,’ aldus Geritz. Het complexe biobrandstoffensysteem en het uitbestede, minimale toezicht maakt het voor biodieselproducenten zoals Bunschoten verleidelijk om te frauderen.

De Shell-claim

Voor Bunschoten pakte de biodieselfraude echter volledig verkeerd uit. Hij verloor niet alleen zijn vrijheid maar ook zijn bedrijven. Vorig jaar mei kwam er een streep door de ISCC-certificering van Biodiesel Kampen. Dat was de doodsteek, want zonder deze accreditatie kon Biodiesel Kampen geen gecertificeerde biodiesel meer verkopen. Dat is een must voor afnemers zoals Shell, die zonder de juiste papierwinkel niet aan hun jaarlijkse bijmengverplichting zouden voldoen. Het verlies van de certificering betekende dan ook het einde van Biodiesel Kampen: het bedrijf ging op 26 augustus 2019 failliet. De bezittingen van de gefailleerde vennootschappen, inclusief de biodieselfabriek, worden verkocht aan concurrent Sunoil uit Emmen.

De kans is vrij groot dat Cees Bunschoten aansprakelijk zal worden gesteld voor de tientallen miljoenen aan vorderingen

In de achtergebleven vennootschappen stapelen zich ondertussen de vorderingen op. Tijdens de regiezitting werd duidelijk dat het Openbaar Ministerie een voorlopige ontnemingsvordering bij de curator heeft ingediend van 60 miljoen euro. Daarnaast heeft Shell, zo blijkt uit het curatorenverslag, een dagvaarding opgesteld. De multinational zegt schade te hebben geleden door Biodiesel Kampen. Een woordvoerder van Shell bevestigt de civiele procedure, maar wil geen uitspraken doen over de hoogte van het schadebedrag. ‘Shell Trading Rotterdam heeft in het verleden – tot mei 2019 – product afgenomen van Biodiesel Kampen. Volgens contract moest Biodiesel Kampen duurzaam gecertificeerde, zogenaamde dubbeltellende biodiesel leveren. Het bedrijf moest hiervoor de bijbehorende certificaten leveren, maar heeft dit nagelaten. Hierdoor heeft Shell Trading Rotterdam aanzienlijke schade geleden.’

De ontbrekende certificaten zijn voor eindafnemer Shell vervelend, want dat moet voor 1 april zijn bijmengverplichting administratief hebben afgehandeld in het register van de Nederlandse Emissieautoriteit. Aan de hand van de verzamelde documenten, alle duurzaamheidsverklaringen en de aparte dubbeltellingsverklaringen (behorende bij ucome), kan Shell aan zijn jaarverplichting voldoen.

Worst case scenario

De claim van Shell, die volgens curator Reinier Quint in de miljoenen loopt, zal ook in de boedel belanden. De kans is vrij groot dat Cees Bunschoten aansprakelijk zal worden gesteld voor de tientallen miljoenen aan vorderingen. 

De reden daarvoor is tweeledig. De jaarrekening van 2017 is nooit gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel. Het niet tijdig aanleveren van jaarrekeningen is een economisch delict dat grote gevolgen kan hebben bij een faillissement. Bij Biodiesel Kampen kwam dit doordat accountantsorganisatie EY de jaarrekening niet wilde aftekenen. ‘De accountant heeft in de gang van zaken reden gezien zijn opdracht tot controle van de jaarrekening terug te geven,’ schrijft de curator in zijn faillissementsverslag.

De ontbrekende jaarrekening kan vervelende gevolgen hebben voor Bunschoten als privépersoon. ‘In de faillissementswet wordt het te laat deponeren van de jaarstukken beschouwd als kennelijk onbehoorlijk bestuur,’ zegt Reinier Quint, de curator van de betrokken vennootschappen bij Biodiesel Kampen. ‘Als de bestuurder uiteindelijk ook strafrechtelijk wordt veroordeeld dan geldt hetzelfde. De bestuurder kan dan aansprakelijk worden gehouden voor alle tekorten in de boedel.’ Het is voor Bunschoten het slechtst denkbare scenario: de reeds ingediende vorderingen bij Biodiesel Kampen BV bedragen nu al 80 miljoen euro.

Jan-Paul van Barneveld, de advocaat van Cees Bunschoten, wilde ‘in dit voorbereidende stadium’ nog geen vragen beantwoorden.