De kotter UK33 Willempje Hoekstra, een schip van 40 meter, is niet meer. 

Op vrijdag 14 oktober wachtte geen nieuwe vangst met tong en schol, maar de sloopkogel. De Urker kotter waarop Follow the Money vorig jaar nog meevoer op de Noordzee, maakte deze herfst, voortgetrokken door een sleepboot, zijn laatste reis naar Kampen. 

Aan de werf van scheepssloperij Hoeben RDM is het stalen casco binnen een week afgebroken tot recyclebare batches waarvan het ‘materiaal ooit terugkomt in de vorm van een nieuwe fiets, koelkast of colablikje,’ zo valt op de website te lezen. 

De UK33 uit bouwjaar 1987 is een oudje vergeleken met de tientallen kotters die sloopinkoper Christian Steenhuis de afgelopen maanden inspecteerde. ‘Al die schepen zijn nog hartstikke goed.’ Bij sommige taxaties moest hij zelfs ‘op sokken’ door de machinekamer. ‘Zo nieuw en schoon zijn ze nog.’

‘De visserij is onder de huidige omstandigheden onrendabel’

Voor Urkers uit het vissersdorp in de Noordoostpolder is de visserij op tong en schol een traditie die al generaties lang standhoudt, ondanks de misère van de laatste jaren. Toch komt voor velen dit jaar de man met de hamer. De kottersector – Nederlands grootste categorie zeevissers – leed vorig jaar vanwege corona een verlies van zo’n 3 miljoen euro. Over de eerste acht maanden van dit jaar is dat al 20 tot 30 miljoen euro, beraamde Wageningen Economic Research. ‘De visserij is onder de huidige omstandigheden onrendabel,’ is dan ook de harde conclusie van de Wageningse onderzoekers. 

De visserij op platvis als tong en schol in de Noordzee loont al jaren niet meer. Dit jaar lagen de kotters voor lange tijd noodgedwongen aan wal, zo’n 25 tot 30 procent langer dan in coronajaar 2021, aldus de Wageningse onderzoekers. De reden: exploderende brandstofprijzen. De kiloprijzen voor platvis stegen weliswaar – voor tong met 39 procent en voor schol met 22 procent – maar de brandstofprijs verdubbelde. Met name voor de 75 grote kotters die wekelijks al gauw 30 ton gasolie tanken was dit de genadeklap. Die klap treft behalve de eigenaars vaak ook de bemanning en de keten aan wal, zoals visveilingen, havens, toeleveranciers, visverwerkers, maar ook de handel die meer platvis vanuit Alaska moet gaan importeren.

Ook voor schippers Jan de Boer en Jacob de Boer van de UK33 bleken de huidige brandstofprijzen de nekslag. Zij gooiden begin 2022 de handdoek in de ring.

Het ontbreekt vissers aan een toekomstperspectief. Visgebieden op de Noordzee worden ingeperkt door de komst van windparken en natuurgebieden, en bedrijven kampen met opvolgingsproblemen. Veel kotters zijn familiebedrijven en wanneer er geen familielid is die het bedrijf wil overnemen, stopt het.

Naar schatting wacht bijna 60 van de in totaal 75 grote kotters hetzelfde lot als de UK33 Willempje Hoekstra. 25 daarvan zijn in handen van Urkers en zullen dezelfde laatste reis door het IJsselmeer en Ketelhaven afleggen; vanaf Urk de kortste en dus goedkoopste sleeptocht naar de sloop. De rest van de schepen ligt in andere visserijhavens verspreid door het land: Den Helder, IJmuiden, Stellendam, Goeree-Overflakkee, Texel, Harlingen en Scheveningen. 

Saneringsregeling 

Het hoopje staal van het casco schip levert de compagnons De Boer tussen de 150.000 en 200.000 euro op, hopen ze. Daarnaast verwachten ze in aanmerking te komen voor de saneringsregeling die de overheid deze zomer op 22 juli aankondigde. Vissers die stoppen, ontvangen daarvoor een geldbedrag dat afhangt van de grootte van hun schip. Jan en Jacob de Boer kunnen op zeker een miljoen euro rekenen. 

Het geld komt uit de zogenoemde BAR-gelden, een Europese visserijsubsidie om verlies van quota ten gevolge van de Brexit op te vangen. Uit deze subsidiepot heeft het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) 155 miljoen euro gekregen om Nederlandse vissers uit te kopen. Uitgaande van minimaal 60 bedrijven die worden uitgekocht, ligt het uitgekeerde bedrag per visser tussen de 7 ton en 3,8 miljoen euro. 

Maar niet iedere visser komt in aanmerking voor de uitkoopregeling. Alleen kotters die voorheen voor minimaal 20 procent afhankelijk waren van door Brexit geraakte quota maken kans. Ook dienen ze jaarlijks ten minste 90 visdagen te hebben gemaakt in de afgelopen vier jaar. ‘Daaraan voldoen zeker alle 75 grote kotters die op tong- en schol vissen,’ verduidelijkt Kees Taal, onderzoeker bij Wageningen Economic Research. 

Tot eind november kunnen vissers zich aanmelden voor de saneringsregeling. De teller staat inmiddels op 60 kotters, laat LNV desgevraagd weten. Maar het is nog niet duidelijk of alle aanvragen ook positief worden beoordeeld.

Strafpunten en inbreuken

Bovenop de eis voor het verlies van quota aan de Britten gelden extra voorwaarden. Wie in ieder geval niet in aanmerking komen, zijn vissers die de afgelopen drie jaar op de bon zijn geslingerd.

Vissers die een ‘ernstige inbreuk’ hebben gepleegd op het Gemeenschappelijk Visserijbeleid (GVB) worden uitgesloten van Europese visserijsubsidies. Dan gaat het bijvoorbeeld om milieudelicten, fraude, het manipuleren van vangstgegevens of het gebruik van verboden netten. 

LNV hanteert een eigen systeem van regels en strafpunten om vissers reprimandes op te leggen. Maar dat systeem blijkt tamelijk vaag en bovendien bestaat er geen openbaar register van. Navraag bij het ministerie LNV levert niet veel meer duidelijkheid op. Zo bestaan er ‘verschillende categorieën’ voor ‘ernstige inbreuken’. ‘Bepaalde categorieën’ beschouwt LNV als zodanig ernstig dat vissers direct hun aanspraak op subsidie verliezen, maar welke dat zijn, laat een LNV-woordvoerder in het midden. 

Bij overtredingen in andere ‘bepaalde categorieën’, wijst het ministerie vissers niet direct de deur, maar deelt het strafpunten uit. Wie 9 strafpunten heeft komt niet meer in aanmerking voor subsidie. Maar bij welke overtredingen het strafpuntensysteem in werking treedt en hoeveel punten LNV dan vervolgens aan de overtreding toekent, wordt niet helder. 

Binnenkuilen

Over de straffen voor twee typen overtredingen speelt LNV wel open kaart. Wie zijn registratie van de vangstgegevens niet op orde heeft, kan rekenen op 3 strafpunten. Ook vissers die gesnapt worden met zogenoemde binnenkuilen – verboden visnetten met kleinere mazen waar meer platvis in achterblijft – krijgen 3 strafpunten. Dat laatste lijkt opvallend mild, gezien de schade die die netten veroorzaken. De bijvangst, kleine ondermaatse vis, wordt vaak weer overboord gegooid, waarbij gemiddeld 70 procent van de platvis dat niet overleeft.  

‘Het ministerie bestraft het verkeerde en het echt slechte wordt met fluwelen handschoenen aangepakt’

Tientallen vissers vertellen aan Follow the Money ‘van elkaar’ te weten dat er gevist wordt met binnenkuilen en allemaal beamen ze dat het een lucratieve vangstmethode is in ‘economisch slechte tijden’. 

Binnen de sector is al jaren flinke kritiek op het strafsysteem van LNV. Volgens Pim Visser, directeur van de visafslag in Den Helder en voormalig voorman van visserij belangenorganisatie VisNed, raakt het kant noch wal. ‘Administratieve fouten’ worden bestraft met 3 punten. ‘Veel te zwaar voor simpele foutjes.’ Het gebruik van verboden netten wordt daarentegen weer ‘te mild’ bestraft. Zijn conclusie: ‘Het ministerie bestraft het verkeerde en het echt slechte wordt met fluwelen handschoenen aangepakt.’

LNV laat desgevraagd weten dat er negen kotters zijn die 9 of meer strafpunten hebben en dus niet in aanmerking komen voor de uitkoopregeling. Dat zou neerkomen op een meerderheid van de geschatte overblijvers – zo’n zestien grote tong- en scholvissers. Maar die rekensom verdient enige nuance. Er is namelijk ook nog een groep seizoensvissers van wie enkele in aanmerking komen voor de regeling. Tegelijkertijd is onduidelijk hoeveel van de overblijvende kotters niet in aanmerking komen voor de regeling vanwege één ernstige inbreuk.

‘Beste’ en ‘slechtste’ jongetjes van de klas

Het strafsysteem en de achterblijvende handhaving van LNV zorgen al jaren voor een perverse prikkel. Vissers die duurzaam bezig zijn en zich aan de regels houden, worden niet beloond, terwijl vissers die zich niet aan de regels houden, gewoon blijven varen. 

Visserij-belangenorganisaties en wetenschappers maken zich al jaren zorgen over de kwaliteit platvissers, maar nu meer dan ooit. Visser: ‘Zeker 70 procent van de kotters gaat verdwijnen.’ En dat terwijl gezonde visserijbedrijven in de toekomst hard nodig zijn om de bodemvisserij op platvis te verduurzamen. Juist voor bedrijven die nog geld in kas hebben en daarmee kunnen bijdragen aan innovaties, lonkt nu de uitkoopregeling. 

De overheid heeft in 2020 in de zogenoemde ‘kotterbrief’ doelstellingen opgesteld voor de bodemvisserij van de toekomst: schepen met zuinige motoren, schone brandstof en een duurzame vismethode. Het zijn mooie doelstellingen op papier, maar als straks na de kaalslag alleen nog maar vissers met strafpunten en kleine seizoensgebonden vissers overblijven, lijken ze niet veel meer dan ijdele hoop.

Onderzoeker Taal vindt dat de kottervisserij op basis van het strafbeleid van de overheid sowieso niet kan worden opgedeeld in ‘beste’ en ‘slechtste’ jongetjes van de klas. ‘Het handhavingsbeleid voldoet al jaren niet. Dat heeft een atmosfeer gecreëerd dat niet iedereen zich aan de regels houdt.’

‘Slap geouwehoer’

Inmiddels heeft Piet Adema (ChristenUnie) de per 3 oktober de afgetreden Henk Staghouwer opgevolgd als minister van LNV. Hij houdt, net als zijn voorganger, vol dat Nederland een ‘robuuste vissersvloot’ behoudt, maar zegt wel dat die er ‘anders’ uit zal zien. Daarmee doelt hij op de doelstellingen uit de kotterbrief: een kleinschaligere vloot die duurzaam én meer seizoensgebonden vist. 

Belangenorganisaties voor de visserij vinden dat een utopie, omdat het niet rendabel zou zijn. Visafslagdirecteur Pim Visser in Den Helder noemt de woorden van de minister ‘slap geouwehoer’. ‘Ze hebben geen benul van wat ze bedoelen en waarover ze het hebben. Het orkest speelt en het schip zinkt.’

Veel vissers voelen zich uit de Noordzee verjaagd omdat Europa met het Actieplan Biodiversiteit de bodemberoerende visserij op platvis in kwetsbare gebieden wil uitfaseren. Deze is in de huidige vorm, met sleepnetten, schadelijk voor het bodemleven.

‘We worden in andere landen uitgekotst’

Wat extra steekt is dat de pulsvisserij, het met elektrische schokjes opvissen van platvis, in 2019 voorgoed werd verboden door de Europese Commissie. Vissers hebben veel geld geïnvesteerd in een door de Nederlandse overheid gesubsidieerde wetenschappelijke proef met deze techniek. Het pulsen leek in eerste instantie duurzamer en rendabeler omdat het brandstofverbruik halveerde. Ook leverde het in vergelijking met de traditionele boomkorvisserij minder bodemberoering en minder ongewenste bijvangst op. 

Toekomstperspectief is volledig weg

De visafslag in Den Helder is inmiddels uitgestorven, nu bijna de helft van de vissers uit de kop van Noord-Holland aan wal ligt. Op Texel meldt naar verwachting de helft van de vloot zich aan voor de saneringsregeling. De visserij verdwijnt uit de ‘Port of Den Helder’ en maakt plaats voor de offshore windsector.  

De Texelse visser Cor Vonk stuurt Follow the Money vanaf zee een foto van zijn stilleven. Het is een zonnige dag op de Noordzee, maar in zijn stuurhut is het donker. Het is het perspectief van een eenzame schipper, mijmerend over de toekomst. ‘Ja, we zijn nog op zee, maar dat is puur om de bemanning nog een kans te gunnen om wat anders te zoeken,’ schrijft hij.

In vakblad Schuttevaer kondigde Vonk eind september zijn naderende afscheid aan. Een schokgolf voor collega’s die niet kunnen geloven dat ‘zelfs een gezond bedrijf als de TX-1’ besluit te stoppen. Vonk was één van de eerste kottervissers die een duurzaam verdienmodel zag in de elektrische pulsvistuigen. In 2021 moest hij er als één van de laatsten afstand van doen. Regelmatig werkte hij mee met experimenten van Wageningen Marine Research om vistechnieken te verduurzamen en brandstofbesparende technieken te testen. 

‘Altijd voorop gelopen met alles. Goede wil getoond maar het is eenrichtingsverkeer’, appt hij. ‘We zien het niet meer zitten. Hoe verdrietig ook.’ Ook elders vissen op de Noordzee is volgens hem geen optie. ‘We worden in andere landen uitgekotst. De Noorse zone is straks geen optie meer, de Denen willen het Skagerrak voor de boomkorvisserij sluiten.’ Het perspectief voor de toekomst is volledig weg.

Op de vraag of het wrang is dat mogelijk alleen de vissers met strafpunten overblijven, heeft hij geen antwoord. Hij weet alleen hoeveel strafpunten hij zelf heeft: 0. 

Waardeloze quota

Om tong en schol op te mogen vissen moeten kotters vangstrechten – ofwel quota – inkopen. De Nederlandse quota voor tong en schol berusten op historische rechten die in de jaren ’60 zijn verkregen omdat schepen toen veel platvis aanvoerden. Daardoor heeft Nederland nog altijd een hoog quotum voor platvis uit de Noordzee.

De onderlinge verschillen zijn groot. Sommige vissers hebben een quotum van duizend kilo, terwijl een ander wel 100 duizend kilo heeft opgebouwd. Hierdoor is een levendige handel in vangstrechten ontstaan waar veel geld in omgaat. Maar omdat de overheid bij de sanering slechts uitkeert op basis van de grootte van het schip, voelen vissers met veel quota zich benadeeld. Zij krijgen niets terug voor hun opgebouwde investering. De Nederlandse Vissersbond noemt dit een ‘gigantische aderlating’ en ‘enorme rechtsongelijkheid’.  

De discussie over de quota is het andere hete hangijzer tussen vissers en de minister. Voormalig minister Staghouwer kondigde bij de openstelling van de sanering aan dat ingeleverde quota na sanering ‘evenredig’ zouden worden verdeeld onder de blijvende vissers, voor wie straks nog veel vis over blijft. De exacte uitvoering zou hij ‘na overleg met de sector’ nader invullen. Tegelijkertijd introduceerde hij alvast een van zijn ideeën: toekomstige vissers die ‘duurzaam bezig zijn extra “belonen” met quota’. De vraag is: welke vissers komen daarvoor straks nog in aanmerking?

Visserij van de toekomst

De frituurlucht walmt rijkelijk uit de poorten van De Koningshof, een evenementenhal op Urk. Op zaterdagochtend 8 oktober presenteren studenten van de Nederlandse en Vlaamse visserijscholen hun toekomstplannen op de jaarlijkse visserijbeurs. Op de achtergrond klinkt rumoer. De sanerende vissers die ondanks de recessie nog uitvaren – onder wie ook ooms en vaders van de studenten – zijn net terug van zee en zitten aan het bier met bitterballen.  

De studenten hadden een weekje vrij om op Urk hun toekomstige kotters te schetsen. Onder begeleiding van scheepsbouwers en visserij-experts strijden teams in een hackathon om het beste idee dat door visserijbank ABN AMRO wordt beloond met een cheque van 500 euro. De prijs wordt gewonnen door Team 8, onder leiding van Harm Boer, in Nike Air Max en trainingsbroek.

Het team van Boer bedacht een moederschip waarop de vis direct wordt verwerkt nadat die door vier autonoom bestuurbare satellietschepen, een soort drones, binnen en buiten windparken is opgehaald. Ook over magere tijden is nagedacht. Dan fungeert het moederschip als maritiem service schip voor windparken en platforms op zee.

Visserij met drones en moederschepen, is dat de toekomst? Een medewerker bij de stand van Profinis, een Urker accountants- en advieskantoor voor de visserij, antwoord spijtig. ‘Nee, zover zijn we nog lang niet.’