Waar central bank digital currencies (CBDC’s) voor centrale banken tot nu toe vooral een kwestie was van rapport na rapport publiceren, luidt de aankondiging van Facebook-munt de Libra, een volgende fase in. De centrale banken maken nu haast met experimenteren, testen en implementeren van CBDC’s. Die omslag is opmerkelijk. 

Zo publiceerde de Bank voor Internationale Betalingen (BIB), de bank van centrale banken, in 2018 nog een rapport over CBDC’s met veel ‘mitsen en maren’. Een CBDC was niet zo’n goed idee, vond de BIB. Meer onderzoek was nodig. Na de aankondiging van de Libra ging de BIB plotseling om. De hoogste baas van de BIB, Agustín Carstens, maande centrale banken in de Financial Times haast te maken met de implementatie van CBDC’s. Ook de Europese Centrale Bank (ECB) lijkt plotseling in actie te komen. Eerder deze maand noemde Benoît Coeuré, bestuurslid van de ECB, de Libra een ‘wake-upcall’.  

Geregeld is het achteraf amusant om te zien hoe autoriteiten met adviezen van burgers omgaan. Een voorbeeld is de reactie van de Europese Commissie toen deze in 2017 door Stichting Ons Geld opmerkzaam werd gemaakt op het belang van een digitale euro: ‘Hoewel uw idee voor de creatie van een ​​publieke digitale munt is opgemerkt, overweegt de Commissie momenteel niet om een ​​digitale munt te creëren als gangbaar betaalmiddel naast contante euro’s. De Commissie overweegt een dergelijke munt ook niet als een maatregel om de stabiliteit van het financiële en monetaire systeem te verbeteren.’ Als de Europese Commissie in 2017 aan de slag was gegaan met een digitale euro, dan hadden de plannen daarvoor nu klaar kunnen liggen en zou de Libra geen bedreiging zijn voor de stabiliteit van het huidige monetair-financieel systeem en nationale munten. 

Facebook gaat voor stable coin

Waarom vinden centrale bankiers de Libra zo bedreigend? Ten eerste, Facebook heeft met ruim 2,3 miljard gebruikers een van de grootste netwerken ter wereld. Bitcoin en andere cryptomunten van de eerste generatie begonnen zonder netwerk. Netwerkeffecten zijn belangrijk voor munten. Hoe meer mensen een munt gebruiken, hoe eerder anderen hem ook accepteren. De econoom Minsky observeerde al dat ‘iedereen geld kan creëren. Het probleem is dat geaccepteerd te krijgen’. Facebook heeft in de loop van de tijd een enorme hoeveelheid data verzameld en kent de voorkeuren van zijn gebruikers. Die kennis vent Facebook bij de lancering van de Libra ten volle uit, door aanbiedingen bijvoorbeeld alleen in Libra’s te laten voldoen. Dit kan in het begin enorm helpen de vraag naar deze munt aan te wakkeren.

Facebook wil daarbij een stable coin introduceren. Dit betekent dat ze de prijs stabiel wil houden. Een van de problemen van bitcoin en andere cryptomunten van de eerste generatie is hun volatiliteit. Dat maakt ze interessant als beleggings- en speculatie-instrumenten, maar niet zozeer als geld. Een stable coin is dat wel, want die kan een aantrekkelijk alternatief zijn voor in waarde dalende nationale valuta. Een massale overstap van bijvoorbeeld de Hongaarse forint (of de Nigeriaanse naira) naar de Libra leidt waarschijnlijk tot een verdere daling van de nationale munt. Tevens biedt een stable coin mensen in het geval van negatieve rentes op bankrekeningen de mogelijkheid massaal over te stappen naar iets stabiels, althans dat is de belofte. Niemand weet precies hoe dit afloopt. Een implosie van het monetair-financieel systeem is een van de bedreigende scenario’s. 

Digitale betalingen, zeker internationale betalingen binnen het huidige systeem, zijn simpelweg duur. Wereldwijd zijn nog steeds honderden miljoenen mensen unbanked (geen bankrekening) en underbanked (enkel toegang tot dure betaaldiensten). De Libra is voor deze mensen een oplossing. 

Nieuwe digitale munten concurreren niet alleen met elkaar, maar ook met de bestaande nationale munten

Wat de situatie voor centrale banken nog bedreigender maakt, is dat Facebook niet de enige kaper op de kust is. Ook berichtenapp Telegram van de Russische broers Durov heeft zich met zijn ruim 200 miljoen gebruikers op het geldstelsel gestort. Telegram ruziet momenteel met de Amerikaanse toezichthouder voor effectenbeurzen over de lancering van de Gram Coin later dit jaar. We lijken een periode tegemoet te gaan waarin nieuwe digitale munten gaan concurreren om marktdominantie. Ze concurreren niet alleen met elkaar, maar ook met de bestaande nationale munten, zoals de dollar en de euro. Daarbij dreigen supranationale geldstelsels te ontstaan waar nationale overheden weinig vat op hebben. De Franse minister van Financiën, Bruno Le Maire, ziet het gevaar. Op 17 oktober jongstleden noemde hij de Libra in de Financial Times een bedreiging voor nationale soevereiniteit.

Hoe heeft het zover kunnen komen dat digitale geld-entrepreneurs wereldmunten kunnen bedreigen? In feite hebben centrale bankiers en politici de afgelopen decennia zitten slapen. Tot dusver is de digitalisering volledig aan het publieke geld, dat van munten en biljetten, voorbijgegaan. Terwijl giraal geld en geldmarktinstrumenten uitgegeven door private (schaduw-)banken zijn gedigitaliseerd, bestaat publiek geld, uitgegeven door centrale banken, nog steeds uit metaal en papier. Met de ontwikkeling van een digitale variant van publiek geld is in de meeste landen nog geen begin gemaakt. Dat heeft de deur wagenwijd opengezet voor concurrentie. Facebooks aankondiging van de Libra heeft laten zien hoe deze concurrentie eruit kan zien.  

China is het test-stadium voorbij

De afgelopen decennia is giraal geld wel gedigitaliseerd. Deze private vorm van geld heeft echter belangrijke nadelen. Het is een commercieel geldmiddel dat niet kan functioneren zonder publieke vangnetten. Giraal geld vergt bijvoorbeeld een depositogarantiestelsel en een centrale bank die altijd klaarstaat om private banken overeind te houden als lender of last resort. Deze vangnetten leiden tot verkeerde incentives (moral hazards genoemd in de economische wetenschap). Om deze te beperken, zijn steeds meer en steeds complexere regels nodig. Bij internationale betalingen is giraal geld bovendien vaak onhandig en duur, wat het kwetsbaar maakt voor concurrentie van munten als de Libra. 

Slechts enkele landen hebben het belang van digitalisering van publiek geld wel gezien. Meeste eer valt toe aan Zweden en China. Deze landen waren de historische pioniers met de introductie van papiergeld, en lopen nu ook voorop met digitaal geld. De Zweedse Riksbank test dit jaar twee varianten van de e-krona, de digitale evenknie van de Zweedse munt. In de ene variant krijgen deelnemers een rekening bij de Riksbank (account-based variant). In de andere variant kan digitaal geld peer-to-peer worden overgemaakt (token-based variant). 

In China lijkt men het test-stadium al voorbij. Daar hebben de autoriteiten aangegeven nog dit jaar (2019) de digitale overheidsmunt te lanceren. Dat gebeurt in samenwerking met de betaalbedrijven, Alibaba (Alipay) en Tencent (WeChat), die het digitale geldverkeer in China domineren. Door deze proactieve houding lijkt de Libra weinig kans te maken. Mogelijk om deze reden wordt de Libra niet aan de Chinese munt (renminbi) gekoppeld. Een digitale munt kan, zeker in China, een wapen zijn om mensen in de gaten te houden en meer grip te krijgen op het volk. Een architectuur ontwerpen en kiezen, die eigendom (van geld en data) en anonimiteit van gebruikers waarborgt, is dus essentieel. Zowel voor publieke als private digitale munten.  

Keuze voor digitaal overheidsgeld is politiek

Centrale bankiers ontwaken dus dankzij de Libra. Maar de keuzes rondom digitaal geld reiken verder dan hun mandaat. In Zweden heeft men dat ingezien. De onderzoekers van de Riksbank stellen expliciet dat de introductie van digitaal overheidsgeld een politieke keuze is. De Riksbank heeft zelfs opgeroepen tot formering van een commissie ter begeleiding van de invoering van het nieuwe digitale geld. Ook de Amerikaanse econoom Cochrane benadrukt: ‘Wij kiezers dienen onze politici te vertellen wat voor soort centrale bank we willen.’ De meeste politici zijn nog niet erg actief, laat staan proactief, bezig met de vormgeving van het digitale geld van de toekomst. 

Nederland is hierop geen uitzondering. Dit ondanks dat ik namens 110.000 landgenoten, via burgerinitiatief Ons Geld, de politiek in 2015 al opriep om te gaan experimenteren met digitaal contant geld. Na dit burgerinitiatief gingen ook het Sustainable Finance Lab (SFL) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) pleiten voor invoering van een publiek alternatief voor de bankrekening. Tevens pakte Tweede Kamerlid Mahir Alkaya (SP) dit signaal op en bracht zijn initiatiefnota100% veilig sparen en betalen in. 

Het kabinet bleef echter onwillig. Zo legde minister van Financiën, Wopke Hoekstra, het advies van de WRR tot invoering van ‘veilig geld’ eerder dit jaar naast zich neer (zie dit artikel voor een uitgebreide analyse van de reactie van Hoekstra). Wel wil de minister langetermijnonderzoek naar een CBDC onder de verantwoordelijkheid van de DNB. Maar is dit juiste weg? Zouden politici niet zelf het voortouw moeten nemen? Waarschijnlijk ergens begin volgend jaar komt de opstelling van het kabinet in de Tweede Kamer aan de orde.

Veilig alternatief voor de bankrekening

Een digitale euro kan meer dan alleen beschermen tegen private munten als de Libra. Een publieke digitale munt biedt ook de mogelijkheid publieke en private verantwoordelijkheden in het monetair-financieel stelsel te ontvlechten. Volgens de WRR heeft een veilig alternatief voor de bankrekening een disciplinerend effect op private banken. Marktpartijen en niet-centrale bankiers zullen banken ‘dwingen’ zich te financieren met meer lange termijn vreemd vermogen en meer eigen vermogen. De WRR meent bovendien dat een veilige haven ook de creatie van geld en schuld begrenst. 

Op korte termijn is een persoonlijke veilige rekening, uitgegeven door de overheid, maar ontsloten via een private betaaldienstverlener naar keuze, een aantrekkelijke optie. Op deze wijze worden innovatie en marktwerking in het betalingsverkeer gestimuleerd, terwijl de publieke rol van het geld zeker wordt gesteld. Al in 2016 heeft de Tweede Kamer unaniem aangegeven zo’n veilige rekening te willen. Dat deze er nog steeds niet is, is een blamage voor de democratie, en een steeds groter risico voor de euro.

Door al het gedraai en getreuzel werken politici en centrale bankiers nu onder tijdsdruk

Na de financiële crisis gingen de gevestigde politieke partijen en instituten fundamentele discussies over verandering van het geldstelsel grotendeels uit de weg. Verandering zit er echter hoe dan ook aan te komen. Digitalisering is namelijk van fundamentele aard, ook voor geld. Door al het gedraai en getreuzel werken politici en centrale bankiers nu onder tijdsdruk. Dit lijkt kenmerkend voor de ontwikkeling van ons geldstelsel, dat een opeenstapeling is van noodverbanden die in crisissituaties zijn aangelegd.

Digitalisering forceert ons nu dus na te denken over het design van ons geldstelsel. Op zo’n moment doet zich de vraag voor hoe we willen dat het geldstelsel eruit komt te zien. Dat is geen vraag die alleen (centrale) bankiers of internetmiljardairs moeten beantwoorden, want bij het antwoord heeft de hele samenleving belang. Een vraag die de democratie dus niet uit de weg mag gaan. 

Kortom, er lijkt een wedloop gaande te zijn in de wereld tussen geopolitieke machtsblokken, maar vooral ook tussen publieke en private belangen. Met name Zweden, China en Facebook lijken hun huiswerk te hebben gedaan. In het eurogebied schiet het niet op. Europese centrale bankiers zijn pas recent ontwaakt uit hun monetaire winterslaap. Dit is echter onvoldoende. Er is vooral actie nodig van Europese politici. Omdat deze nog aan het ontwaken zijn, laat de digitale euro nog wel even op zich wachten en blijven wij afhankelijk van fragiel giraal geld, fragiele banken en private (‘stable’) coins.