De coronapandemie is handel. Dat bleek vorig jaar maart al, toen er gebrek was aan mondneusmaskers en allerhande leveranciers – van de reguliere medische groothandels tot huis-tuin-en-keukenverkopers – zich stortten op het gat in de nieuwe markt. Een gevolg: inkopers van onder andere ziekenhuizen en verpleeginstellingen kregen te maken met woekerprijzen, ondeugdelijke maskers en valse en misleidende kwaliteitscertificaten. 

Ook in andere persoonlijke beschermingsmiddelen – nitril handschoenen, schorten en onlangs de sneltesten – werd en wordt volop gehandeld. Allerlei private partijen ruiken gouden kansen: er zijn honderden miljoenen mee gemoeid, de aanbesteding vindt onderhands plaats, en het toezicht is minimaal, zo onthulde Follow the Money vandaag over de inkoop van sneltesten voor evenementen.

Er is echter geen vrije markt voor vaccins: contracten worden afgesloten tussen fabrikanten als AstraZeneca, BioNTech/Pfizer, Johnsson & Johnsson (het Janssen-vaccin) en anderzijds de Europese Commissie, landelijke en regionale overheden en non-gouvernementele organisaties als de Wereldgezondheidsorganisatie. Althans, zo hoort de vaccinverkoop plaats te vinden.

Niettemin worden sinds januari van dit jaar wereldwijd vaccins aangeboden buiten de reguliere kanalen om. Er lijkt een internationale parallelmarkt te bestaan waarin vaccins via tussenpersonen worden verhandeld. 

Het Europese Bureau voor Fraudebestrijding (OLAF) maande overheden in februari waakzaam te zijn tegen private aanbieders van vaccins. ‘Al deze claims hebben een ding gemeen: ze zijn vals. Het zijn hoaxes die als doel hebben om overheden te bestelen. Dit moet zo snel mogelijk gestopt worden,’ aldus Ville Itälä, directeur-generaal van OLAF in een verklaring.

In besloten appgroepen, waartoe Follow the Money toegang had, circuleren bestellijsten van vaccins. 

Het AstraZeneca-vaccin – onder de Indiase merknaam Covishield – is daarop te koop voor 25 euro per dosis, het Spoetnik V voor 17,05 euro. En zelfs het Janssen-vaccin, dat pas maandag in Nederland arriveerde, stond begin dit jaar al op de bestellijst – voor 25 dollar per dosis. In de appgroep beweren de handelaren in persoonlijke beschermingsmiddelen de merkvaccins inderdaad te kunnen leveren; ze onderbouwen hun claims met officiële documenten. Hun prijzen zijn wel veel hoger dan de prijzen waarvoor overheden kunnen inkopen. 

Uit onderzoek van Follow the Money, het Italiaanse onderzoeksplatform IrpiMedia en de Duitse omroep Bayerische Rundfunk/ARD, blijkt dat handelaren in de afgelopen maanden vaccins aanboden aan verschillende overheden, waaronder die van Italië, Duitsland, Estland, Denemarken en Nederland. 

Medische risico’s

In Nederland kwamen er vaccin-aanbiedingen binnen bij de GGD, zo ontdekte Follow the Money. Een woordvoerder van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) bevestigt de gang van zaken. ‘De IGJ heeft inmiddels meerdere berichten gekregen dat er via verschillende routes vaccins worden aangeboden. Tot nu blijkt het vaak te gaan om illegale vaccins die nog niet door de EMA zijn goedgekeurd of om nepvaccins. Het is niet verstandig om hier gebruik van te maken omdat het grote medische risico’s met zich mee kan brengen. De Europese inspectiediensten zijn alert op eventueel aanbod van illegale vaccins.’

De Inspectie stuitte in haar onderzoek alleen nog maar op aanbiedingen, niet op de eigenlijke vaccins. Ze vermoedt dat ‘eventuele klanten mogelijk zouden worden opgelicht’ en zegt actie te ondernemen tegen de aanbieders. ‘Het hangt af van de situatie, maar we kunnen een waarschuwing geven, een bezoek afleggen of contact opnemen met het openbaar ministerie voor een strafrechtelijk onderzoek.’

Een aantal Nederlandse bedrijven kreeg in maart bezoek van de Inspectie met daarbij een waarschuwing. Een daarvan is Incat Trading International in Vleuten, waarvan de Kamer van Koophandel vermeldt: ‘groothandel in dranken (geen zuivel)’ en ‘groothandel in overige consumentenartikelen’. Sinds de corona-uitbraak verkoopt Incat ook persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals handschoenen en mondmaskers. De eigenaar, Martijn van den Hazenkamp, dacht begin dit jaar zijn portefeuille uit te breiden: ‘We kregen de vraag of we ook vaccins konden leveren. Als ondernemer hebben we toen “ja” gezegd, niet wetende dat het niet mocht.’ 

De vaccinhandel is in Nederland niet per definitie verboden voor private ondernemingen, maar is wel gebonden aan strenge eisen. Van den Hazenkamp kreeg een waarschuwing van de Inspectie: hij mocht zich niet op dit terrein begeven. ‘Ze zeiden: het is strafbaar. Je mag als niet-medisch bedrijf hier niet bij betrokken zijn. Daarna ben ik gestopt.’ Hij zegt niet te weten of alle merken vaccins ook echt buiten de reguliere kanalen verstrekt kunnen worden. ‘Zover zijn we nooit gekomen. Toen we op de vingers zijn getikt, zijn we direct gestopt. We hebben niks geleverd.’

Van den Hazenkamp – zijn Incat Trading International staat op de bestellijst in handen van Follow the Money – wil niet zeggen welke vaccins hij precies kon bemachtigen. Hij zegt contact te hebben gehad met de Zwitserse medische leverancier Doctors 365, een klein bedrijf in het dorp Bünzen. ‘Zij zouden het krijgen van andere partijen met toegang tot leveranciers van vaccins.’ 

De eigenaar van Doctors 365 is Orhan Karahodza, die eerder via bedrijven in Europa en de Verenigde Staten vooral persoonlijke beschermingsmiddelen verkocht. De regio Apulië kreeg via Karahodza’s bedrijf vaccins aangeboden, zo achterhaalde het Italiaanse onderzoeksplatform IrpiMedia. 

De regionale zorgautoriteit onder leiding van Antonio Maria Lerario ondertekende zelfs een zogeheten letter of intent waarin Lerario schrijft dat hij vier miljoen AstraZeneca-vaccins wil bemachtigen. Deze brief, geadresseerd aan AstraZeneca UK Ltd., verwijst ook naar Doctors 365 en naar twee Hongaarse bedrijven, die als een soort agent van de Dominicaanse overheid de vaccinmarkt op mogen gaan. ‘Ze [Doctors 365, red.] zeiden dat ze ook Pfizer-vaccins konden leveren, in aanvulling op AstraZeneca,’ aldus Lerario tegen IrpiMedia. 

De vier miljoen vaccins zouden moeten komen van het Amerikaanse Akers Nanotechnology in New Jersey, dat op zijn website zegt vaccins te kunnen leveren en het claimt gemachtigd te zijn om die van AstraZeneca te verkopen, zo blijkt uit documenten en een pro-formafactuur die zijn ingezien door IrpiMedia. 

Het zijn niet alleen Italianen die een alliantie aangingen met Doctors 365. In de uitgelekte documenten zit ook een ondertekende brief (zie afbeelding) van Antonio Plutarco Emilio Arias Arias, de minister van Volksgezondheid van de Dominicaanse Republiek. In deze brief van 13 januari 2021 zegt hij een miljoen extra vaccins te willen verwerven. Hij geeft Doctors 365 en de twee Hongaarse bedrijven opdracht de vaccins te ‘scoren’. 

In een uitzending van het onderzoeksprogramma Frontal21 van de Duitse televisiezender ZDF kwamen gisteren nog meer landen naar voren die intentie-overeenkomsten met Doctors 365 sloten: Libië, Barbados, Slowakije, Bosnië en Herzegovina.

De Italiaanse deal met Doctors 365 leidde niet tot daadwerkelijke levering – wel tot een strafrechtelijk onderzoek wegens misleiding. Een vertegenwoordiger van Doctors 365 zou zich in verschillende Italiaanse regio’s hebben voorgedaan als representant van AstraZeneca, en in die hoedanigheid de zorgautoriteiten hebben benaderd.

Hoewel meerdere (regionale) overheden daadwerkelijk koopovereenkomsten zijn aangegaan met tussenpersonen als Doctors 365 bestrijdt producent AstraZeneca dat er partijen vaccins via niet-officiële kanalen worden verkocht. 

Een woordvoerder van AstraZeneca Nederland zegt dat het onmogelijk is dat zijn vaccins via alternatieve distributiekanalen worden aangeboden. ‘Onze huidige focus is het nakomen van onze substantiële wereldwijde toezeggingen aan regeringen en internationale gezondheidsorganisaties. Dit om zo snel mogelijk te helpen bij het beëindigen van de pandemie. Als zodanig is er momenteel geen levering, verkoop of distributie van het vaccin door de particuliere sector. Als iemand privé vaccins aanbiedt, zijn die waarschijnlijk vals. Het aanbod moet worden geweigerd en gemeld bij de lokale gezondheidsautoriteiten.’

Orhan Karahodza is een schriftelijke vragenlijst voorgelegd door IrpiMedia, Bayerische Rundfunk en Follow the Money. Daarop heeft hij niet gereageerd. In een eerder telefoongesprek met Bayerische Rundfunk zei Karahodza dat hij de koopovereenkomsten niet zelf aangaat. Hij bestempelde zichzelf als een intermediair tussen pharmabedrijven en overheden.