De mensen die Heineken in april 2019 in Shanghai vertegenwoordigden, waren niet de minsten. Namens de bierbrouwer stapten Richard Raymond Weissend, de chef van Heineken Management China, Dolf van den Brink, indertijd de topman van Heineken Azië, grootaandeelhouder Charlene de Carvalho-Heineken en haar echtgenoot het podium op. Ze namen plaats achter een tafel in de vorm van een bootje met het groene Heinekenlogo met de rode ster. 

Dat de dochter van Freddy Heineken acte de presence gaf is opmerkelijk; ze houdt zich gewoonlijk op de achtergrond. Maar dit was een belangrijke gebeurtenis: in deze volle zaal vond de Strategic Cooperation Ceremony plaats tussen Heineken en zijn voormalige concurrent China Resources Beer. Ook die had vier toppers op het podium staan. Een van hen was Fu Yuning, de hoogste baas van China Resources Holding, het moederbedrijf van CR Beer.

De acht op het podium zwaaiden met een bierflesje in de hand naar het publiek. Achter hen prijkte een enorme afbeelding van een flesje Heineken en een flesje Snow – CR Beers topmerk – die met elkaar proosten, tegen een achtergrond van groen vuurwerk.

In berichten over de ceremonie roemde Heineken de kansen die de samenwerking met CR Beer bood. Over risico’s werd niet gesproken. Opmerkelijk, want het bedrijf heeft nauwe banden met de Chinese Communistische Partij (CCP) en betrekt zijn hop van enorme boerderijen in de provincie Xinjiang, waar volgens internationale onderzoekers sprake is van dwangarbeid.

Zo constateerde Xinjiang-onderzoeker Adrian Zenz in december 2019 op basis van Chinese overheidsdocumenten dat in Xinjiang op grote schaal sprake is van gedwongen arbeid van Oeigoeren en Turkse minderheidsgroepen. Dat de Chinese overheid Oeigoeren op grote schaal opsluit, is al bekend sinds september 2017 (zie kader).

De ‘gouden slag’

De strategische samenwerking met CR Beer is voor Heineken van groot belang. Hoewel Heineken al sinds 1983 in China actief is, heeft het er nooit een sterk distributienetwerk weten op te zetten.

In zijn jaarverslag 2017 meldde Heineken dan ook dat de verkoop in China en Vietnam ‘onder druk’ stond. Dat jaar was hun aandeel in de Chinese biermarkt maar 0,5 procent. Hun Amerikaanse concurrent Anheuser-Busch deed het met 16 procent aanzienlijk beter. Wilde Heineken na de rest van de wereld ook China veroveren, dan moet er iets veranderen. Maar wat?

De Chinezen in eigen land verslaan leek onmogelijk. Dan maar samenwerken, moeten ze op het hoofdkantoor in Amsterdam hebben gedacht. Op 3 augustus 2018 maakte Heineken het plan voor samenwerking met China’s grootste bierbrouwer bekend met een uitgebreide presentatie door topman Jean-François van Boxmeer.

Het nieuws werd wereldwijd opgepikt. Het AD schreef dat Heineken ‘een gouden slag’ had geslagen. Vrijwel niemand meldde dat Heineken die had binnengehaald met een staatsbedrijf dat trouw de lijn van de CCP volgt. 

In het ESG-jaarverslag 2021 meldde CR Beer dat het leiderschap van de CCP in hun organisatie is verankerd. Belangrijke bedrijfsbeslissingen worden met het interne partijcomité besproken. In 2021 volgden zeventien topmanagers van CR Beer een training op de Centrale Partijschool, waar het partijkader wordt opgeleid. Het ESG-verslag meldde bovendien dat van de tweehonderd jonge managers er 161 lid waren van de CCP; dat is 81 procent. 

Het logo van CR, vier witte ‘dakjes’ in een geel vlak, symboliseert hun ‘consistente loyaliteit en betrouwbaarheid jegens de Partij’.

Win-win op een groeimarkt

Op 4 november 2018 werd de overeenkomst voor de samenwerking getekend. Die komt er in het kort op neer dat Heineken en CR Beer een belang in elkaars bedrijven nemen, de Amsterdammers hun drie Chinese brouwerijen verkopen en CR Beer in licentie Heineken gaat brouwen. Nadat de toezichthouders en wetgevers in beide landen akkoord waren gegaan, werd de samenwerking op 29 april 2019 beklonken.

Uit persberichten van zowel Heineken als CRE wordt duidelijk dat ze de samenwerking allebei als een win-win zien. Heineken-topman Jean-François van Boxmeer sprak van een ‘strategisch partnerschap voor de lange termijn’. Het wijdvertakte distributienetwerk van CR Beer moet ervoor zorgen dat Heinekens biermerken voortaan overal in China verkrijgbaar zijn. Ook kan Heineken profiteren van CR Beers kennis van de Chinese markt. 

Chen Lang, de voorzitter van CRE, benadrukte dat zijn bedrijf nu beschikt over premium bieren die tot dan toe in hun assortiment ontbraken. De Chinezen willen met Heineken onderzoeken welke andere topbieren ze nog meer kunnen brouwen. ‘In Heineken hebben we de perfecte partner gevonden om onze ambities in China en de groei in het buitenland te realiseren,’ zei Chen.

Drie jaar nadat de samenwerking van start ging, zijn de verwachtingen van beide topmannen uitgekomen. Ondanks de coronacrisis wist CR Beer te groeien. In 2022 steeg de omzet ten opzichte van 2021 met 5,2 procent.

Na Heineken en Heineken 0.0 ging CR Beer ook Amstel en Heineken Silver brouwen. Dat laatste biertje, met een laag alcoholpercentage (4 procent), werd eerst in Vietnam en kort daarna met veel succes op de Chinese markt gebracht. 

Heineken rapporteerde over 2022 een hogere winst dan verwacht. Dat hield vooral verband met het sterke herstel van de activiteiten in Azië. Het economische belang daarvan bedroeg – gebaseerd op hun aandelenbelang in CR Beer – volgens Heineken eind 2022 bijna 4,4 miljard euro. Die markt zal de komende jaren alleen maar groeien, verwacht Heineken. Terwijl sommige traditionele biermarkten, zoals de Europese, al aardig zijn verzadigd, zijn er in Azië en vooral in China volop groeimogelijkheden – zeker met de steun van een partner als CR Beer.

Hop uit Xinjiang

Maar wie is die partner precies en waar haalt CR Beer zijn grondstoffen vandaan? De afgelopen maanden onderzocht Follow the Money de banden tussen CR Beer en de Chinese overheid, met name die in de provincie Xinjiang. Daar is volgens tal van wetenschappers, onderzoeksjournalisten, mensenrechtenorganisaties en recent ook de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties sprake van ernstige schendingen van de mensenrechten. Op 25 februari 2021 constateerde ook een meerderheid van de Tweede Kamer dat in China genocide op de Oeigoeren plaatsvindt.

In zijn jaarverslagen stelt CR Beer dat het hop afneemt van buitenlandse en binnenlandse partijen uit het ‘noordwesten’ van China. Het bedrijf specificeert niet of dat Gansu betreft of Xinjiang, de twee Chinese provincies waar de meeste hop wordt verbouwd. Maar uit wat Chinese bronnen melden, blijkt dat CR Beer zijn hop betrekt van staatsboerderijen en tussenhandelaren in Xinjiang.

In september 2020 trok een verslaggever van Tianshan Net News naar Xinjiang voor een verslag over de hopoogst. Op de Xinjiang Landbouwacademie ontdekte hij dat in die provincie 20 duizend mu met hop is beplant. In zijn artikel ‘Xinjiang hopoogst: de hop is geurig en bedwelmend’ schrijft hij onder andere over de oogst in het dorp Yuanhu, gelegen in Hutubi County. De coöperatie die daar de hopvelden beheert, heeft een contract met CR Beer. Dat betekent volgens hem dat de verkoop van de hop is ‘gegarandeerd’.

Arbeidstransporten, overtollige arbeidskracht en ‘armoedebestrijding’

Follow the Money vond zeven gebieden in Xinjiang die direct of indirect aan de Chinese brouwer leveren. Zo zegt een partijfunctionaris van een hopbedrijf in het landbouwgebied Yanqi Reclamation Area op een lokale overheidssite dat zijn bedrijf een langetermijncontract met Chinese brouwers heeft, waaronder CR Beer. In datzelfde nieuwsbericht schetst een inkoopmanager van CR Beer hoe de ingekochte hop naar hun 96 brouwerijen gaat, verspreid over het hele land. 

De verkoop van hop uit Xinjiang gaat soms via een tussenpartij. Zo levert de Junhu Farm hop aan CR Beer via de Japans-Chinese joint venture Sanbaole. Junhu verbouwt al vijftien jaar hop op boerderijen die eigendom zijn van het Xinjiang Production and Construction Corps (XPCC), een conglomeraat van een paramilitaire organisatie, lokale overheden en (staats)bedrijven.

Datzelfde XPCC beheert in Xinjiang kampen waarin naar schatting een miljoen Oeigoeren en leden van andere islamitische minderheden zijn vastgezet. In juli 2020 zette de Amerikaanse overheid het XPCC en een aantal van hun topbestuurders op een sanctielijst wegens hun betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen.

Het XPCC en lokale overheden in Xinjiang zijn ook betrokken bij dwangarbeid op de hopboerderijen. In Chinese artikelen over deze boerderijen wordt gesproken over arbeidstransporten, overtollige arbeidskracht en ‘armoedebestrijding’.

Deze artikelen zijn voorgelegd aan Xinjiang-deskundigen Darren Byler, docent internationale studies aan de Simon Fraser Universiteit in het Canadese Vancouver, en Rune Steenberg, een Deense antropoloog werkzaam bij de Palacky University in Tsjechië.

Byler constateert dat de gebruikte termen wijzen op de onvrije, gedwongen arbeid die je in vrijwel elke sector van de economie in Xinjiang ziet. Steenberg stelt: ‘De deelname van die bedrijven aan deze arbeidsprogramma’s duidt op een zeer nauwe samenwerking met de Chinese staat. Dit valt onder hetzelfde systeem als dat van de kampen, de surveillance, en de onderdrukking en discriminatie van oeigoeren en minderheden.’ 

Follow the Money vond verder bronnen die volgens Xinjiang-deskundigen sterke aanwijzingen bevatten dat er op die boerderijen sprake is van dwangarbeid. Komende week zal Follow the Money uitgebreid ingaan op zowel de relatie tussen CR Beer en het XPCC als op de aanwijzingen dat er sprake is van dwangarbeid.

Heineken stelt dat de grondstoffen voor de in China gebrouwen Heineken-bieren niet uit Xinjiang komen. Bovendien zegt het als minderheidsaandeelhouder niet verantwoordelijk te zijn voor wat zijn Chinese partner in Xinjiang uitspookt. Maar klopt dat laatste wel?

Percentages of principes

Officiële documenten van Heineken en CR Beer zelf, zoals jaarverslagen, persberichten en de eerder genoemde presentatie van voormalig topman Van Boxmeer, wijzen uit dat de banden tussen beide bedrijven nauw zijn. In een persbericht van 4 november 2018 typeert Heineken de samenwerking als ‘zeer complementair’. Beide bedrijven spreken steevast van een ‘strategisch partnerschap’ dat voor hen allebei zeer belangrijk is.

Heineken zegt dat het al zijn activiteiten in China heeft verkocht, maar dat klopt niet. In Shanghai bezit het nog steeds Heineken China Management, een bedrijf met circa 75 werknemers, dat volgens CR Beers jaarverslag 2022 de Chinese brouwer ondersteunt op het gebied van marketing, communicatie, productie en productontwikkeling. De baas van deze Heineken-dochter is de Canadees Richard Raymond Weissend, die ook commissaris bij CR Beer is en bestuurder bij zowel de moeder- als een dochtermaatschappij van CR Beer.

Tot slot heeft Heineken nv 40 procent van de aandelen in CRH (Beer) Ltd en houdt CRE een belang van 0,9 procent in Heineken nv.

‘Het is vrij simpel: er is sprake van een grote verwevenheid tussen beide bedrijven,’ concludeert Marcel Pheijffer, hoogleraar forensische accountancy aan de Nyenrode Business University. Op verzoek van Follow the Money bekeek hij de relatie tussen Heineken en CR Beer: ‘Hun onderlinge verwevenheid is dusdanig dat Heineken niet kan volstaan met een verwijzing naar de werkmaatschappijen waarin Heineken minderheidsaandeelhouder is.’

‘Zeker wanneer het mogelijke mensenrechtenschendingen betreft, is er sprake van morele verantwoordelijkheid van Heineken. Dat is geen kwestie van het percentage aandelen in een deelneming, maar van ethiek.’

‘Respect voor mensenrechten’

‘Hier bij Heineken doen we zaken met respect voor de fundamentele waardigheid van mensen en hun mensenrechten.’ Dit is de eerste zin in de Human Rights Policy die op Heinekens website staat. In deze code stelt de bierbrouwer dat hij van zijn werknemers, het management, mensen die via derden voor Heineken werken, leveranciers en zakenpartners verwacht dat zij het mensenrechtenbeleid van Heineken onderschrijven.

Pheijffer vindt Heinekens betrokkenheid als aandeelhouder bij mogelijke mensenrechtenschendingen haaks staan op de beginselen die het bedrijf in zijn Human Rights Policy formuleert. 

Ook Tara Scally, beleidsadviseur bij Amnesty, en Channa Samkalden, mensenrechtenadvocaat bij kantoor Prakken d’Oliveira, bekeken op verzoek van Follow the Money de beleidscodes van Heineken en de betrokkenheid van het bedrijf bij CR Beer.

In zijn Human Rights Policy committeert Heineken zich aan de richtlijnen van de OESO voor multinationale ondernemingen. ‘Dan heeft het bedrijf ook de plicht om zorgvuldigheid te betrachten. Het moet de risico’s op mensenrechtenschendingen, waaronder dwangarbeid, in kaart brengen, om zulke schendingen te voorkomen en waar nodig te herstellen. Bedrijven hebben een verantwoordelijkheid om te onderzoeken wat de impact van hun eigen activiteiten op mensenrechten is. Dat geldt ook voor die van hun zakelijke relaties,’ stelt Scally.

Naleving van richtlijnen als die van de OESO vindt plaats op basis van vrijwilligheid. Maar veel bedrijven houden zich daar niet aan. Scally: ‘Daarom pleit Amnesty voor wetgeving om te zorgen dat bedrijven verplicht rekening houden met mensenrechten en het milieu.’ Zij hoopt dat Heineken alsnog zal onderzoeken of er bij CR Beer sprake is van dwangarbeid.

Samkalden vertegenwoordigde eerder vier Nigeriaanse boeren en Milieudefensie in een rechtszaak tegen Shell wegens olievervuiling in Nigeria. Zij vindt het vooral interessant dat Heineken zelf zegt dat het nauw betrokken is bij CR Beer, dat Heineken in China volgens CR Beer een adviserende rol vervult, en een bestuurslid van Heineken in het bestuur van de Chinese bierbedrijven zit. ‘Dat impliceert een grote mate van betrokkenheid en dus ook invloed op de gang van zaken ter plaatse. Dat is uiteindelijk doorslaggevend voor de vraag of Heineken juridisch iets te verwijten valt.’

Ook zij verwijst naar Heinekens Human Rights Policy en het feit dat het bedrijf zich naar eigen zeggen aan de richtlijnen van de OESO houdt. ‘Dat maakt hun verantwoordelijkheid natuurlijk nog pregnanter.’

Gelet op de verhoudingen tussen Heineken en CR Beer heeft Heineken volgens Samkalden niet alleen de verplichting om mensenrechtenschendingen tegen te gaan, maar ook om die te voorkomen en om toegebrachte schade te herstellen. ‘Nu van alle kanten wordt bevestigd dat Heineken in China in een positie zit om de situatie te beïnvloeden, kan het bestuur zich in alle redelijkheid niet achter formele eigendomsverhoudingen verschuilen.’

Intussen gaat Heinekens expansie in China door. Recent meldde de Chinese website Beer World Network dat CR Beer in Xiamen een gigantische fabriek bouwt voor het bottelen van Heineken. De nieuwe fabriek, waar Heinekens logo groot op komt, moet per uur 60 duizend flesjes en 72 duizend blikjes Heineken produceren.

Voor de bouw van deze megafabriek moeten huizen en land worden onteigend. Of de bewoners en bezitters daarvoor gecompenseerd worden en of voor hen nieuwe huizen worden geregeld, vermeldt het bericht niet.