‘Winstmarges van 30 tot 40 procent, lees ik dat goed?’ luidt de vraag van Ton Elias, de voorzitter van de parlementaire commissie ICT aan degene die voor hem zit. Het is Haye Mensonides, de voormalig directeur van ICT-dienstverlener Logica CMG die een citaat krijgt voorgelegd uit het NRC Handelsblad van 29 mei 2010. Daarin geeft hij inzage in de historische én de gedaalde winstmarges in 2010.   Elias (droogjes): ‘Toen zat er al een beetje de klad in die handel van u.’ Mensonides: ‘Ja, dat was wel jammer.’ Elias: ‘Dat kunt u wel zeggen, ja.’   Mensonides kan zich de bewuste uitspraak niet zo letterlijk herinneren, maar de gang van zaken bij het UWV des te beter. Onder zijn bewind voltrok zich een ICT-drama bij de ontwikkeling van het UWV-automatiseringsproject rond de WIA (Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen), de opvolger van de WAO. Het voormalige Logica (dat inmiddels is overgenomen door CGI) startte in 2006 met de ontwikkeling ervan, maar in de zomer 2008 trok voormalig minister Piet Hein Donner de stekker eruit. Kosten-baten analyse: 86 miljoen euro voor een waardeloos systeem. Het wrange is dat vrijwel tegelijkertijd de verantwoordelijk UWV-projectleider Gerd Tjerkstra genomineerd werd voor een Computable Award, een prijs voor verdienstelijke IT-directeuren. Logica kreeg een ‘beloning’ in het jaar erna, in 2009, in de vorm van een miljoenenopdracht voor de doorontwikkeling van werk.nl dat werd gegund door het UWV.

Onderzoek van de Rijksrecherche

Dergelijke ogenschijnlijk onverklaarbare verschijnselen leidden ertoe dat grote ICT-spelers als Logica de afgelopen weken voor de parlementaire commissie ICT veelvuldig onder vuur genomen werden door onder meer oud-UWV medewerker Govert Claus en ICT-ondernemer René Veldwijk. In het verleden heeft mogelijk zelfs de Rijksrecherche de ICT-bedrijven onder de loep genomen. Dit  laatste onthulde voormalig Tweede Kamerlid Arda Gerkens maandag aan de commissieleden. Het voormalige SP-kamerlid, dat in 2009 in een ICT-werkgroep onderzoek deed naar ICT-falen, vertelde dat de Rijksrecherche destijds onderzoek deed op basis van ‘serieuze signalen’. Het onderwerp van onderzoek: mogelijk onderlinge afspraken tussen grote ICT-bedrijven onderling én bilateraaltjes met ambtenaren. Harde bewijzen werden door de rechercheurs nooit gevonden.

Markt met de markt

Voormalig Logica-directeur Mensonides kreeg afgelopen vrijdag de gelegenheid om te ontvouwen waar hij zoal tegen aanliep bij overheidsinstanties, in casu het UWV. Logica sleepte in 2006 een breed contract binnen bij het UWV. De eerste klus die voortvloeide uit het zogeheten mantelcontract betrof de ontwikkeling van het WIA-systeem. Het was gelijk een grote opdracht. ‘Dat was van nul naar honderd in 10 seconden. Normaal deden we opdrachten van een half tot 1 miljoen, maar toen kwamen we in een potentieel veel hogere categorie.’ Mensonides belandde volgens eigen zeggen in een ‘uitdagende’ bedrijfscultuur gedomineerd door externe ICT-specialisten. ‘Dan denk je met de klant te praten (het UWV, red.), maar eigenlijk heb je gewoon met externen te maken die er geen baat bij hebben om een klus zo efficiënt en snel mogelijk af te ronden. Hoe sneller de afronding, hoe minder inkomsten.’ Mensonides kaartte het potentiële probleem aan bij de Raad van Bestuur, die het probleem weliswaar onderschreef maar er geen actie op ondernam.

Gecompliceerde governance

De Raad van Bestuur van het UWV blonk volgens Mensonides qua besluitvorming regelmatig uit in inertie. Zo moest Logica rapporteren aan de ICT Concerndirectie die (horizontaal) was belast met grote projecten, terwijl andere leveranciers weer moesten rapporteren aan een ander bestuurslid. ‘Als er een probleem was dan kwamen die twee lijnen niet eerder bij elkaar dan in de Raad van Bestuur. Dat is een onhandige manier van werken,’ zegt Mensonides, die allesbehalve de deur platliep bij de directie. ‘Een directe relatie met dé Raad van Bestuur UWV is essentieel bij dit soort grote projecten. Daarom dachten we om iedere maand even langs te komen om dingen af te stemmen met dhr. Linthorst (Joop Linthorst, UWV-bestuurder en voormalig Boer & Croon partner, red), maar toen we dat ter sprake brachten, kregen we te horen: “We zien jullie volgend jaar weer.”’

'Ze legden de verantwoordelijkheid niet bij één van de partijen as such. Terwijl dat juist de manier is om een groot project onder controle te houden'

Kortom, de regie kwam niet uit het hoogste echelon, terwijl het UWV zich volgens Mensonides wel verantwoordelijk stelde voor het project. ‘Zij verklaarde zich verantwoordelijk voor het eindresultaat en gebruikte partijen (hardware-leverancier IBM en ICT-dienstverlener Logica, red.) om onderdelen daarvan uit te voeren. Maar ze legden niet de verantwoordelijkheid bij één van de partijen as such. Terwijl dat juist de manier is om een groot project onder controle te houden.’ Ton Elias abstraheert de boodschap: ‘In beleefde termen zegt u eigenlijk dat de projectleider te zwak was?’ Mensonides weigert echter op de man [Computable-genomineerde Gerd Tjerkstra] te spelen dus Elias probeert het in iets algemenere zin: ‘De projectléiding was te zwak.’ Mensonides: ‘Voor dit project wel, ja.’

Voortschrijdend inzicht

Door het gebrek aan regie was de Logica-directeur overgeleverd aan de grillen van het UWV. ‘We moesten een bepaalde functionaliteit maken - die ons was voorgeschreven - maar waar wij geen zeggenschap over hadden. Wij programmeren dat en leveren het op. Maar dan wordt er gezegd: “Dat willen we niet.” Ja, maar dat is wel wat er gevraagd is. “Okay, dat is waar. Maar kan het nog veranderd worden?” Ja, dat kan, maar dat kost extra geld. Wij gaan het dan veranderen en als dat klaar is dan willen ze toch weer iets anders. En daar komt uitloop van,’ aldus Mensonides.

'het project moet 100 procent duidelijk gedefinieerd worden anders doet het ding niet wat je wilt'

De ICT-commissie is dan ook benieuwd hoe die grilligheid verklaard kan worden. Mensonides: ‘Dat komt door voortschrijdend inzicht. Mensen overschatten zichzelf enorm. Men denkt dat ze wel weten hoe uitkeren werkt. Maar een computer heeft een flexibiliteit van nul, het moet 100 procent duidelijk gedefinieerd worden anders doet het ding niet wat je wilt. En daar kom je pas achter als het klaar is.’

Contract verscheuren

Mensonides geeft aan dat hij geprobeerd heeft om bij te sturen, maar dat hij vaak gedwongen werd ‘tot dingen die niet zinnig bleken te zijn’. Hij pakt het voorbeeld van de complexe infrastructuur die programmeurs van het UWV zelf ooit hadden geprogrammeerd. ‘Dat was nog nergens in de wereld beproefd.’ Mensonides waarschuwde zowel verantwoordelijk ICT-projectleider Tjerkstra als UWV-bestuurder David Jongen voor problemen, maar vond geen gehoor. ‘We mochten niet gaan werken met andere talen zoals van Microsoft. Als we niet zouden meewerken dan zou het contract – letterlijk - verscheurd worden.’

'Het WIA systeem is vanwege deze en andere fouten nooit ook maar in de buurt van levensvatbaarheid geweest'

Tegen beter weten in werd er voortgeborduurd op het moeizame UWV-platform met als eindresultaat een mislukt systeem waar niemand voor verantwoordelijk was. Het is voor ICT-ondernemer René Veldwijk, die bij het UWV het mislukte project mocht recht trekken, onbegrijpelijk. Hij nam onder meer Logica op de korrel tijdens zijn verhoor bij de ICT-commissie en nadien ook in een 22-pagina’s tellende onthullende brief aan de ICT-commissie, waarin niets aan de verbeelding wordt overgelaten. Het ontwikkelde systeem bevatte volgens hem een cruciale fout waardoor het niet mogelijk was om met terugwerkende kracht mutaties te doen bij uitkeringen. ‘Het WIA systeem is vanwege deze en andere fouten nooit ook maar in de buurt van levensvatbaarheid geweest,’ aldus Veldwijk in de onlangs geopenbaarde brief. ‘Dat bestuurders de gelegenheid krijgen om ICT leveranciers schadevrij te laten wegkomen, is alleen te verklaren doordat zij worden gedekt door ministeries en bewindspersonen die geen publiciteit willen. Claims tegen Capgemini, CGI (de nieuwe naam van Logica, red.) en IBM leken a priori kansrijk.’

Resultaatverplichting

Mensonides pleit ervoor om leveranciers verantwoordelijk te maken voor het eindresultaat (in plaats van de gangbare inspanningsverplichting). ‘Daar zou grote winst behaald kunnen worden.’ Het voordeel daarvan is dat accountability - een vrijwel afwezig fenomeen in de wondere wereld van ICT bij de overheid – kan plaatsvinden. Bij de projectopzet van het UWV was dat volgens Mensonides niet mogelijk. UWV voerde de regie met daaronder de adjudanten IBM en Logica die bij een eventueel falen zowel beschuldigend naar boven áls opzij konden wijzen. Bovendien lag de budgetverantwoordelijkheid bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Mensonides: ‘Dat is een verschil met bedrijfsleven, want daar zijn geen suikerooms maar aandeelhouders en worden dit soort trajecten veel strakker gestuurd. Daar wordt je puur afgerekend op de marge aan het einde van de rit.'