De Olympische Spelen in Rusland laten zien dat bedrijven wel degelijk een rol spelen bij het schenden van mensenrechten. Neelie Kroes deed eerder deze maand op Twitter de oproep met betrekking tot homofobie: 'Als je de Olympische Spelen met commercie kunt combineren, dan kun je dat ook met mensenrechten'. Helaas heeft deze discussie niet enkel betrekking op het respecteren van de individuele geaardheid; complete oorlogen worden immers gaande gehouden door het heersende kapitalisme.

Business is business, politics is politics

Opvallend is dat tot op de dag van vandaag geen enkele onderneming strafrechtelijk is vervolgd voor haar duistere betrokkenheid bij de meest ernstige mensenrechtenschendingen. Toch telt de lijst van het Business & Human Rights Resource Centre zo’n 5100 bedrijven, operationeel in 180 landen, welke in aanmerking zouden komen voor een veroordeling omdat ze het niet zo nauw nemen met zaken als uitbuiting, intimidatie, afpersing of zelfs martelingen, verkrachting en slavernij. Alles uiteraard onder het mom van ‘business is business, politics is politics.’ Of zoals voormalig Shell-topman Lodewijk van Wachem de zakelijke banden die zijn concern onderhield met het apartheidsregime in Zuid-Afrika bagatelliseerde door te beweren dat er eigenlijk helemaal geen probleem was. Immers, de aanwezigheid van Shell is in het belang van alle Zuid-Afrikanen. Schuldig of niet; de bekende Amerikaanse advocaat Ed Fagan, die eerder met succes optrad voor slachtoffers van de Holocaust in een zaak tegen Zwitserse banken, vond het in 2002 in ieder geval nodig om Shell namens een groot aantal slachtoffers aan te klagen. 'Zij hebben enorme winsten gemaakt, terwijl het lijden toenam bij de miljoenen slachtoffers van de apartheid.' Het was niet de laatste keer dat onze Koninklijke Shell aansprakelijk werd gesteld voor burgerlijden. In 2009 kwam het olieconcern nog tot een schikking in een rechtszaak die was aangespannen door de nabestaanden van wijlen Ken Saro-Wira, winnaar van de Nobelprijs voor de vrede. Shell zou hebben meegewerkt aan corruptie bij de oliewinning in Nigeria en medeplichtigheid bij het hardhandig onderdrukken van wreedzame protesten door de lokale politiemacht.

De dans ontspringen

Vorig jaar april verwierp het Amerikaanse federale Hooggerechtshof nog een zaak waarin Shell ervan werd beschuldigd dat twee buitenlandse dochterbedrijven betrokken zouden zijn geweest bij martelingen en executies in Nigeria. De uitspraak was een fikse tegenvaller voor mensenrechtenactivisten, omdat zij nu een belangrijk instrument verliezen om bedrijven aan te klagen voor vermeende misstanden in het buitenland. Om een paar ‘collega-ondernemingen’ te noemen: Exxon Mobil, Cisco Systems, Chiquita, Siemens, Daimler en Rio Tinto zullen nu mogelijk de dans ontspringen voor een strafrechtelijke vervolging. Maar daarover later meer.

'In 320 lopende zaken was sprake van medeplichtigheid van multinationals bij ernstige misdrijven als onderdrukking, geweld, slaven- en kinderarbeid'

Shell schuift de verantwoordelijkheid van haar vermeende criminele gedragingen af door te stellen dat 75 procent van de olielekkages in Nigeria het gevolg is van sabotage door criminele bendes die de olie stelen. Directeur Milieu van Shell, Allard Castelein zei hierover in het Radio 1 Journaal: 'Dit soort vervuiling komt overwegend door grootschalige, lokale criminaliteit, diefstal van olie. Maar ook internationale criminaliteit, waarbij de olie wordt geëxporteerd naar raffinaderijen in omliggende landen.' Overigens heeft Shell het rechtvaardigen van haar handelen niet van een vreemde. De Vereenigde Oostindische Companie (VOC) begon al met het boeken van winst door de lokale bevolking in den Oost te onderdrukken of zelfs uit te roeien wanneer zij weigerde zich te onderwerpen aan de nieuwe exploitanten van hun land. Toch is het pas sinds de Tweede Wereldoorlog dat de rol van industriëlen bij misdrijven tegen de menselijkheid en zelfs genocide en oorlogsmisdaden, onderwerp zijn van rechtszaken.

Profiteren van gewelddadige conflicten

Om een inschatting te geven van de omvang; John Ruggie, speciale afgevaardigde van de UN Human Rights Council, analyseerde in 2008 dat in 320 lopende zaken sprake was van medeplichtigheid van multinationals bij ernstige misdrijven als onderdrukking, geweld, slaven- en kinderarbeid. Prof. Dr. Mr. Wim Huisman van de Vrij Universiteit beschrijft in zijn oratie Business as Usual? (2009) hoe 70 terechtstaande ondernemingen hebben kunnen profiteren van gewelddadige conflicten. En dan hebben we het enkel nog maar over gevallen waarbij het tot een rechtszaak is gekomen. De daadwerkelijke omvang, wat criminologen zo heel toepasselijk het dark number noemen, is vermoedelijk vele malen groter omdat er niet zoiets bestaat als een internationale toezichthouder die het gedrag van bedrijven over de grens controleert, laat staan de samenwerking met corrupte regeringen. Volgens de VN-Veiligheidsraad zijn er wereldwijd bijvoorbeeld alleen al 157 bedrijven direct of indirect verantwoordelijk voor de illegale exploitatie van natuurlijke rijkdommen in Congo, aanleiding voor de bloedige rebellenoorlog. Internationale organisaties veronderstellen daarom ook een sterke relatie tussen enerzijds de aanwezigheid van fossiele brandstoffen, ertsen, edelstenen en producten van land-, tuin- en bosbouw zoals tropisch hardhout, rubber en cacao en anderzijds het bestaan van gewapende conflicten. Kortom, de corporate betrokkenheid is níet voorbehouden aan bedrijven die direct wapens, chemicaliën of computers leveren voor het plegen van oorlogsmisdaden.

Vruchteloze pogingen

Ook al mogen bovengenoemde gedragingen gecriminaliseerd zijn door internationale gemeenschappen in een handvol verdragen en statuten, in geen van de rechtszaken is het tot op heden tot een strafrechtelijke veroordeling gekomen. Of zoals de schokkende conclusie van professor Huisman luidt: 'Er is zelfs nog nooit een onderneming door een rechter aansprakelijk gesteld voor haar betrokkenheid bij internationale misdrijven.’ Pogingen om bedrijven voor de rechter te slepen worden desalniettemin met regelmaat geïnitieerd. Echter deze moeite wordt vrijwel louter genomen door NGO’s of een enkele advocaat met een geweten. Dat het nooit tot een terechtstelling komt, schuilt volgens Huisman in het feit dat vrijwel alle rechtszaken stuklopen op het ontbreken van procedurele kaders, zoals in de hierboven genoemde verwerping van het Amerikaanse federale Hooggerechtshof in de zaak Shell het geval was. Of omdat de welgestelde multinational voortijdig een schikking treft met de aanklagers. Deze juridische ambiguïteit maakt het onderwerp alleen maar grimmiger. Het vervolgen van ondernemingen voor internationale misdrijven en schending van mensenrechten is enkel mogelijk onder het nationale strafrecht van een land. Dat doet toch sterk vermoeden dat de invloed van leidende multinationals verder reikt dan economische macht. Het feit dat het een relatief kleine moeite is voor de overheid om een procedurele wetswijziging door te voeren, doet je afvragen wie hier nu eigenlijk een vinger in de pap heeft? Om terug te komen op het standpunt van eurocommissaris Neelie Kroes (dat niet alleen de politiek maar ook bedrijven op moeten komen voor mensenrechten) dan kunnen we ook stellen dat de verantwoordelijkheid voor het schenden van mensenrechten niet kan worden weggezet als een zaak voor regeringen. Simpelweg doen alsof er niets fout is aan het uitbuiten van werknemers, systematische corruptie en het profiteren van oorlogen is vanuit de criminologie een klinkklare neutralisatie.