Als alle linkse argumenten voor de Europese Unie (EU) op zijn, is er altijd nog de redenering dat we het in een globaliserende wereld niet alleen af kunnen en dat we de EU dus hard nodig hebben. Voor wie de juistheid van deze stelling tracht aan te tonen, zijn de klimaatcrisis, vluchtelingen en belastingontwijking voor de hand liggende voorbeelden. PvdA en GroenLinks grossieren erin en zullen dat ook bij de komende verkiezingscampagnes weer doen. Maar hoewel het argument op het eerste gezicht plausibel is — als problemen zich niet aan nationale grenzen houden, helpen nationale maatregelen niet en is er dus supranationale coördinatie nodig — komt er in de Europese praktijk weinig van terecht.

Neem de strijd tegen belastingontwijking. Dankzij het moedige en nijvere werk van klokkenluiders en journalisten (denk aan Swissleaks, Luxleaks en Panamapapers) is er brede aandacht gekomen voor dit ‘publieke kwaad’ dat multinationals oneigenlijke concurrentievoordelen biedt en burgers met de rekening opzadelt. Sinds het uitbreken van de crisis is dan ook op Europees niveau met man en macht geprobeerd om er paal en perk aan te stellen. De resultaten zijn echter teleurstellend. Zoals Christiaan Vos in zijn laatste bijdrage op Follow the Money concludeerde: de belastinggrondslag is een beetje verbreed, maar de uitzonderingsbepalingen zijn onverminderd groot en het risico van verdere belastingconcurrentie is alleen maar gegroeid.

Patroon van obstructie

Lidstaten hebben jarenlang geweigerd om relevante informatie met elkaar te delen

Een recente rapportage van de onderzoekscommissie van het Europees Parlement naar belastingontwijking laat zien hoe dat komt. In de motie die de onderzoekscommissie op 26 juni jongstleden naar het Parlement heeft gestuurd, constateert de commissie dat er sprake is van een diepgeworteld ‘patroon van obstructie’ door sommige lidstaten bij het tegengaan van agressieve belastingontwijking; dat diezelfde lidstaten jarenlang hebben geweigerd relevante informatie met elkaar te delen; dat die lidstaten ondanks herhaalde verzoeken van de commissie geweigerd hebben notulen ter beschikking te stellen; en tot slot dat ze daarmee hun wettelijke plicht hebben geschonden om naar eer en geweten mee te werken aan het onderzoek. Geen wonder dat de commissie de Europese instellingen oproept om lidstaten te dwingen tot volledige openheid als het gaat om besluitvorming in de Europese Raad en andere gremia.

In Annex 3 van het rapport geeft de onderzoekscommissie een chronologisch overzicht van al die momenten waarop effectieve politieke actie is geblokkeerd. Het is een onthullende lijst, waarop Nederland, samen met Luxemburg en Ierland, als een van de hardnekkigste voorstanders van belastingontwijking verschijnt. Een greep:

• 15 Mei 2009: Nederland en België maken bezwaar tegen een geharmoniseerde behandeling van onbelaste uitgaande bedrijfswinsten.
• 25 Mei 2010: Nederland, Luxemburg en België betonen zich tegenstander van het aanpakken van verschillen in belastingregels en menen dat dit niet onder het mandaat van de code of conduct group valt.
• 11 April 2011: Nederland en Luxemburg weigeren mee te werken aan uitbreiding van het onderzoek naar verschillen in belastingregels.
• 26 Mei 2011: Nederland, Luxemburg en het Verenigd Koninkrijk dringen er op aan om geen verder onderzoek te doen naar belastingontwijking via beleggingsfondsen.
• 29 Mei 2013: Nederland, Luxemburg en België zijn tegen een omvattende evaluatie van de verschillende fiscale regelingen in de EU op het gebied van patenten.
• 3 Juni 2013: Nederland, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en Luxemburg hebben de hervorming van hun patentregelingen verder uitgesteld.

Blokkeren en traineren

Ook in 2015 en 2016 is weinig tot niets vanzelf gegaan. Zo concludeert de commissie dat sinds Luxleaks nog geen enkele lidstaat uit zichzelf zijn belastingafspraken met multinationals heeft gedeeld met andere lidstaten. Noch hebben de lidstaten overeenstemming weten te bereiken over zoiets basaals als minimumtarieven. Uitstel is steevast de uitkomst.

De conclusie moet luiden dat het verhaal van de Europese strijd tegen belastingontwijking er een is van blokkeren en traineren, dwarsliggen en uitstellen. Dat heeft mede te maken met de institutionele vormgeving van de EU: omdat zij geen bevoegdheden heeft over fiscaliteit, bezit elke lidstaat in feite een vetorecht. Daarvan hebben de politieke beschermheren van het Nederlandse belastingparadijs door de jaren heen slim gebruik gemaakt. Alles wat schadelijk was, werd geblokkeerd. En als dat niet lukte, werd het wetsvoorstel kapot geamendeerd. Daarbij vond Nederland afwisselend België, Luxemburg, Ierland en het Verenigd Koninkrijk aan zijn zijde.

Dat plaatst de linkse liefde voor de Europese Unie in een ander daglicht. De redenering dat alleen de EU in staat is om de macht van multinationals te breidelen, gaat namelijk over een Unie die niet bestaat, nooit bestaan heeft en nimmer zal bestaan. De gedachtegang is daarom ofwel extreem naïef ofwel uiterst geslepen. Alleen als fiscaliteit en sociaal beleid ongedeelde EU-bevoegdheden zouden zijn, zou de EU wetten kunnen uitvaardigen om belastingtarieven te harmoniseren en om bijvoorbeeld een Europese verzorgingsstaat van de grond te tillen. Onder het Verdrag van Lissabon is dat uitgesloten, en fungeert de EU feitelijk als een buiten-democratische arena waar nationale politici ongestraft de belangen van hun kiezers met voeten kunnen treden. Buiten het zicht van pers, publiek en parlement, behartigen staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes en consorten nu al jarenlang schaamteloos de belangen van een handvol Nederlandse fiscalisten, advocaten en trustboeren, om, thuisgekomen, de vermoorde onschuld te spelen en ‘Brussel’ te betichten van geringe daadkracht. Dat is geen uitwas maar een wezenskenmerk: de logica van de achterkamertjes zegeviert over die van de parlementaire democratie. Daar is de EU voor ontworpen.

Politieke psychopathologie

Het eerlijke linkse verhaal zou daarom een uitdrukkelijk pleidooi voor een nieuw verdrag moeten zijn, niet de halfhartige projectie van een utopisch Europa op de reëel bestaande neoliberaliseringsmachine die het is. Maar dat durft links niet aan — net zomin als het extreme midden van D66 en VVD overigens. Bevreesd voor populistische meerderheden die een eventuele verdragswijziging weleens zouden kunnen aangrijpen om de huidige EU op te blazen, koestert links zijn valse Europese bewustzijn: men verdedigt een apparaat dat het tegenovergestelde levert van waar men zegt voor te staan (gelijkheid, democratie) omwille van een heilsbelofte die het nooit zal kunnen inlossen. Net als de misbruikte vrouw die het gedrag van haar sadistische echtgenoot goedpraat door te wijzen op de goede eigenschappen die hij alleen in haar dromen ooit heeft gehad. Dat is in een notendop de politieke psychopathologie die momenteel Europees links verscheurt.

Het eerlijke linkse verhaal zou een uitdrukkelijk pleidooi voor een nieuw verdrag moeten zijn

Realistischer is het in mijn ogen dan ook om het lot in eigen hand te nemen en de uitwassen van het kapitalisme daar te bestrijden waar burgers nog iets te zeggen hebben en democratie nog iets voorstelt. Te beginnen met — zeg — de bestrijding van belastingontwijking in eigen huis. Als dat niet te verenigen is met Europese wetgeving, dan is dat niet alleen pech voor de EU, maar ook een teken dat het de juiste weg is. Het lijkt op het taking back control van de Brexiteers. Ditmaal echter niet om Thatcher’s neoliberale revolutie op zijn maoïstisch te radicaliseren — zoals in het Engeland van na Michael Gove en Boris Johnson — maar juist om haar voor eens en voor altijd ter aarde te bestellen. Wie het landschap 40 jaar na dato overziet, moet namelijk constateren dat het experiment faliekant is mislukt.