Terwijl het aantal mensen met overgewicht stijgt, neemt de druk op de voedingsmiddelenindustrie toe om zijn producten gezonder te maken. Dat is geen gemakkelijke opgave voor een sector waar alleen al in Nederland jaarlijks meer dan 50 miljard euro in omgaat. Producten met de goedkope ingrediënten zout, suiker en vet hebben namelijk in de regel hogere winstmarges dan onbewerkte voeding als groente en fruit. Bovendien vinden veel consumenten bewerkte voedingsmiddelen lekkerder van smaak en gemakkelijker te bereiden dan onbewerkte voeding. In Nederland is in 2006 de stichting Ik Kies Bewust in het leven geroepen om de supermarktbezoeker te helpen in het maken van een gezondere keuze. Sinds 2011 is dat omgedoopt tot Het Vinkje (in de afbeelding hiernaast te zien). 'Onze stichting heeft twee doelen: één is ervoor zorgen dat de industrie zijn producten gezonder maakt, en de tweede is om de consument helpen in het maken van een bewuste keuze,' zegt Léon Jansen, secretaris van de Het Vinkje, tegen Follow the Money. Voedselproducten die binnen hun categorie minder zout, suiker, energie en verzadigde vetten bevatten, komen in aanmerking voor een van de twee voedselkeuzelogo's op de verpakking. Het groene vinkje is voor de gezondste keuze in een productgroep onder de basisvoedingsmiddelen, zoals opgesteld in de Schijf van Vijf, en het blauwe vinkje is voor de bewuste keuze onder producten die niet per se in een gezond voedingspatroon thuis horen. Jansen: 'Een onafhankelijk, wetenschappelijke commissie, onder leiding van professor Jaap Seidell, bepaalt de criteria waar de producten aan moeten voldoen om in aanmerking te komen voor een Vinkje. Om de vier jaar worden de criteria opnieuw geëvalueerd.'

Privaat initiatief

Het Vinkje wordt door de Europese Unie erkend als het enige toegestane keurmerk voor gezondere voeding in Nederland en is volledig door de industrie gefinancierd. 'Bedrijven die deelnemer van de stichting willen worden, betalen jaarlijks tussen de 1800 euro en 90.000 euro. De hoogte van dat bedrag hangt af van hoe groot een bedrijf is zodat ook de kleinere bedrijven kunnen meedoen,' legt Jansen uit. Communicatieadviesbureau Schuttelaar & Partners, waar Jansen strategisch adviseur is, begeleidt het project. Of producten in aanmerking komen voor het Vinkje beoordeelt het certificeringsbedrijf SGS. Het merendeel van de inkomsten worden besteed aan voorlichting en communicatie. Minister Edith Schippers staat openlijk achter dit initiatief staat, zoals op de afbeelding hiernaast is te zien. Bij Het Vinkje zijn ongeveer honderd bedrijven aangesloten die gezamenlijk duizenden producten met een van de twee Vinkjes op de markt hebben gebracht. Dat klinkt veel maar toch voldoet ruim 80 procent van het totaal aan voedingsmiddelen niet aan de criteria van de stichting, laat Jansen weten. De voedselkeuzelogo's zijn meerdere malen bekritiseerd. Remco Havermans, onderzoeker aan de Universiteit van Maastricht, noemde de vinkjes vorig jaar misleidend. Daarnaast kwam Resource, het blad van de Wageningen Universiteit, met de mededeling dat een academisch onderzoek heeft aangetoond dat Het Vinkje niet effectief  en soms zelfs misleidend is. Volgens de auteur van Resource zou een Brits stoplichtensysteem, waarbij op de verpakking met kleuren is te zien hoeveel zout, suiker en vet er in  de producten zit, beter werken.

Heel jammer

Jansen betreurt deze berichten - die onder meer op Follow the Money aandacht hebben gekregen. 'De onderzoekers van Wageningen hadden in hun hele onderzoek het vinkje niet gebruikt maar een heel ander vergelijkend logo. Resource heeft het oorspronkelijke onderzoek in het artikel onterecht klakkeloos gekopieerd naar het Vinkje, alsof dat precies hetzelfde logo was. We hebben daarom een duidelijke reactie gegeven op onze website,' vertelt de secretaris van de stichting. Ook over het commentaar van Havermans is Jansen niet te spreken. 'Er wordt gezegd dat Havermans onderzoek heeft gedaan naar Het Vinkje maar dat heeft hij nooit gedaan. Hij ventileerde gewoon zijn mening,' aldus Jansen. 'Ik betreur dit zeer. De stichting doet erg zijn best voor de consument en is in mijn ogen een maatschappelijk verantwoord initiatief.' Een van de kritiekpunten van Havermans is dat Het Vinkje vergelijkend werkt waardoor een niet-gezond product toch een blauw Vinkje kan krijgen. Zo kan een consument ten onrechte het idee krijgen dat bijvoorbeeld een light-variant van mayonaise gezond is, meent Havermans. Jansen zegt daarover: 'Wij hebben het effect van een blauw vinkje op een chocoladetaart onderzocht en daaruit bleek dat de proefpersoon de taart enkel als minder ongezond bestempelde en niet als gezond.'

'Ze hebben in dat hele onderzoek het vinkje niet gebruikt'

De nood om iets te doen aan het ongezonde voedingspatroon is hoog. Uit een voedselpeiling van Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), dat vorige week werd gepubliceerd, blijkt dat Nederlanders tussen de periodes 1987 en 2010 'minder groente en fruit', maar meer chips, snoep chocolade op het menu hebben staan. Ook onder de basisvoeding (de Schijf van Vijf ) werden er meer bewerkte voedingsmiddelen geconsumeerd, oftewel voeding met meer e-nummers en toevoegingen als zout, suiker en vet.

Salt, Sugar, Fat

De beschuldigende vinger voor het verslechterde westerse eetpatroon wijst vaak naar de industrie, die de afgelopen decennia zijn producten steeds zoeter en vetter heeft gemaakt. Onderzoeksjournalist Michael Moss laat in zijn veelgeprezen boek Salt, Sugar, Fat (2013) zien dat de grote voedingsbedrijven moeilijk af kunnen stappen van de zogeheten processed foods en alles uit de kast halen om consumenten verslingerd te houden aan deze producten. Aan de bedrijven die aangesloten zijn bij Het Vinkje, waaronder Unilever, FrieslandCampina en Albert Heijn, ligt het volgens Jansen in ieder geval niet . 'De studie van het RIVM laat heel precies zien wat de gemiddelde Nederlander eet. De Vrije Universiteit heeft berekend dat wanneer een Nederlander alle voedselproducten die hij gemiddeld eet, vervangt met producten die een Vinkje dragen, hij 20 tot 40 procent minder energie, zout, suiker en vet consumeert. Dus als we consumenten zo ver kunnen krijgen dat ze alleen nog maar producten met een Vinkje eten, verminderen we de kans op ziektes als diabetes en obesitas aanzienlijk.'

'Dan krijgt de consument 20 tot 40 procent minder zout, suiker en vet binnen'

Stoplicht op rood

Consumentenorganisatie Foodwatch pleit voor een verplicht stoplichtensysteem, zoals in Groot-Brittannië is ingevoerd. Via verkeerslichten met de kleuren rood, oranje en groen kunnen mensen op verpakking in één oogopslag zien hoeveel zout, suiker en vet er in het product ziet. In 2010 kwam het voorstel ter tafel in Brussel, maar een meerderheid van het Europees Parlement stemde tegen. Uit een publicatie in het vakblad The New England Journal of Medicine bleek dat de voedingsindustrie destijds ongeveer een miljard euro aan lobbyen uitgaf om het verkeerslichtensysteem tegen te houden. Jansen denkt niet dat Het Vinkje door de voedingsindustrie wordt gebruikt om regelgeving vanuit Brussel of Den Haag tegen te houden. 'De producten die aan de criteria van het Vinkje voldoen zouden door wetgeving namelijk toch niet geraakt worden omdat deze een lager gehalte aan zout, suiker en vet hebben dan de meeste producten in hun categorie.' Daarnaast denkt de secretaris van de stichting dat nóg een systeem erbij op dit moment niet handig is voor de consument. 'Nog meer logo's op het etiket maakt het er voor de consument niet overzichtelijker op.' Het Vinkje heeft volgens Jansen veel draagvlak vanuit de politiek, de wetenschap en het bedrijfsleven. De komende jaren hoopt hij meer bedrijven te stimuleren om hun producten gezonder te maken zodat nog meer merken een vinkje kunnen dragen. 'Wij zullen bedrijven achter de broek aan zitten,' belooft de secretaris.