Op videobeelden is de hypersonische Khinzal – Russisch voor dolk – zelfs in extreme slow motion amper te zien. Met op z’n minst vijf – misschien wel twaalf – keer de snelheid van het geluid flitsten deze Russische raketten in maart dit jaar af op doelen in het zuiden en westen van Oekraïne. Daar troffen ze een brandstofdepot in de buurt van Mykolaiv en een ondergrondse munitieopslag in Deliatyn, op 100 kilometer van de grens met NAVO-lid Roemenië. Met dit hoogtechnologische krachtsvertoon stuurde Poetin de boodschap: blijf hierbuiten, anders krijg je er zelf een om je oren.

‘Dit type wapen is bijna onmogelijk te stoppen’, reageerde de Amerikaanse president Joe Biden. De precisiegeleide Khinzal kan onderweg van koers veranderen en vliegt zo dicht op de grond dat de radar van de verdedigende partij de ‘dolk’ niet oppikt. Poetin gaat er prat op dat geen westers raketafweersysteem is opgewassen tegen zijn onvoorspelbare raketten.

Met zijn arsenaal aan wapens van de nieuwste generatie, zoals de Khinzal, loopt Poetin met de VS en China mee in de voorste linies van de moderne langeafstandsoorlogsvoering. In Syrië kreeg de wereld in 2015 al een voorproefje van Poetins langeafstandsambities in oorlogssituaties, toen Kalibr kruisraketten van grote afstand doel troffen.

Deze wapens zijn een uithangbord van Poetins ambities op het wereldtoneel: met behulp van gemoderniseerde strijdkrachten zijn droom van een Groot Rusland najagen en zich militair meten met de Verenigde Staten. De hoogtechnologische input moet Poetin met zijn relatief beperkte budget ten opzichte van de VS en China echter voornamelijk uit het buitenland halen. En dat is een kwetsbare positie in tijden van oorlog.

Poetins ‘speciale operatie’ in Oekraïne laat zien wat er onder de motorkap van zijn ambities nog meer schort. In de eerste twee maanden zou volgens Amerikaanse inlichtingen liefst 60 procent van de in Oekraïne gebruikte precisiegeleide wapens doel missen en er dreigt schaarste aan geavanceerde raketten door de inzet ervan in Oekraïne. ‘Er is een limiet aan wat Rusland van haar voorraad prestigewapens tegen Oekraïne kan gebruiken’, zo stelt de Britse veiligheids- en defensiedenktank Royal United Services Institute (RUSI) in het recent verschenen onderzoeksrapport ‘Operation Z - The Death Throes of an Imperial Illusion’. Tekorten zullen volgens de denktank de Russische ‘verdediging tegen de NAVO, China en anderen ondermijnen’. 

Intimidatie verhult falen

Voor de Russen is terughoudendheid in het gebruik daarom geboden, vertelt senior-analist Paul van Hooft, verbonden aan de Nederlandse denktank Haagsch Centrum voor Strategische Studies (HCSS), telefonisch aan Follow the Money. Van Hooft voegt daaraan toe dat de productie van de geavanceerde raketten ‘in gevaar is door de afhankelijkheid van westerse geavanceerde onderdelen, zoals chips en moederborden, die de raketten wendbaar en doelgericht moeten maken’. Door sancties is het Westerse bedrijven niet meer toegestaan om deze onderdelen te leveren aan de Russische wapenindustrie.  

Als gevolg van de dreigende schaarste aan geavanceerde munitie moet Rusland terugvallen op minder geavanceerde wapens – en doet het met domme bommen, clustermunitie en tactiek van de verschroeide aarde een stap terug in de tijd. ‘Net als in andere steden en dorpen in de omgeving zijn hier inwoners neergeschoten, verkracht en gemarteld. In Borodjanka zijn ze ook platgebombardeerd’, schrijft NRC-correspondent Emilie van Outeren op 22 april vanuit het verwoeste Borodjanka, ten noordwesten van Kyiv. 

Net als in Grozny (1999-2000) en het Syrische Aleppo (2015) blijft door de bommen nog maar weinig over van steden als Marioepol en Charkiv. Na terugtrekking uit andere delen van het land maakt de Russische artillerie werk van de stad Severdonetsk in de regio Loehansk.

Het contrast tussen de hypersonische intimidatie en de werkelijkheid van regens van domme bommen staat voor een breder falen. Na de oorlog in Georgië in 2008 heeft Poetin extra ingezet op modernisering en het defensiebudget verdubbeld. ‘Het doel van de Russische strijdkrachten is niet om de NAVO en de EU man-voor-man of tank-voor-tank bij te benen’, schrijft Chicago University in 2018 in een analyse. Het doel is om militaire operaties ‘met voldoende snelheid en precisie’ uit te voeren ‘zodat de numerieke en technologische voordelen van de tegenstander effectief tot nul worden gereduceerd’. De praktijk is anders. De ‘speciale operatie’ – die een paar dagen moest duren en Oekraïne zou terugbrengen in de schoot van moeder Rusland – is uitgelopen op een uitputtingsslag die weinig weg heeft van moderne oorlogsvoering. 

De Russische strijdkrachten hebben in personeel, materieel en financieel opzicht een overwicht op Oekraïne, maar kunnen de ambities van Poetin niet waarmaken. Door de onjuiste inschatting dat de klus snel zou zijn geklaard, zijn de Russische strijdkrachten de oorlog begonnen met een verkeerde planning en inzet van personeel en materieel. Door deze onjuiste uitgangspunten komen de Russische strijdkrachten nog slechter uit de verf. Zij waren niet goed voorbereid. Nu is Rusland verwikkeld in een uitputtingsoorlog, waarvoor goede logistiek essentieel is. Logistiek is een bepalende factor voor het succes van langlopende militaire operaties over grote afstanden. 

Uitgehold door corruptie

De Russische logistiek hapert echter van alle kanten. Militairen verkochten in februari, tijdens de mobilisatie van de Russische strijdkrachten in Belarus, brandstof die noodzakelijk was om op te rukken binnen Oekraïne. Het is een voorbeeld van hoe corruptie de Russische strijdkrachten uitholt tot in de laagste rangen, en de voor de invasie zo essentiële snelheid – en daarmee het zogeheten voortzettingsvermogen – van de Russische strijdkrachten ondermijnt. 

Hoe Rusland bestuurlijk functioneert – corrupt en ten dienste van Poetin – verklaart waarom de president Oekraïne binnenviel

Het is een uit diverse studies bekend fenomeen binnen de Russische strijdkrachten. In plaats van degelijke spullen te kopen en onderhoud te laten plegen aan materieel, kiezen corrupte Russische functionarissen voor mindere kwaliteit of rekenen zij af zonder levering van producten of diensten. Het verschil steken ze in eigen zak, of krijgen ze onder de tafel van de leverancier in hun handen gedrukt. Dat is ook een van de verklaringen voor de banden van Russische vrachtwagens die het in de natte begindagen van de oorlog veelal begaven in de klei van de eindeloze Oekraïense akkers en voor vertraging zorgden. 

De manier waarop Rusland bestuurlijk functioneert – corrupt en ten dienste van Poetin – verklaart waarom de president in februari 2022 aan de invasie van Oekraïne begon. Despoten als Poetin krijgen ‘zelden te horen dat hun domme ideeën dom zijn, of dat hun slecht doordachte oorlogen waarschijnlijk catastrofaal zullen zijn’, schrijft Brian Klaas – auteur van het boek Corruptible – in het artikel ‘Vladimir Putin Has Fallen Into the Dictator Trap’. ‘Despoten organiseren loyaliteitstests, griezelige schijnvertoningen om ware gelovigen te scheiden van pretendenten. Om te worden vertrouwd, moeten adviseurs namens het regime liegen. Degenen die absurde beweringen herhalen zonder te knipperen, worden als loyaal beschouwd. Wie aarzelt, wordt als verdacht beschouwd. Na verloop van tijd zijn de adviseurs die overblijven meestal jaknikkers wanneer de despoot met een of ander gek plan op de proppen komt.’

Beelden van de Russische tv op 21 februari tonen hoe dat eraan toeging in de aanloop naar Poetins oorlog in Oekraïne. Gezeten achter een bureau ondervroeg Poetin de op twintig meter afstand gezeten leden van de Russische veiligheidsraad. ‘Praat duidelijk!’, bitste hij toen inlichtingenchef Sergej Narysjkin begon te stotteren. Toen de chef eenmaal uit zijn woorden kwam, liet hij weten dat hij Poetins besluit steunde om de afvallige Oekraïense regio’s Loehansk en Donetsk ‘onderdeel te laten worden van Rusland’. ‘Dat is niet waar we het over hebben’, reageerde Poetin vanachter zijn bureau, zoals in het filmpje hieronder te zien is. Het ging Poetin toen nog slechts om de erkenning van afhankelijkheid van de twee regio’s. 

 

Corruptie zit in de diepste vezels van het Russische militaire apparaat

Toen bleek dat de Russische strijdkrachten Oekraïne tegen de verwachtingen in niet binnen een week op de knieën hadden, schoot Poetin in de autoritaire reflex. Functionarissen van de geheime dienst FSB – de opvolger van de KGB – krijgen de schuld voor de slechte informatie over Oekraïne. Zij zitten nu in huisarrest. ‘Experts wijzen erop dat het Kremlin verkeerde veronderstellingen had over de bereidheid en het vermogen van Oekraïne om te vechten’, schrijft Polina Beljakova – onderzoeker aan Tufts University in Massachusetts– in Politico. ‘Er is nog een andere factor die kan hebben bijgedragen aan de onjuiste vooroorlogse beoordelingen van Rusland en de slechte prestaties op het strijdtoneel: systemische corruptie in de defensie- en veiligheidssector van het land.’ Wie durft dan nog te zeggen dat de Russische strijdkrachten zijn uitgehold door corruptie als verantwoordelijke functionarissen hier zelf medeschuldig aan zijn?

Dat hier problemen zijn ontstaan mag geen verrassing heten. Corruptie zit in de diepste vezels van het Russische militaire apparaat. Het ministerie van Defensie is volgens onderzoek gepubliceerd door Novaya Gezeta in 2011 het meest corrupte overheidsdepartement van Rusland. En volgens de ngo Transparency International is Rusland het meest corrupte land van Europa. Op de 180 landen tellende wereldranglijst staat Rusland op een gedeelde 136e plaats met Mali, Liberia en Angola. Ondanks pogingen om corruptie te beteugelen zijn er geen aanwijzingen dat daar verbetering in zit. Rusland is volgens cijfers van Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI), gemeten naar het defensiebudget van 65,9 miljard dollar in 2021, de vijfde militaire speler van de wereld, maar het is door gebrek aan transparantie niet te controleren waar al dat geld aan besteed wordt.

De militair-industriële afroommachine

Zo’n 70 procent van het Russische materieel is volgens de Russische overheid sinds 2008 vernieuwd, maar Russische experts vertellen in vertrouwen aan Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) dat het niet te controleren is of dat klopt. ‘Compleet fictief’, noemt een van hun het getal. Schattingen doen de ronde dat er over de jaren heen een bedrag ter hoogte van een jaarbudget – 65 miljard dollar – onttrokken is door corruptie. De ingezette modernisering moest de Russische strijdkrachten naar de proporties van een supermacht tillen, maar heeft juist bijgedragen aan het op nog efficiënter wijze afromen van het Russische defensiebudget.

Het Russische militair-industrieel complex ‘is een kartel’, aldus de Russische militair hoofdaanklager Sergej Fridinski die verantwoordelijk was voor vervolging van corruptiezaken, in 2013 . ‘De ene kant vraagt ​​om valse documenten te ondertekenen voor vermeend uitgevoerd werk, terwijl de ander ze ondertekent. Het geld wordt onder hen verdeeld.’ 

Het Russische afroomsysteem heeft invloed op zowel militair materieel als personeel. Terwijl onder meer geld is weggesluisd voor een fictieve onderhoudsbeurt aan het marineschip Peter de Grote, kennen de Russische strijdkrachten veel achterstallig onderhoud en verwaarlozing. ‘Nepotisme, diefstal en verduistering zijn ook van invloed op training, zowel in vredestijd als gedurende ‘speciale operaties’ in Oekraïne en Syrië’, schrijft onderzoekscollectief OCCRP.  

De omvang en relatieve impact op de Russische militaire problemen is nog niet in te schatten, maar het is duidelijk dat corruptie de capaciteiten van de strijdkrachten uitholt. Bovendien strekt de corruptie zich uit van de hoogste regionen rond het Kremlin tot aan het operationele niveau van het strijdtoneel in Oekraïne. 

De militaire kracht van een land is vaak ook af te lezen aan de staat van de economie. Het Russische militaire apparaat is een afspiegeling van de Russische economie, die door corruptie en ondanks – of juist door – enorme bodemschatten nooit goed tot ontwikkeling is gekomen. 

Verwaarloosde economie

Rusland heeft de grootste gasvoorraad ter wereld, de op een na grootste hoeveelheid steenkool en de op acht na grootste olievoorraad. Met al het geld uit delfstoffen – een paar honderd miljard dollar per jaar – blijft Rusland desondanks hangen in middelmatigheid. 

Met een economie van 1600 miljard dollar bleef Rusland in 2021 op de wereldranglijst steken op plek elf, per hoofd van de bevolking op nummer 70. Het is een kleine speler ten opzichte van China en de VS, en scoort slecht op innovatie en concurrentievermogen. En dat terwijl het vooruitzicht voor Rusland samen met Brazilië, India en China – de BRIC-landen – begin deze eeuw nog zo mooi was. 

Rusland werd ‘toen de eerste Bric-prognose werd gepubliceerd, geacht om begin jaren dertig van deze eeuw de grote EU-landen in te halen’, schrijft Maarten Schinkel op 10 maart in de kolommen van NRC over ‘Hoe Poetin Ruslands welvaart verspeelde’. ‘Het gaat er niet van komen, en misschien wel nooit. Nog steeds is het land, met zijn 145 miljoen inwoners, in economische zin nauwelijks groter dan de Benelux.’

‘Hier speelt allereerst wat in de internationale literatuur de ‘Hollandse ziekte’ heet, naar de invloed van de gasvondsten in Nederland: de ‘gratis’ stroom van geld uit grondstoffen die ervoor zorgt dat de rest van de economie wordt verwaarloosd. Voeg daar zwakke instituties aan toe, en een strijd om de macht over een staatsapparaat dat al dat grondstoffengeld verdeelt. Corruptie, cliëntelisme en nepotisme zijn niet vreemd in veel grondstoffenrijke landen.’ Het Russische ministerie van Defensie mag dan het meest corrupt zijn, in  delfstoffen valt gezien de omvang het meeste geld te verdelen en Europa is de grote financier van deze graaimachine.

‘Het systeem van Russische staatscorruptie is gecentraliseerd in de handen van Poetin en een kring van bekenden – de siloviki –’  schrijven Ruslandkenners Miriam Lanskoy en Dylan Miles-Primakoff in ‘Power and Plunder in Putin’s Russia’, dat verscheen in het wetenschappelijke Journal of Democracy. De Siloviki stapten na de instorting van de Sovjet-Unie ‘in het machtsvacuüm’. Deze ‘voormalige KGB-officieren werkten samen met overheidsinstanties, bedrijven en andere invloedrijke instellingen in heel Rusland. Ze gebruikten deze posities om te observeren, te controleren en hun macht uit te bouwen, vaak in samenwerking met georganiseerde misdaadnetwerken. Onder de huidige president van Rusland, zelf een KGB-veteraan, hebben deze inspanningen hun vruchten afgeworpen: het netwerk van voormalige KGB-officieren rond Poetin heeft de facto de hele Russische economie in handen, waarbij alle eigendomsrechten in de praktijk afhankelijk zijn van de welwillendheid van het regime. Hoge staatsfunctionarissen krijgen veel ruimte om staatsmiddelen te plunderen, terwijl bedrijven en oligarchen hun bijdrage aan het regime moeten leveren in ruil voor het ongehinderd voortzetten van hun activiteiten.’ Denk aan een financiële bijdrage aan een hoge functionaris die overheidscontracten verdeelt, en het zich afzijdig houden van politiek. Dat weten oligarchen sinds een van hen – Michail Chodorkovski –  wegens ‘belastingontduiking’ in de bak belandde. 

In haar boek De mannen van Poetin noemt onderzoeksjournalist Catherine Belton dit het bepalende moment van zijn presidentschap, ‘omdat het de machtsbalans helemaal veranderde’. Chodorkovski was te ver gegaan door Poetin openlijk uit te dagen, vertelt Belton in een interview met Knack. ‘Hij wilde zijn oliebedrijf aan Chevron en Exxon verkopen om in 2008 mee te doen aan de presidentsverkiezingen. Poetin slaagde erin om de rijkste man van Rusland in de gevangenis te gooien en de rechtbanken op te dragen hoeveel jaar hij daar moest blijven. Dat was op dat moment ongezien.’ 

Belton beschrijft ook hoe dit een ‘enorm effect’ had op alle andere oligarchen. ‘Chodorkovski is veroordeeld voor de slinkse manier waarop hij zijn fortuin heeft vergaard. Omdat alle Russische miljardairs dezelfde trucs hebben uitgehaald om rijk te worden, snapten ze meteen dat hen hetzelfde lot zou wachten als ze zich verzetten. Zoals een van hen me ooit vertelde: ‘Als ik een telefoontje krijg uit het Kremlin om 1 of 2 miljard in een bepaald bedrijf te investeren, doe ik dat onmiddellijk.’ Poetin heeft in zekere zin het eigendomsrecht afgeschaft. Sindsdien zijn de oligarchen uit het Jeltsintijdperk een soort managers die op de winkel letten.’ Waar zijn voorganger Boris Jeltsin nog in de zak zat van de machtige kliek in het Russische bedrijfsleven, heeft Poetin de machtsverhoudingen omgedraaid. 

Wie corruptie en het bestuursmodel van Poetin en de siloviki aan de kaak stelt, doet dat met gevaar voor eigen leven. Voormalig Russisch spion Alexander Litvinenko, werd vergiftigd en overleed in Brits ballingschap en Sergej Magnitski – de advocaat van de Amerikaanse investeerder Bill Browder – overleed in de gevangenis. Oppositielid Alexej Navalny – die grootschalige fraude in de kring rond Poetin onthulde – overleefde vergiftiging, maar zit nu vast in een Siberische cel. Het is ‘staatsmaffia’, aldus Bill Browder, die het heeft meegemaakt en beschrijft in zijn recente boek. 

‘Als turbo-effect was er in Rusland ook nog de rauwe en ondoordachte manier waarop de economie, door westerse adviseurs, in de jaren negentig cold turkey moest worden omgetoverd in een moderne kapitalistische machine’, zo blikt Schinkel terug op de roerige jaren ’90. ‘Machtsconcentraties en oligarchen zijn daar twee gevolgen van.’ 

Met behulp van westerse advocaten en fiscalisten sluisden oligarchen de afgelopen decennia hun van de staat geroofde middelen naar het buitenland en verborgen zich achter juridische structuren. Een verdoezelmachine waar Malta, Cyprus, het Verenigd Koninkrijk en ook de Amsterdamse Zuidas – waaronder advocatenkantoor Houthoff – flink in meedraaien. De Russische roofeconomie is dus niet alleen gefinancierd, maar ook gefaciliteerd door Europese landen. 

Industriële vergane glorie

Mede als gevolg van de door corruptie verwaarloosde economie steekt het huidige Rusland schril af tegen het eens zo sterke militair-industrieel complex van de Sovjet-Unie. Post-Sovjet Rusland heeft de grootste moeite om hoogtechnologische ontwikkelingen bij te benen. Na de ineenstorting van de USSR is de deur wagenwijd opengezet voor investeringen en activiteiten van buitenlandse bedrijven in Rusland, maar op eigen kracht komt het land niet mee. 

Parallel aan de modernisering en uitbouw van zijn strijdkrachten is nog gepoogd om Rusland zelfvoorzienend te maken, maar dat blijft beperkt tot varkensvlees, gevogelte en graan. Onder Poetin is Rusland wel van netto importeur van graan getransformeerd tot de grootste exporteur ter wereld. Met graan heeft Poetin zo naast olie en gas een nieuw exportmiddel in handen waarmee hij tot diep in de wereldeconomie is gepenetreerd, en wat hem een economisch wapen heeft opgeleverd. De economie van Rusland blijft echter afhankelijk van handel met het buitenland, voornamelijk de EU.

Kennis en kunde worden ingevlogen, technologie en gereedschappen geïmporteerd. In 2021 maakte de invoer van machines en gereedschappen dertig procent uit van de totale Russische import. Waar de Sovjet-Unie uitblonk in de eerdere generaties machinebouw, heeft post-Sovjet Rusland de slag compleet gemist bij de transitie van analoge naar gedigitaliseerde machinebouw. Voor de geavanceerde machinerie is Rusland bijna voor 100 procent afhankelijk van het buitenland, met name West-Europa en de VS.

‘Hoogwaardige machinerie vormt de kern van de inspanningen van Rusland om zichzelf te moderniseren’, schrijft voormalig Rusland-correspondent Ben Aris in zijn analyse Russia’s sanctions soft underbelly: precision machine tools. ‘Elke industriële sector is afhankelijk van de kwaliteit van de gereedschappen die worden gebruikt om dingen te maken: de zware industrie, de machine-industrie, de auto-industrie, de energietechniek, de scheepsbouw, de vliegtuigindustrie en de hele defensiesector. Volledige afhankelijkheid van geïmporteerd gereedschap is geen goede positie voor een land als Rusland dat autonoom wil worden in industrie en defensie.’

Op basis van de in- en uitvoer van wapens lijkt de afhankelijkheid van het buitenland aan Rusland voorbij te gaan. Cijfers van SIPRI tonen dat Rusland tweede exporteur ter wereld is, en het land importeert zelf weinig complete wapensystemen. Maar schijn bedriegt. Grondstoffen, onderdelen, expertise en de machines om wapens te produceren komen wel uit het buitenland. 

‘Moderne wapens hebben heel veel onderdelen’, vertelt Van Hooft van HCSS aan FTM. ‘De kwaliteit van Russische chips en processoren is niet geweldig. Die moet Rusland voor haar moderne wapensystemen uit het buitenland halen.’ Computerchips fungeren als hersenen van moderne elektronica en zijn essentieel voor moderne wapensystemen als gevechtsvliegtuigen. 

De Britse denktank RUSI wijst op basis van Oekraïens veldonderzoek ook op die afhankelijkheid. De Oekraïense onderzoekers vonden in achtergelaten materieel en restanten van raketten essentiële onderdelen van Amerikaanse en Britse makelij. Dit betreft onder andere het TOR-M2 luchtverdedigingssysteem, Iskander-M mobiele ballistische korteafstandsraketsysteem en de Kalibr-kruisraketten. ‘Dit patroon is universeel. Vrijwel alle Russische moderne hardware is afhankelijk van complexe elektronica geïmporteerd uit onder andere de VS, het VK, Japan, Israël en China.’

‘Vroeger was met geld en meekijken bij de concurrent veel mogelijk in het kopiëren van wapens, maar die tijd is voorbij’, vervolgt Van Hooft. ‘De ontwikkeling en productie vereisen ook veel kennis en organisatiecapaciteit.’ Met massale import van onderdelen is de Russische wapenfabrikant er dus nog niet.

Deel 2 van deze analyse, ‘De economische uitputtingsslag tussen Poetin en het Westen’, verschijnt morgen, 16 juni.