Een bedrag van 1 miljoen euro voor een scenario klinkt buitensporig. Dat vindt Paul Doop ook. Hij bladert door aangereikte papieren over de tv-kinderserie Zenith II, uitgezonden door de VPRO, en wijst de fout aan. ‘Het gaat om een vergoeding voor de hele productie, niet alleen voor de scenarist. Een foutje. Scherp gezien, bij deze is het aangepast. Hebben jullie nog meer?’

Doop, een magere gestalte in hemdsmouwen, is sinds 2019 de financiële man in de raad van bestuur van de NPO, de organisatie die verantwoordelijk is voor de verdeling van ruim 850 miljoen euro in het omroepbestel. Hij heeft een achtergrond als financieel bestuurder in de academische wereld en de gezondheidszorg. 

In 2019 constateerde de Algemene Rekenkamer, het onafhankelijke instituut dat de bestedingen van de Rijksoverheid doorlicht, een gebrek aan financiële transparantie bij de NPO. ‘De NPO kan zijn wettelijke taak om te zorgen voor doelmatige uitgaven voor omroepprogramma’s niet waarmaken. De organisatie heeft weinig inzicht of “Hilversum” [..] publiek geld doelmatig besteedt,’ aldus de Rekenkamer. 

‘Omroepen krijgen geld van de NPO maar er is geen inzicht hoe deze het geld vervolgens herverdelen. Omroepen blijken weerstand te bieden als het aankomt op het inzicht geven in de kosten van programma’s.’ 

Paul Doop is sinds 2004 een van de collegeleden bij de Rekenkamer en moest zich voor dit onderzoek verschonen. Hij trekt zich de uitkomsten aan. ‘We werken hard aan een verbetering.’ 

Transparant fonds

Is de fout met Zenith II een op zichzelf staande fout of heeft ‘Hilversum’ twee jaar na de kritiek zijn zaken nog steeds niet op orde? Dat is lastig vast te stellen, omdat – zoals de Rekenkamer ook al constateert – de omroepen geen inzage hoeven te geven in hun bestedingen. Toch is er één plek waar die transparantie wél wordt betracht: het NPO-fonds. Dus bestudeerde Follow the Money de cijfers van deze club, die jaarlijks 16 miljoen euro verdeelt over dramaproducties en documentaires. 

Op de site van het fonds treffen we een lijst met titels, namen van makers, omroepen, scenaristen en producenten. We lezen hoeveel geld er per omroep is toegekend, hoeveel per productie, per jaar en per maker. We bekeken 585 toekenningen over een periode van vierenhalf jaar (2017-juli 2021), die een gezamenlijk budget vertegenwoordigen van 69 miljoen euro.

In 2017 werd het Mediafonds opgeheven en ondergebracht bij de NPO. Daardoor kreeg de NPO meer invloed

Om te begrijpen hoe het NPO-fonds precies werkt, is het goed om in de geschiedenis te duiken. Het fonds is de voortzetting van het Mediafonds, een instelling die losstond van de NPO. Bij het Mediafonds konden regisseurs en documentairemakers samen met een omroep en een producent plannen indienen. Een commissie van collega-makers en onafhankelijke producenten beoordeelde de aanvraag. Als die het idee goedkeurde, kwam het gevraagde budget terecht bij de omroep die daarmee de productie kon financieren en vervolgens uitzenden. 

In 2017 werd het Mediafonds opgeheven en ondergebracht bij de NPO. Daardoor kreeg de NPO meer invloed. Sindsdien moet de aanvraag niet alleen de zegen krijgen van de commissieleden, maar ook van de NPO-netmanager (in dit geval Suzanne Kunzeler van drama- en jongerenzender NPO 3), die een tijdslot aanwijst voor het programma.

Vinkje van Suzanne

‘Sinds je dat vinkje van Suzanne nodig hebt, is er veel veranderd,’ zegt Maarten Treurniet, regisseur en schrijver van onder andere de film De Heineken ontvoering en voorzitter van het Dutch Directors Guild, dat de belangen van regisseurs behartigt. 

‘Netmanagers zijn op de stoel van de commissie gaan zitten, hoewel ze dat ontkennen. Al in een vroeg stadium denken indieners na over wat de netmanagers leuk, succesvol of smaakvol vinden. Veel makers krijgen te horen: “Dat vindt Suzanne Kunzeler nooit goed.” Daarmee dreigt het aanbod te verschralen naar de smaak van een enkeling op de beslisstoel. Wie betaalt, bepaalt.’ 

‘Het aanbod dreigt te verschralen naar de smaak van een enkeling op de beslisstoel. Wie betaalt, bepaalt’

Scenarist Ashar Medina, die als commissielid scripts beoordeelt, ziet zijn collega’s worstelen bij aanvragen. De schrijver van Mocro maffia en Jungle constateert dat makers zich laten leiden door ‘actuele hypes’ en weinig verhalen vertellen uit ‘intrinsieke motivatie’. Medina: ‘In Nederland moeten makers zoveel aanvragen opstellen, dat het een soort sport wordt. Sommige makers zijn meer bedreven in het schrijven van aanvragen dan in het daadwerkelijk schrijven van scripts.’

Regisseur Maarten Treurniet: ‘Als de NPO het geld verspreidt, wordt er niet langer gedacht vanuit de vraag wat goed, mooi of relevant is, maar vanuit de gedachte: past het in een uitzendhokje?’

Scenarioschrijver Robert Alberdingk Thijm hoopt dat de rol van de commissies bij het Fonds niet verder wordt ingeperkt nu er stemmen opgaan om het fonds op te heffen en het geld te laten verdelen door de NPO. 

Een groep makers heeft al een brandbrief geschreven over de opheffing. Alberdingk Thijm was een van de ondertekenaars. ‘Bij de NPO kijken ze naar de BBC, waar één loket is, maar ze zijn niet de BBC, omdat wij in een bestel leven met omroepen. Er moet een hek om het NPO-fonds blijven staan, zodat het uit handen van de NPO blijft: een vrijplaats voor makers.’

‘De meeste poortwachters in onze industrie hebben nog nooit iets gemaakt, maar beslissen wel over het lot van duizenden makers en producties’

Ashar Medina noemt de mogelijke afschaffing van het NPO-fonds ‘een heel dom en heel conservatief besluit’. Juist makers hebben inzicht in de kosten van een productie, stelt hij. ‘De commissieleden bestaan uit makers die weten hoe het is om te schrijven, te regisseren, te monteren, te produceren, filmen, acteren. Kortom, ze weten hoe het is om films en series te maken. Hoe het is om op de set te staan met een cast en crew en voor veel te weinig geld tot het gaatje te gaan en overuren te maken om het mooiste shot te krijgen en iets te maken voor een publiek dat smacht naar mooie verhalen. De meeste poortwachters in onze industrie hebben nog nooit iets gemaakt, maar beslissen wel over het lot van duizenden makers en producties.’

Het zijn voorbeelden van de tombola die het NPO-fonds is geworden. Daarmee lijkt het fonds in het klein de inhoudelijke willekeur te weerspiegelen die in het groot kenmerkend is voor de publieke omroep, zoals we in een vorig artikel al constateerden.

Vingers in de pot

Maar hoe zit het nu met het geld dat het NPO-fonds verdeelt, in totaal 69 miljoen in 4,5 jaar? 

Het laagste toegekende bedrag was 2000 euro, die de AVROTROS kreeg voor de podcast Luistervonk van Anne de Vroomen. Het hoogste bedrag op de lijst is 1.020.000 euro voor de televisieserie De Stamhouder van diezelfde omroep.

Het toegekende geld komt niet rechtstreeks bij de makers terecht, maar wordt ter beschikking gesteld aan de omroepen. Die moeten het herverdelen onder de producenten, die er scenaristen, regisseurs en technici van betalen.

De financiële administratie ervan is in handen van de omroepen. De bonnetjes en facturen van de film- en docu-ploegen moeten eerst bij elkaar worden opgeteld om een afrekening te kunnen opstellen. Die kan jaren op zich laten wachten, omdat er tussen toekenning en productie soms jaren zit.

Het toegekende geld komt niet rechtstreeks bij de makers terecht, maar wordt ter beschikking gesteld aan de omroepen

Neem de VPRO. Die omroep kreeg over de onderzochte periode 14,5 miljoen euro voor 114 bijdragen. Daarvan zijn er 64 terug te vinden in de jaarverslagen. Uit analyse van die gegevens (een totaalbedrag van 8 miljoen euro) blijkt dat er 6,5 ton verschil zit tussen toekenning van het NPO-fonds en uitgaven aan producenten en makers. 

Een voorbeeld: de serie IRA The Spectacular kreeg 640.631 euro en komt terug in de jaarrekening van de omroep voor 448.442 euro, een verschil van 192.189 euro. Ander voorbeeld: wie dezelfde rekensom loslaat op de speelfilm Haram van producent BIND treft een verschil van 99.000 euro (330.000 euro toegekend, 231.000 in de boeken). ‘De VPRO zit met de vingers in de pot,’ zegt een producent die niet bij naam genoemd wil worden.

‘De VPRO zit met de vingers in de pot’

Een medewerker van producent BIND bevestigt dat de VPRO ‘een fee’ rekende voor werkzaamheden, voor de podcastserie Deventer Mediazaak. 

De afrekening van de film Haram, die uiteindelijk onder de titel El Houb zal verschijnen, is nog niet afgerond. ‘Haram moet nog worden uitgezonden en afgerekend worden’, zegt VPRO-directeur Lennart Van der Meulen.

Hij meent dat er dus niets onoorbaars gebeurt en dat de missende bedragen uiteindelijk worden overgemaakt als de producties zijn afgerond. De omroep keert 70 procent van het NPO-fondsbudget meteen uit, de overige 30 procent na uitzending. Bij Haram en IRA The Specular gebeurt dat dus pas in 2022. De VPRO berekent geen fee als de omroep werkt met een tv-co-producent, maar krijgt een vergoeding voor inspanningen als hij een programma zelf produceert. Van der Meulen: ‘Wij hebben een eindredactie die meekijkt, en we moeten marketing doen.’ Over de verrekening van deze kosten is hij nu in gesprek met het NPO-bestuur.

Scripts lezen kost geld

Ook andere omroepen gebruiken het NPO-fonds om hun eigen organisatie aan het werk te houden. Neem de NTR. De omroep, die veel aanvragen doet voor onafhankelijke makers, is net als de VPRO een grootverbruiker van gelden uit het NPO-fonds. De NTR ontving 15 miljoen euro voor 180 programma’s en heeft een deel daarvan nog in kas, zoals met de productie Narcosis uit de filmreeks De oversteek. Er werd 320.000 euro toegekend; in de jaarrekening kwam de serie terug voor 224.000, een verschil van 96.000 euro.

Ook NTR-directeur Willemijn Francissen heeft een verklaring: ‘Als producent mag een omroep soms kosten opvoeren. Daar is een percentage voor, afhankelijk van de inspanningen, zoals eindredactie en scripts lezen.’

‘Wij voeren kosten op. Daar is een percentage voor, afhankelijk van de inspanningen’

Bij de AVROTROS, HUMAN en de EO zien we diezelfde tendens. De AVROTROS kreeg 9,7 miljoen uit het NPO-fonds voor 42 toekenningen. Daarvan zijn er 23 terug te vinden in de jaarverslagen. Uit een analyse van deze cijfers in de jaarverslagen blijkt dat 1,3 miljoen van het toegekende budget uit het NPO-fonds niet staat geboekt, bijna 42 procent.

Ook bij HUMAN is een fors deel van de toegekende bedragen niet in de boeken terug te vinden. Van de 25 aanvragen zijn er inmiddels 22 afgevinkt. Het verschil tussen uitgekeerd geld en toegekend geld bedraagt 579.000 euro, zo’n 25 procent.

De Evangelische Omroep lijkt prudenter. Zij ontving 8,5 miljoen uit het fonds, voor 77 bijdragen. Ook bij de EO zijn er afwijkingen, zij het dat het hier om een lager percentage lijkt te gaan. Van de 24 toekenningen die in het jaarverslag zijn terug te vinden, komt 11 procent niet bij de makers of producenten terecht.

Bij elkaar opgeteld treffen we over 4,5 jaar een discrepantie van bijna 4,4 miljoen tussen wat het NPO-fonds toekent en wat omroepen zelf in hun jaarverslagen opvoeren als inkomsten uit het NPO-fonds. 

De omroepen lijken hiermee de voorwaarden van het NPO-fonds te overtreden. Volgens de algemene voorwaarden mogen de kosten van de omroepen niet worden opgenomen in de begroting wanneer een omroep met een co-producent een film of een documentaire maakt. ‘In geval van een co-productie komen de kosten van de aanvragende omroep niet in aanmerking voor een bijdrage,’ stelt het fonds in lid 26. Wanneer een omroep zelf als producent optreedt, zijn de uitgaven aan overhead gemaximeerd. Afhankelijk van de werkzaamheden kan dat bedrag oplopen tot 17,5 procent. 

Er valt nog iets op. Soms zijn er ook uitgaven voor programma’s die uiteindelijk niet op de buis komen. Een voorbeeld is The Faction. Het NPO-fonds stelde 221.000 euro beschikbaar voor de ontwikkeling en een scenario van deze serie over een groep links-radicale terroristen die aanslagen wilde plegen op prominenten uit de bankwereld. De serie was deels fictief en deels gebaseerd op feiten.

‘Ik moet oppassen met wat ik zeg, Suzanne Kunzeler is nogal wraakzuchtig’

De AVROTROS ziet potentie in het verhaal. Ook netmanager Kunzeler lijkt enthousiast, waarna er acht scenario’s worden gefabriceerd en er onderzoek wordt gedaan naar de aanslagplegers. Het blijkt tevergeefs, want dramadirecteur Kunzeler keurt het plan uiteindelijk af. 

De uitgaven aan de voor-productie bedragen 221.000 euro. Is AVROTROS-directeur Eric Van Stade tevreden met deze wijze van financiering? ‘Ik moet oppassen met wat ik zeg. Suzanne Kunzeler is nogal wraakzuchtig. Och, die bureaucratie om iets geplaatst te krijgen, is verschrikkelijk. Het was een briljant idee,’ zegt Van Stade.

Gesneuvelde kroniek

De AVROTROS heeft meer series vroegtijdig zien sneuvelen. De omroep was geruime tijd in de race om een langlopende familiekroniek te maken met wortels in Nederlands-Indië, naar een scenario van Franky Ribbens: Indië kronieken.

Ribbens, successchrijver van het gelauwerde Hollands hoop, leek over alle hordes te zijn gesprongen, maar strandde in het zicht van de finish. 

Hij haalde weliswaar een vinkje bij Suzanne Kunzeler en kreeg de AVROTROS mee, maar liep vast op een afwijzing van commissieleden. Netmanager Kunzeler, die de serie ziet zitten, bood daarna uit een ander potje een nieuwe mogelijkheid om de Indië kronieken alsnog te maken

’Je kunt beroep aantekenen, maar ze hoeven niet met je in gesprek’

Ribbens heeft geen zin om ‘frustraties te herkauwen’, maar wordt soms moedeloos van het gedoe. ‘Je bent veel tijd kwijt om door die hoepels te springen. De procedure loopt niet synchroon met mijn eigen ontwikkelprocedure. Je hebt financiering nodig om door te stoten. Als je die niet krijgt, loop je vast,’ zegt hij. Ribbens wilde bezwaar maken bij het NPO-fonds, maar stuitte op een dichte deur. ‘Je kunt geen inhoudelijk beroep aantekenen, alleen bezwaar maken tegen de samenstelling van de commissies. En daarover hoeven ze niet met je in gesprek.’

Ribbens’ protest is een uitzondering. De meeste makers die aankloppen bij het Fonds accepteren een afwijzing zonder morren.

Geen inzicht in kosten

Welke bedragen worden er nu precies betaald aan scenaristen, documentairemakers, filmers of externe producenten? Dat konden we niet opmaken uit de jaarrekeningen van de omroepen en de toekenningen van het NPO-fonds. Dat is in lijn met de conclusies van de Algemene Rekenkamer, die stelt dat transparantie over de financiën ontbreekt.

Heel soms komt er iets naar buiten. Regisseur Eddy Terstall openbaarde (in een geruchtmakende tirade op Twitter) dat er een ton was verspijkerd aan de ontwikkeling van de serie Beatrix. Zelf had hij 15.000 euro ontvangen voor het schrijven van 600 minuten kijktijd, claimde hij. 

‘We streven wel naar inzichtelijkheid, maar kunnen gewoon niet alles verstrekken’

NPO-bestuurder Paul Doop erkent dat de financiële transparantie niet optimaal is: ‘Inzicht in de kosten van programma’s hebben we niet en mogen we ook niet hebben.’ Hij wijst op de grondwettelijke persvrijheid die het de NPO verbiedt om begrotingen van programma’s in te zien, want dat zou kunnen leiden tot politieke sturing op de budgetten voor programma’s.

Frans Klein, directeur video van de NPO, noemde dit eerder ‘het geheim van Soestdijk’. Doop legt desgevraagd uit wat zijn collega-bestuurder daarmee bedoelt: ‘We streven wel naar inzichtelijkheid, maar kunnen gewoon niet alles verstrekken.’

Hij weerspreekt echter de bevindingen dat er wordt afgeroomd. ‘Die 4,4 miljoen die niet is terug te vinden bij het NPO-fonds moet nog worden uitgekeerd. De missende bedragen bedragen 30 procent, die pas door het Fonds uitgekeerd worden nadat de eindafrekening is ontvangen,’ stelt hij. Doop heeft een vacature uitstaan voor een controller bij het NPO-fonds.

Doop staart op zijn kamer nogmaals naar de post van 1 miljoen die per abuis voor  het script voor de serie Zenith II staat genoteerd. Die serie, die door de VPRO zal worden uitgezonden en door Lemming Film wordt geproduceerd, is nu in ontwikkeling. 

Scriptschrijver Joost van Hezik is verrast als hij wordt geconfronteerd met het miljoen dat hem zou zijn toegekend. ‘Ik, een miljoen? Was het maar waar,’ zegt hij. Het geld is gereserveerd voor producent Lemming en de omroep, zegt hij.

‘Bedrijven met commerciële interesses kunnen via omroepen uit die subsidieruif snoepen’

Van Hezik heeft vier keer geld toegekend gekregen door het NPO-fonds, maar heeft ook kritiek op het systeem. De geldstromen zijn een ‘zwarte doos’, vindt hij. ‘We hebben een grote subsidiecultuur in film- en televisieland en mensen die daarvan eten hebben vaak bv’s opgezet. Bedrijven met commerciële interesses kunnen via omroepen uit die ruif snoepen. Je hebt producenten met een hart voor film, maar ook clubs met dikke overhead, die dikke fees vragen en dikke vette winstmarge draaien.’

Hij valt even stil. ‘We maken veel, te veel misschien wel. Daar worden we voor betaald, maar het niveau is te laag. Achteraf wordt er heel weinig gecheckt en gecontroleerd. Uiteindelijk is niemand verantwoordelijk. Dit systeem, waarbij de NPO zich met alles bemoeit, moet stoppen.’

Op woensdag 22 december is deze versie aangepast. De suggestie dat de VPRO als co-producent voor tv-producties geld zou betrekken uit het NPO Fonds is ongegrond. De omroep krijgt wel een vergoeding als hij optreedt als producent. In de tekst is een aanvulling geplaatst.