Wie langs de kade van de Dublinse River Liffey loopt, stuit op een gegeven moment op een naargeestig tafereel: zes levensgrote beelden van uitgemergelde armoedzaaiers. Het monument herinnert aan de Great Famine, de hongersnood die tussen 1845 en 1852 een miljoen Ieren het leven kostte. Het groepje staart nietsziend in de verte, vereeuwigd in hun zoektocht naar voedsel of een schip richting Amerika, even verderop in de haven.

Maar de schepen liggen er niet meer; de hongersnood bestaat alleen nog in geschiedenisboeken. En wie tegenwoordig de blik van de versteende hongerlijers volgt, stuit op een heel ander soort migrant: zo’n anderhalve kilometer verderop torent het futuristische Europese hoofdkantoor van Facebook boven de havengebouwen uit.

Het is geen wonder dat de bedrijven massaal op Ierland afkomen

De sociale mediagigant is niet het enige technologiebedrijf dat zijn internationale of Europa-Midden-Oosten-Afrika (EMEA)-hoofdkwartier in Ierland heeft gevestigd. Twee straten verderop staat het kleurrijke gebouw van Google; in de buurt treffen we onder andere ook Twitter, LinkedIn en Microsoft. Wie de hoofdkantoren van Apple, Amazon en Dell wil bezichtigen, is wat langer onderweg: die liggen in het havenstadje Cork.

Het is geen wonder dat de bedrijven massaal op Ierland afkomen: de Engelse voertaal, hoogopgeleide bevolking en algehele toegankelijkheid maken het land een aantrekkelijke plek voor een vestiging. Ook niet onbelangrijk: de lijst aan gunstige fiscale voorwaarden waarmee de Irish Development Agency (IDA) — de organisatie die buitenlandse investeerders naar het land haalt — multinationals lokt.

Buitenlandse bedrijven aantrekken met fiscale voordeeltjes: het is een tactiek waar ook ons eigen land niet vies van is. Uit een reeks e-mails die de Irish Independent onlangs boven water wist te krijgen, blijkt echter dat de dienstverlening van de Ierse overheid richting de tech-bedrijven veel verder gaat dan het verstrekken van fiscale douceurtjes.

Wobverzoek

Wie een blik werpt op de cijfers, wordt duidelijk waarom de Ierse overheid graag zaken blijft doen met de Amerikaanse tech-giganten: van de elf grootste investeringen in Ierland in 2016 waren er zes afkomstig van technologiebedrijven. Facebook, Google, Apple en Microsoft staan allen in de top 20 van grootste Ierse exporteurs; de ICT-sector exporteert jaarlijks voor 50 miljard euro uit Ierland — en dat terwijl het gehele Ierse bbp zo’n 275 miljard euro bedraagt. De sector zorgt voor hoogwaardige werkgelegenheid in een land met een fragiele economie. 

Van die technologiebedrijven is Facebook heel belangrijk voor Ierland. In een interne briefing voor de Ierse premier Enda Kenny stelt de IDA dat de aanwezigheid van Facebook een ‘enorme aantrekkingskracht’ heeft op andere bedrijven. Het memo is deel van een serie documenten die dankzij een wob-verzoek van de Irish Independent openbaar zijn gemaakt; dit verzoek betreft ‘alle communicatie tussen Facebook en de premier van Ierland’ (in Ierland ‘Taioseach’ geheten) ‘over wetgevingszaken rondom sociale media van 2010 tot 2016’. 

De gepubliceerde documenten bevatten onder andere e-mailverkeer tussen Taioseach Kenny en Sheryl Sandberg (als Chief Operating Officer verantwoordelijk voor de operationele zaken van Facebook) in de periode 2012 tot 2014. De communicatie is het beste te omschrijven als een doorlopende lobby van Facebook op de voor haar belangrijkste onderwerpen: internationale plannen voor belastingen en privacywetgeving.

Fiscale sluiproute

Wat het belasting betalen betreft gaat het Facebook er vooral om dat het voordelige fiscale klimaat behouden blijft. Ierland ligt — net als Nederland, zij het op een iets andere manier — geregeld onder de loep vanwege het feit dat multinationals via slimme routes door het land bijzonder weinig belasting betalen. Belasting betalen gebeurt niet per se daar waar een hoofdkwartier is: Facebook noemt haar kantoor in Californië het ‘hoofdkwartier’ en de vestiging in Dublin het ‘internationale hoofdkwartier’. Het bedrijf geeft echter geen duidelijkheid over de vraag waar en hoeveel belasting het betaalt.

Facebook blijkt een troef achter de hand te hebben: het lijntje naar premier Kenny

Uit Facebook’s jaarverslag over 2016 blijkt dat het zich zorgen maakt om het voortbestaan van deze situatie. Op pagina 24 schrijft het bedrijf dat het verwacht dat nationale en internationale wijzigingen van belastingwetgevingen kunnen leiden tot een ‘significante stijging’ van belastingverplichtingen. De auteurs stellen ook dat dergelijke ontwikkelingen kunnen betekenen dat het bedrijf zijn zaken op een andere manier moet gaan regelen. Met andere woorden: Facebook moet in dat geval óf op zoek naar nieuwe fiscale sluipwegen, óf fors meer belasting gaan betalen.

Maar Facebook blijkt een troef achter de hand te hebben: het lijntje naar premier Enda Kenny. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een email die Facebook-COO Sandberg naar Kenny verstuurde in februari 2014. Op dat moment is de OESO (OECD in het Engels) bezig met het BEPS-programma, bedoeld om de fiscale sluiproutes door onder andere Nederland en Ierland aan banden te leggen:

De mail van Sandberg. Bron: PDF (pagina 10).

Als Sandberg het over ‘implications for future investment and growth’ heeft, doelt ze op de beslissingen die Facebook en andere multinationals zullen nemen als aan Ierland verbonden fiscaal geoptimaliseerde routes door de OESO worden beperkt. Sandberg oefent dus druk op de premier van Ierland uit om zich te verzetten binnen de OESO, met het dreigement in ieder geval minder te investeren in Ierland als hij niet slaagt.

Hoe gaat Taioseach Kenny hier mee om? Een briefing voor een bezoek aan het Facebook-hoofdkwartier in Californië op 5 juni 2014 maakt dit helder:

De briefing. Bron: PDF (pagina 12).

Vertaald naar het Nederlands staat er in het blauw onderstreepte stuk: ‘Mogelijkheid voor Sheryl om de belangrijkste punten voor Facebook met betrekking tot de BEPS-agenda die wij moeten onthouden, uit te leggen’.

De crux zit hem hier in het ‘principals to be kept in mind’. Kenny vraagt hier in feite aan een bedrijf dat sterk profiteert van belastingconstructies, om hem te vertellen tot hoe ver hij mag gaan in het maken van nieuwe afspraken over belastingontwijking. Het fragment geeft aan dat de premier er veel aan gelegen is een (internationaal) belastingbeleid te voeren dat Facebook en andere bedrijven bevalt.

Europese privacyregels

Er is nog een ander onderwerp waar Facebook het veelvuldig met de Ierse premier over heeft: de nieuwe Europese privacywetgeving. Om ervoor te zorgen dat de privacy van EU-burgers beter wordt beschermd, zal namelijk in mei 2018 een nieuwe Europese privacywet van toepassing zijn. Het speerpunt van die wet: mensen mogen zelf beslissen over wat ze wel en niet over zichzelf prijsgeven aan (technologie-)bedrijven zoals Facebook en Google.

Het oorspronkelijke strenge wetsvoorstel van de Europese Commissie uit 2012 is mede dankzij een hevige lobby vanuit Silicon Valley echter sterk afgezwakt. Deze lobby richtte zich met name op het Europees Parlement en op de Europese regeringsleiders. Zo diende Séan Kelly — een Ierse Europarlementariër, partijgenoot van premier Kenny en bovendien lid van de grootste politieke fractie in het Parlement — honderden wetswijzigingen in die grote bedrijven veelal ten gunste kwamen. Als we de email van Sandberg aan premier Kenny van 3 februari 2014 erbij pakken, wordt duidelijk dat dit niet geheel toevallig is:

De email. Bron: PDF (pagina 26).

Uit deze email blijkt dat Facebook tevreden is over de manier waarop de Ierse regering de bezwaren van Facebook tegen een Europese privacywet heeft overgenomen. Uit de zinsnede ‘internalised our concerns...which had a positive impact on the product’ wordt daarnaast duidelijk dat Sandberg te spreken is over het uiteindelijke compromis (het ‘product’) tussen de lidstaten.

Is de EU van plan om Sillicon Valley de duimschroeven aan te draaien?

Het is niet duidelijk waarom Kenny Facebook’s bezwaren tot de zijne heeft gemaakt. Het zou kunnen dat hij inhoudelijk gemotiveerde standpunten op dit vlak heeft die hij nog niet eerder met de buitenwereld heeft gedeeld. Er is echter een waarschijnlijkere verklaring: de technologiegiganten die in Ierland zitten — denk aan Google, Facebook en Microsoft — hebben allen een vergelijkbaar businessmodel. Hun economische belangen bij soepele privacyregels zijn dan ook gelijk. Het lijkt erop dat de Ierse overheid met haar houding vooral deze sector bediende.

Werk aan de winkel

In de briefing voor de ontmoeting van 5 juni 2014 gaat het dan ook over een common sense-benadering ten opzicht van de privacywet. Het gebruik van deze term lijkt vooral een oordeel te zijn over de Europese Commissie en haar privacywet, die Silicon Valley veel geld had kunnen gaan kosten.

Op de ontmoeting werd ook nog een ander agendapunt besproken: de Europese parlementsverkiezingen, die krap twee weken eerder hadden plaatsgevonden. Het is een belangrijk moment voor Facebook: in de loop van de zomer zullen de Europese staatshoofden informeel beginnen te bespreken wie de nieuwe Eurocommissarissen moeten gaan worden. Twee dagen na de ontmoeting schrijft Sandberg het volgende:

De email. Bron: PDF (pagina 21).

Sandberg wil graag weten wat de verkiezingsuitslag en de daaruit voortvloeiende machtsbalans gaan betekenen voor Facebook’s belastingen en de Europese privacywet. In de jaren voorafgaand aan de verkiezingen is het algehele sentiment rondom Silicon Valley in Europese beleidskringen namelijk aanzienlijk verzuurd. Is de EU van plan om Sillicon Valley de duimschroeven aan te draaien?

Sandberg benadrukt dat zij en Kenny het erover eens zijn dat er op het gebied van belastingen en privacy één toezichthouder moet zijn. Deze houding komt precies overeen met de bezwaren die Facebook eerder in haar lobby-paper tegen de privacywet opnam.

Het lijkt er vooralsnog op dat Facebook zijn zin krijgt

Voor Kenny is er dus werk aan de winkel: als een nieuwe Europese Commissie het waagt om met veranderingen te komen, ‘is er het risico dat bedrijven hun investeringsstrategien zullen heroverwegen.’ Wederom een dreigement — als Kenny niet thuiskomt met waar Facebook om vraagt, zal het bedrijf op zijn minst minder in Ierland gaan investeren. Dat betekent druk op de Taioseach om achter gesloten deuren zijn vetorecht te gebruiken en concessies af te dwingen.

Doucheputje voor de privacy

Uit de emails blijkt dat Facebook erop gebrand is dat het bedrijf niet met meer dan één privacywaakhond rekening hoeft te houden. Het lijkt er vooralsnog op dat het bedrijf zijn zin krijgt: ook onder de nieuwe Europese privacywet, die in mei 2018 ingaat, is er nog steeds een behoorlijke rol weggelegd voor de nationale toezichthouders. Zo is het bijvoorbeeld nog niet duidelijk of de Europese toezichthouder een nationale toezichthouder kan dwingen een boete op te leggen.

Maar ‘nationaal’ betekent: in het land waar een bedrijf is gevestigd. Alle Europeanen die een klacht hebben over het privacybeleid van een bedrijf dat in Ierland is gevestigd, zullen dus in grote mate met de Ierse privacywaakhond te maken hebben. Dit is precies hetgeen dat de Europese Commissie met haar privacywet wilde veranderen en waarvan Sandberg eiste dat Kenny het blokkeerde.

Het is niet lastig te bedenken waarom: uit het jaarverslag 2016 van de Ierse waakhond blijkt dat er in 2017 105 medewerkers zullen zijn. Dat is iets meer dan bij de Nederlandse Autoriteit Persoonsgegevens (AP): daar werken dit jaar 93 personen. Het budget voor de Ierse waakhond wordt vastgesteld op 7,5 miljoen euro; de Nederlandse evenknie krijgt voor 2017 8,1 miljoen te besteden.

Het belangrijkste verschil: de Ierse waakhond moet de facto op eigen houtje de honderden miljoenen Europese gebruikers van onder andere Facebook en Google beschermen. Bij de Nederlandse AP houden daarnaast maar zo’n zes mensen zich voltijds bezig met dergelijke internetbedrijven. Zelfs als dit er in het Ierse geval vijf keer zoveel zijn, dan valt het in het niet bij de omvang van de data-verwerkende industrie in het land. 

Een woordvoerder van de Autoriteit Persoonsgegevens stelt dat ‘het hebben van een adequate personele capaciteit om tips na te gaan of zelfstandig onderzoeken te starten cruciaal is voor een privacywaakhond.’ Bronnen bij verschillende bedrijven stellen ook dat het van belang is wie leiding geeft aan zo’n waakhond: zo gingen de nekharen van mening privacy counsel overeind staan bij het horen van de naam van het vorige hoofd van de AP, Jacob Kohnstamm. Deze gaf namelijk op een zeer actieve manier invulling aan het toezicht. 

Het is echter maar zeer de vraag of Facebook en Google moesten vrezen voor een type á la Kohnstamm. Het hoofd van de Ierse toezichthouder wordt namelijk door de Ierse regering benoemd. En ook hier lijkt Facebook via premier Kenny een vinger in de pap te hebben:

De email. Bron: PDF (pagina 21).

Op zichzelf is het al opmerkelijk dat de premier spreekt over de aanstelling van een toezichthouder met een bedrijf dat juist een kolossaal belang heeft bij zwak toezicht. De crux zit hem dan ook in de zinsnede ‘collaborative working relationship with companies like ours’: hiermee bedoelt Sandberg dat zij niet wil dat het nieuwe hoofd een type-Kohnstamm is. Met andere woorden: liever niet iemand die op eigen houtje achter de grote technologiebedrijven aangaat en fikse boetes uitdeelt, a.u.b.

De Ierse digitale burgerrechtenbeweging Digital Rights Ireland laat in een reactie weten geheel niet verbaasd te zijn over de manier waarop Facebook haar zakelijke belangen behartigt: ‘Dit is hoe bedrijven opereren in een kleine toegankelijke economie waar iedereen elkaar kent. De Ierse overheid beschouwt Facebook als een klant.’

‘De Ierse overheid beschouwt Facebook als een klant’

Wat zeggen de e-mails over de relatie tussen Facebook en de Ierse regering? Het heeft er toch veel van weg dat de burgerrechtenbeweging gelijk heeft. In een zoektocht naar economische groei heeft Ierland zich gericht op het binnenhalen van grote techbedrijven als Facebook en Google. Inmiddels is het aandeel van die bedrijven in de nationale economie echter zo groot geworden, dat het kleine land het niet meer kan riskeren zich niet naar de wil van de tech-giganten te schikken.

Ga het maar na: in januari kondigde Facebook nog aan een datacenter in Ierland te bouwen; een investering van 200 miljoen euro. Ondertussen werken er in Dublin alleen al voor Google en Facebook zo’n tienduizend hoogopgeleide mensen. Vandaar dat Sheryl Sandberg zich toegang heeft weten te verschaffen tot de machtigste politicus van het land: een premier voor wie Europese privacyregels een politiek speerpunt zijn. Een premier die, met andere woorden, precies weet wat hij moet doen om Facebook tevreden te houden.

Facebook wilde geen vragen van Follow the Money beantwoorden voor dit artikel. Ook de afdeling voorlichting van de Ierse premier heeft niet gereageerd op onze vragen. 

Vergeet geld: data is de nieuwe valuta. Wie het controleert of erover kan beschikken is de baas. Of je nu een bedrijf, overheid, hacker, burger of journalist bent. Daarom zijn de belangen rondom data enorm. Follow the Money onderzoekt wat deze belangen zijn en welke gevolgen ze voor ons kunnen hebben.