Al sinds de vroege Middeleeuwen is Noord-Nederland een belangrijke leverancier van brandstoffen. De turfwinning zet de Veenkoloniën op de kaart, in het Drentse Schoonebeek komt olie uit de grond en sinds de jaren zestig van de vorige eeuw verwarmt het gas uit de Groninger bodem het hele land en half Europa. Nu de Rijksoverheid de gaskraan in 2022 dichtdraait, staat er dus wat op het spel.

20.000 banen in de gassector om precies te zijn, zo concludeert het wetenschappelijk bureau van de Europese Commissie in 2020. Om die werkgelegenheid te behouden en de werknemers voor de energiesector vast te houden, is het noorden koortsachtig op zoek naar een nieuwe bron van werk en energie. Zoals het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) het verwoordt: ‘Na grootschalige turf-, olie- en gaswinning wil het Noorden nu een grootschalige hub worden voor hernieuwbare en schone energie en toekomstgerichte technologie.’

Wordt Groningen met waterstofgas opnieuw een wingewest?

Die nieuwe bron heet waterstof. De noordelijke overheden zetten er vol op in als brandstof en banenmotor voor de toekomst. In totaal heeft de regio al een kleine miljard euro subsidie voor waterstofprojecten in de wacht gesleept. En er liggen meer overheidsmiljarden te wachten. Wat betekent dat voor de regio? Wie profiteert? Wordt Groningen met dit gas opnieuw een wingewest? En welke gevolgen heeft dit voor de Nederlandse energietransitie?

RTV Noord en Follow the Money starten een onderzoek naar Groningen als waterstofprovincie.

Wondermiddel waterstof lost alle problemen op

Hoe kan er genoeg schone energie worden opgewekt om de klimaatdoelen van Parijs te halen? Over deze vraag breken wereldleiders en in toenemende mate de industrie zich het hoofd. Nu lijkt de heilige graal gevonden: waterstof. Dit gas zal, mits groen opgewekt, de wereld afhelpen van fossiele brandstoffen en daarmee het energievraagstuk oplossen, schone brandstof voor auto’s en vliegtuigen leveren, de zware industrie verschonen en ook nog eens voor duizenden banen zorgen. Wereldwijd wordt daarom nu ingezet op dit gas, ondanks toenemende kritiek op de bijbehorende schone claims. Zelfs Bill Gates investeert tegenwoordig in de ontwikkeling van groene waterstof. 

De plannen voor Nederland klinken bijna te mooi om waar te zijn: ‘Waterstofbanen tellen op tot 25.000 fte in 2030 en 41.000 fte in 2050. Waterstof zal in toenemende mate bijdragen aan het terugdringen van CO₂-uitstoot, oplopend tot 5-10 megaton jaarlijkse CO₂-reductie in de periode 2025-2030. Dat is niet alleen toekomstmuziek. De schaalsprong wordt al gemaakt,’ valt er te lezen in de folder van Koplopers Nederland Waterstofland, een gelegenheidscoalitie van tachtig energie-, industrie- en vervoersbedrijven.

De provincie Groningen ziet waterstof als dé kans om het noorden een unieke positie te geven in de energietransitie en daarmee in de Nederlandse economie. Betrokkenen worden niet moe de voordelen van de regio te benoemen. Ulco Vermeulen, lid Raad van Bestuur van Gasunie, en directeur Cas König van Groningen Seaports weten de pro’s los van elkaar moeiteloos op te lepelen: er is al een gasinfrastructuur waarvan het leidingenstelsel begint in het noorden. Er is opslagmogelijkheid in lege zoutkoepels in Zuidwending, de Noordzee ligt voor de deur waar het vrij makkelijk is om de windmolens te plaatsen die nodig zijn om de groene energie voor de productie van klimaatneutrale waterstof op te wekken. Er is bovendien ruimte aan land voor een elektrolyser om de groene stroom om te vormen in waterstof.

Het nieuwe wondermiddel moet ‘gidsprovincie’ Groningen afhelpen van het imago van scheuren, bevingen, werkloosheid en sociale afvoerput

Gedeputeerde Nienke Homan (GroenLinks), portefeuillehouder van onder andere energietransitie en klimaat, is daarom een waterstofambassadeur. ‘Ik zie waterstof als een unique selling point voor onze regio en we gaan ons hier op richten. ’

Dit nieuwe wondermiddel moet Groningen afhelpen van het imago van scheuren, bevingen, werkloosheid en sociale afvoerput. In plaats van een achtergesteld gebied met alleen maar problemen, presenteert Groningen zich daarmee als gidsprovincie.

Noord-Nederland is daarmee de proeftuin voor wat heel Nederland te wachten staat. Want ook de Rijksoverheid heeft waterstof omarmd als belangrijke schakel in de energietransitie. In de Kabinetsvisie schreef toenmalig minister Eric Wiebes van Economische Zaken en Klimaat (EZK) in de zomer van 2019 dat ‘voor een duurzaam energiesysteem dat betrouwbaar, schoon, betaalbaar, veilig en ruimtelijk inpasbaar is, (..) CO₂-vrije gassen onmisbaar (zijn).’ CO₂-vrije waterstof ziet hij daarin als noodzakelijke schakel.

Bovendien zou waterstof ‘verbindend’ werken in Nederland, omdat het van belang kan zijn voor zowel de industrie, de transportsector, en de agrarische sector; voor zowel steden als ‘regio’s’. Het ‘schept banen en verbetert de luchtkwaliteit’, aldus de minister. Een wondermiddel dat het hele energievraagstuk kan oplossen, zonder veel pijn te doen: dat proberen de betrokkenen ons  te laten geloven.

Schone schijn en mooie plannen

De projecten voor de Noord-Nederlandse waterstofeconomie hebben niet alleen allemaal ronkende Engelse namen, zoals Hydrogen Valley of Hydrogen Backbone, ze komen ook allemaal uit de koker van oude bekenden van het noorden.

Het speelveld rond de waterstofeconomie wordt namelijk bepaald door de grote namen uit de fossiele industrie. Olie- en gasbedrijf Shell wil een graantje meepikken uit de ruif en energiereuzen RWE, Equinor en Gasunie zijn ook aangehaakt, zo leert het Investeringsplan waterstof Noord-Nederland uit oktober vorig jaar. Zij zijn de aanjagers van het project NortH2, een enorm nieuw windpark op de Noordzee waarmee in 2030 vier gigawatt groene energie moet worden geproduceerd die in de bijbehorende waterstoffabriek in de Eemshaven zal worden omgezet in waterstof. Ook stroomproducent Engie ziet kansen in de waterstofeconomie en wil met Gasunie in het project HYNetherlands werken aan de waterstofinfrastructuur.

Grote namen uit de fossiele industrie zoals Shell en Equinor domineren het speelveld rond de waterstofeconomie

Veel van de plannen, onderzoeken en vergezichten zijn dan ook bedacht door deze bedrijven of mede door hen opgerichte instanties. De internationale lobbyorganisatie Hydrogen Council zegt bijvoorbeeld dat kostenreductie mogelijk is, maar dan is schaalvergroting nodig. Bedrijven als Shell, Total of Engie zouden die schaalvergroting kunnen bewerkstelligen, niet geheel toevallig ook de mede-oprichters van de council.

De noordelijke waterstofeconomie heeft sinds 2018 ook haar eigen lobby-organisatie: New Energy Coalition (NEC). Dit orgaan zoekt op landelijk en Europees niveau financiering voor onderzoeksprojecten die worden uitgevoerd door onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen. Ook hier hebben de gasbedrijven een dikke vinger in de pap, zoals we eerder schreven. Sinds de gasbedrijven brood zien in waterstof, lobbyt de NEC ook in Den Haag voor voor meer mogelijkheden voor windmolens op zee.

Talloze subsidiepotjes

Het gaat om veel geld. Er wordt al flink geïnvesteerd in de waterstofeconomie. Het kabinet heeft twee jaar geleden beloofd 40 miljoen euro per jaar beschikbaar te stellen voor pilots en proeven op het gebied van groene waterstof. Het Nationaal Groeifonds, in Haagse kringen ook wel het WobkeWiebes Fonds genoemd, heeft 338 miljoen euro toegezegd voor de opschaling van waterstofprojecten en toepassing van groene elektronen in energie-intensieve industrieën. 

Hoeveel geld daarvan belandt in Noord-Nederland is nog niet duidelijk. Onder andere de regio’s Rotterdam Rijnmond, Amsterdam en Zeeland hopen ook op een flink stuk uit deze waterstoftaart. Daarnaast zijn er talloze landelijke potjes, zoals het Topsectorenbeleid, de SDE++subsidies en de Demonstratie Energie- en Klimaatinnovatieregeling (DEI+).

Ook de regio’s Rotterdam Rijnmond, Amsterdam en Zeeland hopen op een flink stuk uit de waterstoftaart

Deze week maakte het demissionair kabinet bovendien bekend in 2022 6,8 miljard euro extra uit te trekken voor klimaatmaatregelen. Daarvan zijn 3 miljard bestemd voor subsidie voor duurzame energie en en 1,4 miljard voor de energie-infrastructuur. 750 miljoen daarvan gaat naar de Hydrogen Backbone, het leidingennetwerk waar Gasunie nu aan werkt. Waterstofprojecten kunnen ook geld uit andere potjes halen.

Daarnaast trekt de EU de portemonnee voor waterstof. Uit het Europese Just Transition Fund gaat 330 miljoen euro naar Noord-Nederland voor de energietransitie en het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling heeft 108 miljoen euro toegekend. Hydrogen Valley heeft daarnaast twintig miljoen euro EU-subsidie gekregen. In totaal heeft Noord-Nederland dus al een kleine miljard euro subsidie gekregen voor het ontwikkelen van de groene energietransitie, waarin waterstof een belangrijke rol speelt.

De industrie wil meer

Ook het bedrijfsleven zit niet stil. De voorgestelde investeringen tot 2030 door overheid en bedrijfsleven bedragen 2,8 miljard euro, valt te lezen in de Investeringsagenda Waterstof Noord-Nederland. Overheidsbedrijf Gasunie wil 1,5 miljard euro investeren om het door haar beheerde leidingennet geschikt te maken voor het transport van waterstof.

Maar er is meer nodig. De bedrijven achter Koplopers Nederland Waterstofland hebben het over een investeringspotentieel van 9 miljard euro in de noordelijke economie tot 2030. Dat moet tenminste gedeeltelijk worden geïnvesteerd door het Rijk, vinden betrokken partijen. De waterstofcoalitie, waarin uiteenlopende organisaties als Tennet en Eneco naast milieuorganisatie Greenpeace zitten, riep de overheid begin van dit jaar om tenminste 2,5 miljard euro te investeren. 

Dat de industrie niet wil investeren zonder de hulp van de overheid, blijkt uit het voorbeeld van de Magnum elektriciteitscentrale in de Groningse Eemshaven. Energiereus Vattenfall maakt die voorlopig niet geschikt voor waterstof, omdat er nog geen subsidie is gevonden voor het project.

Het ministerie van EZK wijst op het gevaar dat de Europese Commissie dit als staatssteun kan zien

Shell was tot nu toe succesvoller in het binnenharken van subsidie. Zo heeft het olie- en gasbedrijf de Nederlandse overheid voor zijn karretje weten te spannen om Europese subsidie te ritselen voor vergroeningsprojecten.

Uit een wob-verzoek blijkt dat het NortH2-consortium onder aanvoering van Shell probeert druk uit te oefenen op het ministerie van EZK om het gebied voor het grote windmolenpark op de Noordzee niet alleen snel aan te wijzen, maar ook om het aan het consortium te gunnen. Dat zou immers veel sneller gaan dan een internationale aanbesteding. EZK is er tot nu toe niet happig op en verwijst naar de noodzaak van transparantie en het gevaar dat de Europese Commissie dit als staatssteun kan zien. 

Tegelijkertijd tonen ambtenaren begrip voor de positie van het consortium en zeggen ze dat er in de ‘toekomstige aanpak (...) meer ruimte gemaakt wordt voor grootschalige projecten zoals NortH2’. Dus zelfs voor grote beleidswijzigingen voor waterstofprojecten staat de deur bij EZK voor de grote bedrijven op een kiertje.

In de wachtstand

‘De overheid moet de noodzakelijke randvoorwaarden vervullen’, valt in de Kabinetsvisie te lezen. Intussen is deze waterstofvisie alweer twee jaar oud. Bedrijven, lokale en regionale bestuurders zitten met smart te wachten op concrete invulling van het beleid. 

En daarmee bedoelen ze niet alleen het trekken van de portemonnee, zegt directeur Cas König van Groningen Seaports, het bedrijf dat de haven en het industrieterrein in de Eemshaven beheert en daarmee een belangrijke spil is tussen de (toekomstige) waterstofprojecten. ‘We staan nu op het punt: gaan we door? Gaat de overheid ons helpen? Niet alleen financieel, ze moeten ook randvoorwaarden scheppen. Bijvoorbeeld gebieden aanwijzen op zee waar de windmolenparken (voor NortH2, red.) kunnen komen. Anders kunnen we niet verder.’

De focus op waterstof is niet alleen klimaatbewuste, idealistische toekomstmuziek, maar voor het noorden staat er echt iets op het spel. Het oude verdienmodel van Gasunie loopt bijvoorbeeld op zijn einde. Waterstof zou de oplossing kunnen zijn voor het voortbestaan van het bedrijf. Vermeulen: ‘Ik denk niet dat waterstof een gigantisch verdienmodel is, maar over 20-30 jaar zal de Gasunie drijven op waterstof. Dat wordt de economische basis onder deze onderneming.’ De gasrotonde waar Gasunie de afgelopen vijftien jaar aan heeft gewerkt en de Nederlandse staat meer dan acht miljard euro in heeft geïnvesteerd, moet dan worden omgevormd tot waterstofrotonde.

Concurrentie uit Duitsland

En dan is er nog de mogelijke concurrentie uit het oosten. Al worden de Nederlandse initiatiefnemers niet moe te benadrukken dat met name Duitsland een belangrijke samenwerkingspartner is. Vermeulen: ‘Voor Duitsland is het vraagstuk veel groter, die hebben een groter volume nodig en minder kansen om te produceren. Die zetten in op import van energie.’ Dat biedt kansen voor Nederland, dat de groene waterstof graag exporteert. 

Tegelijkertijd kan het ook een bedreiging zijn, want in tegenstelling tot Nederland heeft de Duitse regering niet alleen de duidelijke doelstelling uitgesproken wereldwijd de nummer 1 op het gebied van waterstoftechnologie te worden, maar ook al negen miljard vrijgemaakt voor waterstofinvesteringen en -subsidies.

Voor Groningen dringt daarom de tijd. De provincie en dan met name de Eemshaven en Delfzijl hebben de grote energiebedrijven nodig om de grote waterstofprojecten te realiseren en daarmee werkgelegenheid in de regio te scheppen. Andersom geldt dat niet per se. König: ‘De multinationals hebben hun keuze gemaakt, die gaan niet meer terug. Dat is een voordeel, want ze kunnen nu de druk opvoeren, maar ze gaan ook zonder ons door. We moeten zorgen dat ze dat niet elders doen. Door trage besluitvorming hebben we al een stuk van onze voorsprong ingeleverd. Zo ging dat ook bij de windmolens. We waren voorloper, maar werden ingehaald door Duitsland en Scandinavië. Dezelfde fout mogen we niet weer maken. Het is een unieke kans, die moeten we niet laten schieten.’

Reden genoeg om in de plannen rondom het noordelijke Hydrogen Valley te duiken. Nergens is de spanning tussen de verschillende belangen beter voel- en zichtbaar dan in Noord-Nederland. Is waterstof wel de redding voor het klimaat en de Groningse economie? Welke belangen botsen er? Gaat de industrie het winnen van natuurbeheer? Betalen Groningers hun banen met een leven tussen de windmolens, stroommasten en energiefabrieken? En welke rol spelen deze ontwikkelingen in de internationale ratrace om waterstof?