Omdat u toe bent aan een nieuwe smart tv, koopt u een scherm van Philips. Mooi apparaat, niet bepaald goedkoop, maar de aankoop waard. Met hernieuwd plezier kijkt u naar de champions league, totdat er plotseling een aanzienlijk bedrag van uw bankrekening wordt afschreven. Door de fabrikant. Verbouwereerd belt u de klantenservice. Hoe kan het dat Philips zomaar een extra bedrag afschrijft, u had toch al betaald voor de televisie? De medewerker legt geduldig uit dat de betaling volstrekt normaal is en volgens de voorwaarden. U moet bijpassen omdat de televisie – zoals achteraf is vastgesteld – te goedkoop verkocht is, waardoor het bedrijf nu verlies dreigt te maken. Er waren na verkoop tegenvallers, veroorzaakt door nieuwe veiligheidsregels voor de fabrieken, tegenvallende verkopen en hogere financieringslasten. En die moeten de kopers nu opvangen. 'Absurd, die tegenvallers behoren tot uw eigen ondernemersrisico', protesteert u nog. 'U stuurt mij niet eens brief met uitleg'. Dat hoeven wij ook niet, antwoordt de medewerker. 'Wij mogen dit zonder aankondiging spontaan van uw rekening afboeken.' Daarna gaat onverbiddelijk de haak erop.

Suïcidaal scenario? Niet voor banken

Vreemd scenario? Heel vreemd, want dergelijk gedrag zou voor Philips suïcidaal zijn, net als voor elk ander bedrijf in een concurrerende markt. Maar er is een industrie in Nederland die zich dit gedrag kan permitteren; een sector die een manier heeft gevonden om zijn verliezen en mismanagement af te wentelen op kleine klanten: de banken. Bij die kleine klanten valt van alles te halen, niet bij grote ondernemingen als Shell of Unilever waarover straks meer. Het verplaatsen van risico naar kleine klanten doen banken door generieke tussentijdse verhogingen van de opslag op standaard leningen met een variabele rente, ook wel euribor leningen genoemd. Het begrip variabel slaat op de fluctuaties van de euribor rente – het tarief voor kortlopende leningen dat banken onderling betalen. De opslag is wat de bank de klant bovenop de euribor rente rekent voor kosten en winst (zie kader voor uitleg: Wat bepaalt de prijs van een lening?). Ook particulieren hebben hypotheken afgesloten die gebaseerd zijn op euribor, maar het grootste deel van dit soort kredieten staat uit in het mkb. Voor de televisiefabrikant is het tussentijds verhogen van de opslag een jaloersmakend verdienmodel, want die kan alleen de prijs verhogen van nieuwe televisies met het bijbehorende risico op verlies van marktaandeel.

Aardig zakcentje

Met de opslagverhogingen zijn grote bedragen gemoeid. In het mkb staan ongeveer 180 miljard aan leningen tot 10 miljoen euro uit. Ongeveer 26 miljard daarvan bestaat volgens banken zelf uit euribor-leningen gekoppeld aan renteswaps (instrument om risico rentestijging af te dekken), uitgeleend aan het 'niet-professioneel mkb'. Het totale bedrag inclusief het grotere mkb is dus nog stukken hoger. Daarnaast zijn er tientallen miljarden aan 'gewone' euribor-leningen zonder swaps. Een exact getal is niet te geven omdat banken uit concurrentieoverwegingen die gegevens niet prijsgeven aan de toezichthouder. Maar dat een opslagverhoging van 1 procentpunt over circa 100 miljard gedurende enkele jaren een aardig zakcentje binnenbrengt, is geen moeilijke rekensom. De aanzwellende geldstroom vanuit het mkb naar de banken zie je dan ook weerspiegeld in de cijfers. De drie grote banken – ING, Rabobank en ABN Amro – rapporteren de afgelopen twee jaar allemaal sterk toegenomen rentemarges: het verschil tussen wat banken aan rente betalen en wat zij aan hun klanten in rekening brengen. Ronduit spectaculair is het herstel van de marge bij ABN Amro, van 1,23 procent eind 2012 tot 1,61 procent eind 2014. De marge op bedrijfsleningen is nog veel beter. 'Analisten schatten de nettorentemarge bij het onderdeel commercial clients op een ongekende 360 basispunten (3,6 procent, red.),' schreef Het Financieele Dagblad onlangs.

'Analisten schatten nettorentemarge bij onderdeel commercial clients op ongekende 360 basispunten'

De ondoorzichtige, niet-controleerbare manier waarop banken de rente tussentijds opdrijven, wekt bevreemding, tot de Tweede Kamer aan toe. Uit onderzoek naar de communicatie van banken blijkt dat zij aan tariefaanpassing weinig woorden vuil maken, laat staan een berekening maken voor de klant. In brieven aan klanten geven banken drie redenen voor opslagverhoging:

• Gestegen kapitaalkosten (voortvloeiend uit de kapitaalregels Basel II en III, waardoor banken buffers moeten versterken)
• Gestegen 'risicokosten' (meer dan verwachte verliezen)
• Hogere cost of funding, ofwel gestegen inkoopkosten voor de bank (zie ook kader).

Zo liet WestlandUtrecht (ING) vorig jaar al haar mkb-klanten met commercieel onroerend goed weten 0,7 procentpunt meer te rekenen want, zo schrijft de bank (zie fragment): ‘De laatste tijd zijn met name de risicokosten en kapitaalkosten sterk toegenomen. De risicokosten zijn voornamelijk de verwachte kredietverliezen voor WestandUtrecht Vastgoedfinanciering als geheel.' Daar moeten brave klanten met een goed onderpand, die niet voor die kredietverliezen verantwoordelijk zijn, het mee doen. Behalve dan deze klager.     ABN Amro neemt deze moeite niet eens. In 2013 verhoogde de staatsbank de opslag voor particuliere vastgoedbeleggers met een 'maatwerkkrediet' met 1,5 procentpunt (!), zonder klanten daarover op de hoogte te stellen. De bank bevestigt in een brief aan een klagende ondernemer – ingezien door FTM – dat het geen foutje is, maar bewust beleid om daarover niet te communiceren. Ook een intern stuk van ING laat zien dat banken bewust ondoorzichtig zijn over tarieven. Toen de bank in 2009 de prijs van rekening-courantkrediet verhoogde door invoering van een 'liquiditeitstoeslag' (opslag voor financieringskosten van bank), meldde het aan eigen medewerkers: 'De liquiditeitstoeslag wordt door ING niet gepubliceerd en kan niet door de klant worden nagerekend.' De liquiditeitstoeslagen, die ook door Rabobank en ABN Amro werd ingevoerd, leidden wel tot enige onrust onder klanten, maar niet genoeg om banken ervan te weerhouden ook euriborleningen duurder te maken in de jaren erna.  

Bron: interne memo ING over invoering liquiditeitstoeslag

Geen transparantie in algemene voorwaarden

Waarom kunnen banken onverwachte verliezen en andere toegenomen kosten afwentelen op goede klanten, op een manier die Philips nooit zal kunnen? In eerste instantie omdat banken zich daar op grond van hun ruim geformuleerde algemene voorwaarden (AV) toe bevoegd achten. Grote banken hebben op dit punt nagenoeg identieke voorwaarden, er staat slechts dat ze tussentijds de opslag mogen verhogen. Nergens zijn heldere normen opgenomen ten aanzien van de grond van verhoging en de mate waarin de opslag mag stijgen. Ook is er geen verplichting om enige transparantie te bieden over de wijze waarop de verhoging tot stand komt. Voor veel klanten kwam de verhoging dus als een verrassing, want zij dachten dat de opslag in principe vast was en afhankelijk van hun financiële situatie, bijvoorbeeld van de waarde van het onderpand. Als die waarde verslechtert of als de bank extra kosten maakt vanwege een dreigend faillissement, dan is de bank gerechtigd de rente te verhogen omdat het risico tussentijds is toegenomen – daar is weinig discussie over.

'Marktomstandigheden als grond van opslagverhoging kwamen als duveltje uit een doosje'

Van oudsher werd onder de opslag immers een debiteurenopslag verstaan, niet een opslag waarin de bank haar eigen kosten of verliezen onbeperkt kan doorberekenen. 'Klanten hebben in de veronderstelling verkeerd dat de opslag voor die periode vast zou zijn, tenzij er een situatie komt waarbij ze in de problemen komen en de bank daarom extra kosten moet maken', zegt een voormalig accountmanager van Rabobank. 'Het idee dat de opslag verhoogd kon worden door een stijging van kapitaalkosten, daar hoefde je als ondernemer geen rekening mee te houden. Die marktomstandigheden als grond van verhoging kwamen als een duveltje uit een doosje.' Opvallend is dat de algemene voorwaarden na de crisis zijn aangepast om van de bevoegdheid een carte blanche te maken en een kennelijke juridische leemte op te vullen. Zo stond er vroeger in de voorwaarden van ABN Amro (2006): 'De in de kredietovereenkomst vermelde individuele opslag kan steeds door ABN AMRO worden gewijzigd.' Wat suggereert dat de bank de opslag per individu overeenkomt en aanpast al naar gelang de individuele situatie. Sinds 2011 staat er slechts: 'Het variabel rentepercentage kan steeds door ABN AMRO worden gewijzigd.' ING behield zich in de AV vroeger het recht voor de rente te herzien indien 'bijzondere omstandigheden, zoals verslechtering van de kwaliteit van de kredietnemer daar aanleiding toe geven'. Sinds 2013 is er een hele waslijst aan generieke, niet-klantafhankelijke redenen toegevoegd, met als uitsmijter dat er ook bijzondere omstandigheden zijn die aanleiding geven tot renteherziening in 'situaties die hier niet genoemd zijn'. Zoals gezegd: een ogenschijnlijk onbeperkte bevoegdheid.

Wat is de functie van een bank?

Hiermee komen we op basale vragen over wat de functie is van een bank en wat tot het ondernemersrisico van een bank behoort. Het primaire verdienmodel van een bank is geld kort inlenen, bijvoorbeeld door het ophalen van uw spaargeld en vervolgens lang uitlenen tegen een hogere rente, waarbij de bank een marge maakt. Dit proces wordt ook wel de 'transformatiefunctie' van de bank genoemd. Een voorbeeld: wie een euriborlening neemt met een looptijd van vijf jaar betaalt een opslag voor vijf jaar liquiditeit. De bank moet het geld immers vijf jaar beschikbaar stellen. Vandaar dat een tienjaars lening duurder is dan een vijf jaars lening. Vervolgens is het aan banken om bij een lening financiering te zoeken, waarbij ze zelf kiezen voor lang geld of goedkoper kort geld, legt een expert uit met twintig jaar ervaring aan de financieringskant van financiële instellingen (treasury): 'Dat banken lange leningen financieren met korte gelden is bekende materie, wat iedereen leert bij risicomanagement binnen banken. Als er geen problemen zijn in de markt kan je geld verdienen door klanten lange liquiditeitsopslagen te laten betalen, terwijl je profiteert van de lage liquiditeitsopslag. Je loopt echter wel herfinancieringsrisico als bank.'

'Probleem is dat banken winsten wel behouden, maar het risico dat het geen winst oplevert, bij anderen neerleggen'

Moet dat risico niet voor rekening van de bank blijven, zoals de televisiefabrikant zijn hogere financieringslasten niet kan afwentelen op verkochte televisies? 'Probleem is dat banken de winsten wel behouden, maar het risico dat het geen winst oplevert, bij anderen neerleggen. Dat noemen we gratis geld verdienen. Waar je veel kritiek op kan hebben is waarom banken met lage liquiditeitsopslagen voor de crisis te weinig gebruik hebben gemaakt van lange funding.' Ook Theo Kocken, hoogleraar risicomanagement financiële instellingen (VU), verbaast zich over de werkwijze van banken: 'Kortlopende leningen lang doorgeven, dat is van oudsher de functie van de bank. Maar deze transformatiefunctie van de bank komt nu bij de klant te liggen. Voor een bank zijn variabele leningen fantastisch om verliezen door bijvoorbeeld intern falen, door te geven aan “de gemiddelde klant”! Als je nu een variabele lening neemt, dan zou je bovendien expliciet in de contracten moeten zetten dat de opslag afhangt van de kwaliteit van bankbalans en de regelgeving omtrent kapitaaleisen. Maar dat stond er niet in. De opslag voor persoonlijk risicoprofiel hoort bij de klant, de rest hoort echt voor risico van de bank te komen.'

Onverwachte verliezen

Dan de vraag of het een bank past om de opslag te verhogen omdat er onverwachte verliezen worden geleden, zoals in het voorbeeld van WestlandUtrecht. In die situatie maakt de bank verlies op de ene mkb-klant tussentijds goed bij een andere. Na klachten van een klant gaf de directeur van die bank in een persoonlijk onderhoud toe dat de kredieten te goedkoop zijn verstrekt. Met andere woorden: er was onvoldoende rekening gehouden met tegenvallers, risico's bij het verstrekken van de lening waren verkeerd ingeschat. De Nederlandsche Bank vat het probleem krachtig samen in haar laatste Overzicht Financiële Stabiliteit (2015): 'In de aanloop naar de crisis was de governance van financiële ondernemingen onvoldoende effectief in het beheersen van risico’s en zetten variabele beloningen aan tot het nemen van excessieve risico’s.' Waar de televisiefabrikant en zijn aandeelhouders een onverwachte tegenslag moeten absorberen, onttrekt de bank zich ten aanzien van het mkb aan de normale gang van zaken. Wel de onverwachte winsten incasseren – een opslagverlaging vanwege onverwachte meevallers is nog nooit vertoond – maar niet de verliezen. Wat heet gratis geld verdienen.

opslagverlaging vanwege onverwachte meevallers is nog nooit vertoond

Tot slot die toegenomen kapitaalkosten, de kosten die de bank maakt voor het aanhouden van meer vermogen ten opzichte van uitstaande leningen, het equivalent van de nieuwe veiligheidsregels voor de televisiefabriek. Is dat een goede reden de opslag te verhogen? 'Theoretisch gezien zijn die kosten wel toegenomen' zegt de treasury-expert daarover. 'Maar we leven in een tijd dat banken nagenoeg geen eigen vermogen binnenhalen via uitgifte van nieuwe aandelen of achtergestelde leningen, maar het eigen vermogen verhogen door winst in te houden. De Europese Centrale bank (ECB) zorgt er met goedkoop geld voor dat banken niet toegewezen zijn op duur kapitaal. De vraag is dan waarom je hogere kapitaalkosten die slechts theoretisch zijn, moet doorberekenen aan de klant.'

Sweder van Wijnbergen: 'kulargument'

Volgens hoogleraar economie Sweder van Wijnbergen (UvA) zijn gestegen kapitaalkosten een 'kulargument' om meer rente binnen te harken. 'Generiek is financiering helemaal niet duurder geworden, onzin, dankzij de ECB is het juist goedkoper geworden. En de kostenstijging ten gevolge van hogere kapitaalseisen wordt ook zwaar overdreven. Met twee maal zoveel eigen vermogen wordt het leningsrisico over twee maal zoveel aandelen uitgesmeerd dus dan wordt kapitaal veel goedkoper. Overall wordt financiering dan niet of nauwelijks duurder. Dat valt niet aan Nederlandse bankiers uit te leggen, bankiers snappen hun eigen business niet. Dat de politiek dit soort verhalen accepteert is onbegrijpelijk.'

'Wij hebben ons door de bankenlobby laten inpakken'

Probleem hier, betoogt Van Wijnbergen, is dat de herkapitalisatie van banken na de crisis 'heel zwak' is aangepakt. 'In VS zeiden ze met een mes op de keel: haal maar geld op met aandelen. En dat bleek te kunnen: er is 500 miljard dollar aan eigen vermogen aangetrokken. Dat hebben wij nooit gedaan, omdat wij ons door de bankenlobby hebben laten inpakken.' Het mkb is daarvan de dupe, vervolgt de hoogleraar: 'Met mkb-leningen, die zwaar meetellen op de balans, gaan die banken het anders oplossen. Goede bedrijven worden nu gebruikt om verlies op slechte bedrijven goed te maken. Terwijl er voor een opslagverhoging een individuele aanleiding moet zijn. Maar er is nauwelijks concurrentie. Het mkb heeft kleine leningen en kan vaak niet overstappen naar een andere bank.'

Gaat het ook zo bij Shell en Unilever?

Banken lenen ook geld uit aan grote ondernemingen. Werkt het systeem daar hetzelfde? Kunnen banken de rente tussentijds verhogen bij Shell omdat ze op Unilever verlies maken of omdat de inkoopkosten van geld voor de bank zijn toegenomen? Onmogelijk, zeggen juristen en bankiers die grote leningen begeleiden. Boven circa 10 miljoen euro zijn de algemene voorwaarden niet van toepassing en onderhandelen bank en bedrijf over de voorwaarden van de lening. 'Het fenomeen van tussentijdse opslagverhoging bestaat niet in contracten met corporates', vertelt een ervaren bankjurist die niet bij naam genoemd wil worden. In de contracten ligt volgens hem precies vast aan welke financiële voorwaarden het bedrijf moet voldoen, zoals een bepaalde solvabiliteitsratio en een afspraak over de waarde van het onderpand ten opzicht van de lening. 'Als bedrijven daar niet aan voldoen, moet er opnieuw onderhandeld worden. Dat is een keihard traject, knokken. Dan komt er herfinanciering, waarbij een hogere rente mogelijk is. Maar dat hoeft niet. Er staat in ieder geval niet in contracten dat je meer opslag gaat betalen bij een bepaalde ratio. Een funding probleem kunnen banken dus niet bij corporates kwijt, wel bij het mkb.'

'Een funding probleem kunnen banken dus niet bij corporates kwijt, wel bij MKB'

Een geraadpleegde bankier met relevante ervaring op het gebied van kredietverstrekking aan grote ondernemingen bevestigt dit: 'Grote ondernemingen kunnen toetsen welke opslag moet worden betaald, omdat dit gekoppeld is aan de ratio's. Een bank kan dan niet individuele tegenvallers verrekenen in hogere opslagen. Alleen bij herfinancieringen kan de bank dit aanpassen, maar niet tussentijds.' Hoe verklaren ze het grote contrast met het mkb? De jurist: 'Een corporate heeft allerlei relaties met een bank. Er is veel meer bargaining power dan een mkb'er heeft. Ik heb wel eens een kleiner bedrijf geholpen dat zo'n opslag kreeg. Toen heb ik de bank een briefje gestuurd met de boodschap: als jullie je risk management niet op orde hebben, is dat jullie probleem. Dat hielp.' De bankier tekent eenzelfde beeld: 'Een grote onderneming heeft vaak veel meer opties om zichzelf te financieren dan een kleine onderneming, en dat drukt de prijs. Grote kans dat het grote bedrijf die rekening daarvoor niet krijgt, omdat prijsvorming zich veel meer laat vormen door concurrentie.' 'Er kwam eind 2008, begin 2009 van Rabo Nederland dwingend advies om de opslagverhoging integraal door te voeren', zegt de voormalig accountmanager van Rabobank. 'Lokale banken konden daar eigenlijk niet van afwijken. Alleen voor belangrijke klanten werd een uitzondering gemaakt, voor hen werd de liquiditeitstoeslag gematigd.'

Zwakke positie van mkb

Kortom, dat banken ermee weg komen hun eigen falen door te berekenen aan het mkb, is veroorzaakt door de zwakke positie van die groep. Wie kleinere bedragen leent, kan dat alleen doen volgens de standaard voorwaarden, die bij alle banken ongeveer hetzelfde zijn: geen transparantie en carte blanche om de opslag te verhogen. Bovendien kunnen ondernemers vaak nergens anders terecht voor herfinanciering, wat de bank een soort monopoliepositie geeft ten opzichte van bedrijven. Geconfronteerd met kritiek op de beschreven werkwijze, zeggen bankiers en lobbyisten dat ondernemers niet moeten zeuren. Rien Nagel, bestuurder van Rabobank, erkende laatst in de Tweede Kamer weliswaar dat de bank vóór de kredietcrisis veel te royaal was geweest met het verstrekken van leningen. Maar hij benadrukte dat ook de ondernemer daar schuldig aan is. ‘Er staan toch echt twee handtekeningen onder de akte.’  

Rien Nagel, bestuurder van Rabobank

  Op zich is dat waar, maar die opmerking gaat voorbij aan het probleem dat het contract zoals gezegd niet aangeeft wanneer een bank de prijs mag opdrijven en met hoeveel. Zo kan niemand, inclusief de rechter, toetsen of een opslagverhoging terecht is. De bank kan zich bij eigen falen altijd verschuilen achter de ruim geformuleerde bevoegdheid in de algemene voorwaarden. In dit licht is het niet vreemd dat rechters klachten over de onredelijkheid van opslagen afwijzen. Ander verweer dat telkens terugkomt is: 'We willen met zijn allen toch veiligere banken? Dan is het herprijzen van kredieten gerechtvaardigd.' Ook minister Dijsselbloem van Financiën riep begin dit jaar in antwoord op Kamervragen over opslagverhogingen dat banken hun risico's 'adequaat' moeten kunnen beprijzen, omdat dit ook vanuit 'prudentieel oogpunt' gewenst is. Ofwel: omdat het goed is voor de stabiliteit van banken.

Too big to fail

Dit klinkt op het eerste gezicht redelijk, maar legt tegelijkertijd de kern van het probleem bloot: systeembanken als Rabo, ING en ABN zijn too big to fail. Als Philips het falen van zijn eigen risicomanagement wil afwentelen op bestaande klanten, achten we dat ongewenst en zeggen we: laat de fabriek maar failliet gaan, dat is de tucht van de markt. Maar voor de grote financiële instituten gaat dit argument niet op. Die houden we uit de wind, omdat ze veiliger moeten worden en niet failliet mogen gaan. Vandaar dat er stemmen opgaan om banken verder op te delen en de Kamer aandringt op andere algemene voorwaarden, die de machtsbalans tussen MKB-onderneming en bank herstellen – vooralsnog zonder resultaat. Bankiers pleiten ondertussen voor behoud van de status quo. Begrijpelijk: van de opbrengst kun je een hele mooie smart tv kopen. Banken hebben niet gereageerd op vragen.

Wat bepaalt de prijs van een lening?

Een euriborlening met variabele rente bestaat uit een aantal componenten. Eerste onderdeel is de euribor zelf, de geldmarktrente die fluctueert. Dat is het tarief dat banken elkaar onderling rekenen als ze elkaar kort geld uitlenen. Daarbovenop rekent de bank een opslag die bestaat uit:

1. Liquiditeitsopslag: inkoopkosten van geld die de bank betaalt bovenop het euribortarief. Een veilig geachte bank – bijvoorbeeld één met impliciete overheidssteun – betaalt minder dan een kleine bank zonder die steun. Hoe langer de looptijd van de lening, hoe hoger deze opslag is voor de leningnemer. Maar dat wil niet zeggen dat de bank de lening zelf financiert met dezelfde looptijd, nu de bank vaak een herfinancieringsrisico neemt.
2. Risico-opslag: een vergoeding voor het risico dat een klant zijn lening plus rente niet kan terugbetalen. Mede gebaseerd op het historisch langjarige gemiddelde verlies op de zakelijke portefeuille. Deze opslag gaat tussentijds omhoog als banken meer verlies maken dan verwacht volgens het gemiddelde. Maakt de bank minder verlies dan verwacht dan ziet de leningnemer dat niet terug in de vorm van een opslagverlaging.
3. Kostenopslag: vergoeding voor de operationele kosten gemaakt voor het afsluiten van de lening.
4. Winstopslag: winst die de bank wil maken op het aangehouden kapitaal. Deze opslag schroeven banken omhoog vanwege de nieuwe kapitaaleisen.

De bank noemt in een offerte wel de hoogte van de opslag maar de precieze samenstelling van een opslag – opgedeeld in elementen – wordt niet vermeld. Bij een opslagverhoging wordt meestal verwezen naar risicokosten en kapitaalkosten. Terug naar artikel.