Samen met het bedrijfsleven gaat het ministerie van Volksgezondheid flink investeren in technologische innovaties in de zorg. Zo maakt Schippers duidelijk in haar kamerbrief: ‘In de afgelopen jaren zijn er veel incrementele innovaties in de zorg geweest. Ik wil juist productinnovaties stimuleren en faciliteren die bijdragen aan de kabinetsdoelstelling van hogere kwaliteit van zorg tegen lagere kosten.’ Hiermee benadrukt de minister niet te gaan investeren in technische verbeteringen die ook meer kosten met zich meebrengen, maar juist in kostenbesparende vondsten.

Vrijspelen van werknemers en zelfredzaamheid

Naast investeren in de zogenoemde hoogcomplexe zorg, wil Schippers zich vooral gaan concentreren op automatisering in de laagcomplexe zorg. Bij hoogcomplexe zorg gaat het om innovaties als bijvoorbeeld het printen en kweken van organen. Met technologie in de laagcomplexe zorg doelt men op zorgmiddelen in huis in de vorm van bijvoorbeeld telemonitoring, e-health, mobiele klinieken, slimme apps en pleisters waarmee mensen zelf hun gezondheid kunnen meten. ‘Deze zijn cruciaal voor de kwaliteit van het leven van miljoenen mensen. Maar ze kunnen ook cruciaal zijn voor de betaalbaarheid van de zorg en het vrijspelen van werknemers voor andere taken. De focus moet verlegd worden: het gaat niet om wat de zorg kan aanbieden, maar om wat mensen nodig hebben om zelfredzaam te zijn om zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen’, aldus de minister.

Samenwerking bedrijfsleven

Om dat doel te realiseren gaat de overheid nauw samenwerken met het bedrijfsleven. Van het totale te investeren bedrag van bijna 500 miljoen euro komt 127 miljoen van de overheid en 347 miljoen van het bedrijfsleven. Bij navraag gaat het voornamelijk om bedrijven en instellingen in de topsector Health Sciences & Life. Deze ‘topsector’, in het leven geroepen door het eerste kabinet Rutte, tracht een samenwerkingsverband te zijn van bedrijven, instituten, universiteiten en de overheid. De sector wordt aangestuurd door een zogeheten ‘topteam’. Daarin zitten twee mensen uit de medische industrie, een hoogleraar, een professor en een hoge ambtenaar van het ministerie.

'De investeringen moeten zich terugbetalen'

‘Het is uiteraard de bedoeling dat de sector Life Sciences & Health een winstgevende sector is. Dat kan echter alleen als zij zich richt op kosteneffectieve zorginnovaties, want daar ligt de groeimarkt van de toekomst in Nederland en daarbuiten. Een bloeiende LSH-sector levert veel hoogwaardige werkgelegenheid op. De investeringen moeten zich terugbetalen in kosteneffectieve zorginnovatie en in bedrijvigheid,’ aldus een woordvoerder van het ministerie.

Vraagtekens bij de begroting

De hoop is straks minstens het geïnvesteerde bedrag weer terug te verdienen. Bart van Hulst is onderzoeker en econoom aan de Technische Universiteit Delft en doet momenteel onderzoek naar de doelmatigheid van de zorg, in het bijzonder de rol van innovaties daarbij. Hij is kritisch op de begroting. Van Hulst zet vraagtekens bij waar het geldbedrag vandaan komt en waar het precies naartoe gaat. De beloofde investering van de industrie blijkt namelijk niet om 347 miljoen harde euro's te gaan maar om inzet in natura: ‘Wanneer je kijkt naar wat deze bedrijven investeren, zie je dat het grotendeels gaat om investeringen “in kind” en dat is tricky. Dat gaat vaak over werkuren, gebruik van apparaten, productie en dergelijke. Dit is altijd erg moeilijk nagaan of een bedrijf daadwerkelijk uren vrijmaakt voor een bepaald project, of dat het een plan uitvoert dat ze toch al wilden uitvoeren.'

'Het gaat grotendeels om investeringen “in kind” en dat is tricky'

Ook aan het geld dat minister Schippers heeft toegezegd, blijken haken en ogen te zitten: 'Als je kijkt naar waar het geld van de overheid naartoe gaat, zie je dat het grotendeels al bepaald is. Meest opvallend is dat ruim meer dan de helft naar Intravac en de academische zorg gaat. Intravac is een bedrijf dat vaccins produceert en ontwikkelt. Dit bedrijf staat nu nog onder bewind van de overheid maar de bedoeling is om dit te verzelfstandigen.' 'De tweede grote som gaat naar de beschikbaarheidsbijdrage academische zorg. Dit is opvallend omdat in het recente verleden juist op die post is bezuinigd.' Volgens Van Hulst is het de vraag op basis van welke criteria de bedragen zijn toegekend. Gaat het inderdaad om nieuw geld dat beschikbaar komt voor onderzoek, of is dit niet meer dan een verzachting van eerdere bezuinigingen?

Health deals in aantocht

Het plan van de overheid is om in ieder geval het bedrijfsleven te stimuleren waar nodig. Naar eigen zeggen gaat Schippers 'knelpunten' oplossen. Hierbij gaat het volgens de Rijksoverheid om aanpassen van regel- en wetgeving en het verminderen van administratieplicht. Dit wordt in de toekomst kortgesloten in een Health Deal: een afspraak tussen overheid en bedrijven en andere partijen, gebaseerd op het idee van de Green Deals. Een Green deal is precies hetzelfde maar dan gaat het om een afspraak met een duurzame insteek. De eerste Green Deal werd in 2011 gesloten, voor de eerste Health Deal wordt het waarschijnlijk dit jaar. Het digitale loket waar voorstellen ingediend kunnen worden opende minister Schippers vorige week maandag. Volgens het nieuwsbericht van de Rijksoverheid is dit een nieuwe vorm van samenwerking tussen publieke en private partijen. Welke plek onafhankelijke instituten en universiteiten in deze samenwerking hebben, is niet duidelijk.

Samenwerking is nog niet optimaal

Volgens Govert Gijsbers, expert bij TNO, gaat de samenwerking tussen universiteiten, instituten, bedrijven en de overheid in het kader van het topsectorenbeleid in de praktijk nog traag. ‘Je hebt te maken met enorm veel belangen die heel ingewikkeld zijn. Daarnaast hebben instituten als TNO te maken met een behoorlijke bezuiniging op overheidsbijdrage.’

innovatie-econoom: 'Je moet goed opletten: bedrijven slagen er veelal in de kosten te socialiseren en de winsten te privatiseren'

'Verder  moet je goed opletten wie wat betaalt en hoe de kosten en baten verdeeld worden. Volgens de bekende innovatie-econoom Mariana Mazzucato slagen bedrijven er veelal in de kosten te socialiseren en de winsten te privatiseren. Door de overheid gefinancierd onderzoek van universiteiten en instituten wordt door een bedrijf gebruikt om een product op de markt te zetten. Vervolgens wordt het door de overheid vaak weer aangeschaft tegen hoge prijzen waardoor in principe dubbel betaald wordt.’

Sensoren en beeldzorg

Luc de Witte is in ieder geval enthousiast dát er geïnvesteerd wordt in technologie in de zorg. Eerder was De Witte werkzaam als arts, maar nu is hij hoogleraar technologie in de zorg bij Maastricht Universiteit. ‘Technologie is een verrijking en kan het werk een stuk efficiënter maken. Er zijn zoveel ontwikkelingen gaande. Bijvoorbeeld de uitvindingen die ervoor zorgen dat je op afstand in de gaten kan worden gehouden. Daardoor kan een patiënt veel eerder naar huis. Dat gebeurt ook in de thuiszorg. Ouderen kunnen langer thuis blijven wonen. Voor de hoogst noodzakelijke hulp komt er een verpleegkundige aan de deur: zorg in huis. Ook dat kan nog beter: verpleegkundigen kunnen een ritje besparen door straks contact te hebben via een beeldscherm. ‘Of dat verschraling is van het menselijk contact? Dat ligt eraan. Technologie hoeft niet "in plaats van", het kan voor "erbij" zijn. Sensoren en beeldzorg kunnen in geval van nood sneller signaleren als het niet goed gaat met de patiënt. Als techniek "in plaats van" wordt gebruikt, is het niet de schuld van de techniek dat banen verdwijnen, maar de schuld van het beleid.’

'Het is niet de schuld van techniek als banen verdwijnen, maar van het beleid'

Juist daarop wil Schippers wel de focus leggen. Het moet betaalbaar blijven. Schippers: ‘Inzet op kostenbeheersing is geen rem op medisch technologische innovatie, maar juist een prikkel om tot innovaties te komen waarbij de wens van de patiënt wordt gehoord en waarbij productinnovatie samengaat met procesinnovatie.’

Meer vraag

Maar, het teruglopen van kosten is geen natuurlijk gevolg van het investeren in efficiënte uitvindingen, waarschuwen econoom Van Hulst en onderzoeker Gijsbers. ‘Schippers heeft gelijk dat er qua kostenefficiëntie nog veel te behalen valt, maar ik weet niet of ze dat op deze manier gaat oplossen,’ zegt Van Hulst. ‘Je moet goed kijken naar de oorzaken van kostenstijgingen. In een periode van twaalf jaar zijn de zorgkosten verdubbeld in ons land. Bijna vijftig procent is toe te schrijven aan verruimde indicaties, groei van aantal patiënten, intensievere behandelingen en inzet nieuwe technologie. Nieuwe technologie zorgt in de goede gevallen voor efficiëntie in handelen maar niet voor kostenbeheersing.'

'Wanneer iets efficiënter gaat, dan wordt de productie vaak ook opgeschroefd'

'Opvallend is de verruiming van indicaties, die telkens optreedt binnen een zorginstelling waar iets nieuws wordt geplaatst. Wanneer iets efficiënter gaat, dan wordt de productie vaak ook opgeschroefd. Een voorbeeld is een cataractoperatie (staaroperatie). Deze behandeling is steeds efficiënter geworden, onder andere door gebruik te maken van cataractstraten. Hierdoor is het mogelijk om meer patiënten te behandelen in minder tijd. Met als gevolg een ruimere indicatie, dat wil zeggen patiënten behandelen die daarvoor eerder niet in aanmerking kwamen. De kosten van de behandeling zijn wel gedaald, maar dat is niet hetzelfde als kostenbeheersing.’ Gijsbers heeft onderzocht hoe kosten en kwaliteit in de zorg zich tot elkaar verhouden en is het met Van Hulst eens. ‘Er zit een grote praktijkvariatie in het toepassen van bepaalde behandelingen. Je hebt, paradoxaal genoeg, kostenbesparende innovaties die de zorg duurder maken. De productiviteit en de kwaliteit voor de patiënt nemen toe maar ook het aantal behandelingen groeit. Daar hangt een prijskaartje aan.’

Goede uitvinding betekent meer animo

Dit soort innovatie wil minister Schippers nadrukkelijk niet stimuleren met haar miljoeneninvestering. Juist automatisering in de laagcomplexe zorg, bijvoorbeeld de thuiszorg, moet kosten gaan besparen. Maar ook daar maken de experts kanttekeningen. Want hetzelfde effect als hierboven beschreven kun je gegarandeerd ook verwachten in de thuiszorg volgens Van Hulst: ‘Als mensen straks langer zelfstandig kunnen wonen met technologie in huis, dan gaat de vraag daarnaar ook groter worden. Bij een ideale uitvinding gaan mensen die in eerste instantie niet tot de beoogde doelgroep behoren daar ook aanspraak op maken. En ja, ga je dan weigeren omdat die groep niet tot de doelgroep behoort? Zij mogen net zo goed dan aanspraak doen gelden op een uitvinding die de kwaliteit van leven verbetert.’

Ondersteuning, geen vervanging

Ook onderzoeker de Witte heeft moeite met waar nu de winst vandaan gehaald zou moeten worden: ‘Wat een innovatie financieel oplevert kan in de zorg ook moeilijk de insteek zijn. Het belangrijkste is of het de patiënt en verpleegkundige dient. Laat het duidelijk zijn: Ik ben positief over technologie in de zorg. Ik heb veel ouderen gesproken die zeggen: als er een machine komt die mij kan wassen, laat dat alstublieft gebeuren maar dan wil ik daarna wel met een echt mens, een verpleegkundige praten.' 'Als die verpleegkundige dan twaalf minuten de tijd heeft waarvan ze vier minuten in een dossier moet schrijven en de overige minuten vult met andere huishoudelijke taken dan blijft er nog niet veel over. Elke keer weer valt er nog zoveel tijdwinst te behalen bij het ondersteunen van de verpleegkundige. Dat zal nog wel een tijdje de conclusie blijven. Maar techniek zorgt wel voor essentiële ondersteuning, maar niet voor vervanging.’