Minister van Financiën Wopke Hoekstra heeft op verzoek van de vaste Kamercommissie Financiën gereageerd op het Follow the Money-artikel ‘Champagne-, tabaks- en olieconcerns sluizen coronageld door naar aandeelhouders’ van 23 april jongsleden. FTM onthulde dat de Europese Centrale Bank (ECB) 7 miljard euro per maand overmaakt naar bedrijven als Shell, British American Tobacco en Louis Vuitton Moët Hennessy (LVMH) — bedrijven die nog altijd voornemens zijn om dit jaar dividend uit te keren aan hun aandeelhouders. 

De ECB doet dit in het kader van het Pandemic Emergency Purchase Programme (PEPP): een corona-steunprogramma van 750 miljard euro. Binnen dat programma creëert de ECB nieuw geld voor de financiering van staten, maar ook voor het bedrijfsleven. Het PEPP komt bovenop het zogeheten Corporate Sector Purchase Programme (CSPP) dat al sinds 2016 loopt. De ECB heeft zo al meer dan 206 miljard nieuwe euro’s voor multinationals gecreëerd. Daarvan kwam 37 miljard euro rechtstreeks op de rekening van grote bedrijven terecht; en meer dan 165 miljard via de omweg van een tussenpartij.

Een deel van de nieuwe corona-euro’s verdwijnt zo dus in de zakken van de rijke aandeelhouders van deze multinationals. Dat was voor Kamerlid Renske Leijten (SP) aanleiding om het artikel te bespreken in de commissievergadering. Leijten: ‘Het is stuitend dat de ECB geld creëert voor de rijke aandeelhouders van oliebedrijven en tabaksproducenten, terwijl de rest van de samenleving dat geld keihard nodig heeft. Het is ook niet in lijn met de doelstellingen van de EU.’

Leijten vindt dat het opkoopprogramma moet stoppen. Er zijn volgens haar betere alternatieven denkbaar: ‘Als je de economie echt wil stimuleren, kun je beter alle Europese burgers rechtstreeks geld geven.’ 

Wie bepaalt het economische beleid van Europa?

De commissie stemde unaniem in met Leijtens verzoek aan minister Hoekstra om opheldering te geven over het opkoopprogramma van bedrijfsobligaties en zich in Frankfurt en Brussel in te zetten voor een einde aan deze praktijken. Leijten: ‘Het huidige beleid is gestoeld op het sprookje van trickle down economics: dat als het met de rijken goed gaat, het vanzelf met iedereen goed gaat. De ECB is zogenaamd politiek onafhankelijk, maar ze voert gewoon neoliberaal beleid. Dat is onwenselijk. Als soeverein land zouden wij op zijn minst moeten kunnen beïnvloeden op wat voor uitgangspunten het beleid van de ECB geijkt is.’

Die laatste opmerking legt de vinger op de zere plek: wie bepaalt wat voor economisch beleid er in Europa wordt gevoerd? Zijn dat de democratisch gekozen parlementen van de lidstaten, of zijn het de ongekozen bureaucraten bij de Europese Centrale Bank? Op 5 mei deed het Duitse Constitutioneel Hof een belangrijke uitspraak, waarbij diezelfde vraag centraal stond. Het Hof oordeelde dat de Europese Centrale Bank (ECB) met haar beleid buiten haar mandaat — het bewaken van de prijsstabiliteit — opereert. De ECB heeft drie maanden om zich te verantwoorden. Lukt dat niet, dan zal het Duitse Hof de Bundesbank verzoeken te stoppen met het opkopen van obligaties.

De minister van Financiën beaamt op 27 mei eigenlijk alle punten die FTM in het artikel van 23 april aankaartte, maar zet ondanks die constatering geen enkele stap richting Brussel om de problematiek daar op de agenda te zetten. 

Het mkb trekt aan het kortste eind

FTM zette uiteen waarom het CSPP en PEPP niet marktneutraal zijn: multinationals profiteren meer van de obligatieopkoopprogramma’s dan het mkb. Dat komt omdat grote bedrijven zich financieren via de obligatiemarkten, en kleine bedrijven niet. Het mkb is vooral aangewezen op kredietverstrekking door banken. 

Het ministerie bevestigt onze bevindingen: ‘Het MKB maakt slechts een zeer klein deel uit van de obligatiemarkt in het eurogebied. Hierdoor is de mogelijkheid om de schuldinstrumenten van het MKB op te kopen beperkt. Bovendien voldoet een groot deel van de schuldinstrumenten van het MKB niet aan de minimumvereisten van het Eurosysteem voor kredietwaardigheid waardoor deze niet kunnen worden opgekocht door de ECB.’ 

Ondanks deze constatering probeert het ministerie vervolgens uit te leggen dat het mkb ‘volgens de ECB’ toch indirect meeprofiteert: ‘Als gevolg van het CSPP kunnen grote ondernemingen in toenemende mate zichzelf financieren door het uitgeven van obligaties (in plaats van bankleningen). Hierdoor wordt er capaciteit op de balans van banken vrijgemaakt voor potentiële leningen aan andere bedrijven, inclusief het MKB. Vanwege de vrijgekomen ruimte op de balans van banken wordt ook bankfinanciering voor deze bedrijven voordeliger.’

Marktneutraliteit als excuus voor vervuiling

Het tweede punt dat FTM aankaartte was de oververtegenwoordiging van vervuilende bedrijven en zelfs een sigarettenfabrikant in het opkoopprogramma. Hoekstra schrijft hierover: ‘Volgens de ECB is het om de effectiviteit van het monetair beleid te waarborgen noodzakelijk dat het aanbod van bedrijfsobligaties dat in aanmerking komt voor het CSPP breed is en dat geen onderscheid wordt gemaakt op basis van de economische activiteit van de emittenten van de obligaties. Zo wordt volgens de ECB een gelijk speelveld voor alle marktdeelnemers behouden en worden marktverstoringen in specifieke marktsegmenten vermeden. De implementatie van het CSPP is gebaseerd op het principe van marktneutraliteit en zodoende is er geen positieve of negatieve discriminatie op basis van milieu- of sociale criteria.’ 

De ECB kan niet garanderen dat het geld in de economie terechtkomt — en niet in de portemonnee van Bernard Arnault

Het ministerie doet hiermee voorkomen alsof het principe van marktneutraliteit in acht wordt genomen. Dat betekent in de praktijk dat vervuilende bedrijven oververtegenwoordigd zijn in de portefeuille. Op dit moment bestaat 62,1 procent van de portefeuille uit bedrijven als oliemaatschappijen en autofabrikanten, die met hun sector 58,5 procent van de Europese CO2-uitstoot veroorzaken.

ECB-president Lagarde kondigde in februari in het Europees parlement juist aan dat ze de beleggingsportefeuille van de ECB tegen het licht wilde houden om ‘stap voor stap de koolstof-intensieve beleggingen af te bouwen’. Dit is dus in tegenspraak met de brief van de minister. 

Gebrek aan democratische controle

Het derde punt dat FTM aankaartte was dat verse ECB-euro’s in de zakken van rijke aandeelhouders eindigen, en niet in de economie worden geïnvesteerd. Hoekstra weerlegt dit niet: ‘Het effect van het CSPP op dividenduitkeringen en de terugkoop van aandelen is lastig eenduidig vast te stellen. [..] Deze afweging is in beginsel aan bedrijven en kan verschillen per bedrijf. Een verruiming van de financiële condities middels het CSPP kan ook van invloed zijn op deze afweging. [..] Onderzoek naar het effect van het CSPP laat een gemengd beeld zien. Er zijn aanwijzingen dat het CSPP zowel gepaard kan zijn gegaan met meer investeringen in de reële economie door bedrijven als meer dividenduitkeringen.’ 

Kortom: de ECB kan met de huidige opzet van haar opkoopprogramma niet garanderen dat het geld in de economie terechtkomt en niet in de portemonnee van LVMH-grootaandeelhouder (en op twee na rijkste mens ter wereld) Bernard Arnault.

In tegenstelling tot het Duitse Hof vraagt Hoekstra de ECB niet om een onderbouwde uitleg van de effecten van het CSPP of het PEPP. Het ministerie neemt zelf geen stelling, maar verschuilt zich achter de algemene uitleg van de ECB over hoe het beleid in theorie zou moeten werken. Dat blijkt uit de frequentie waarmee de zinsneden ‘volgens de ECB’, de ‘ECB poogt’ en ‘de ECB heeft aangegeven’ in de brief voorkomen. Dat het ECB-beleid in de praktijk niet zo werkt en andere effecten heeft benoemt Hoekstra terloops, maar hij verbindt daar geen enkele consequentie aan.

Onder het mom van prijsstabiliteit voert de ECB economisch beleid binnen de eurozone. De belangrijkste Duitse rechtbank oordeelde al dat dit niet in overeenstemming is met de Europese Verdragen en vroeg om uitleg. Minister Hoekstra legt ondertussen het verzoek van de commissie Financiën naast zich neer om op Europees niveau de discussie aan te gaan over het ECB-beleid. De reden die hij daarvoor aandraagt, gebruikte hij vorige maand ook, toen talloze economen en enkele Kamerleden aandrongen monetaire financiering te overwegen als crisismaatregel: ‘Tot slot hecht ik eraan om te benadrukken dat de ECB onafhankelijk is. Het CSPP en het PEPP zijn onderdeel van het monetair beleid van de ECB en het is aan de ECB om hier in onafhankelijkheid over te beslissen.’

Met andere woorden, de Europese democratische controle gaat zover als die in Frankfurt reikt: tot de voordeur van de Europese Centrale Bank.