Alles halen de organisatoren uit de kast voor hun hoorzitting op donderdag 20 juni. Politici, wetenschappers en deskundigen voeren het woord. Er wordt een kersvers onderzoek gepresenteerd. Vooral de locatie is van belang: het Haagse perscentrum Nieuwspoort. Journalistenvakbond NVJ en fotografenbonden NVF en DuPho voeren al jaren acties tegen de onderbetaling van freelancers. Toen de Vlaamse Persgroep, de grootste krantenuitgever van Nederland, in april 2016 zijn freelance tarieven met 40 procent verlaagde, startte de NVJ meteen een campagne met het motto: freelance journalisten zijn ‘geen uitpersgroep’. Begin dit jaar gingen de fotografen een dag in staking onder de slogan #FotolozeVrijdag. 

Het haalt allemaal niets uit. Integendeel, de verdiensten van journalistieke freelancers lopen steeds verder terug, zo blijkt uit de Monitor Freelancers en Media 2018, die de NVJ, NVF en DuPho op de hoorzitting presenteren (zie kader). De bonden hebben schoon genoeg van hun vruchteloze pogingen de uitgevers in beweging te krijgen. Nu is het de hoogste tijd dat de politiek ingrijpt, is de boodschap. Vandaar ook de hoorzitting in Nieuwspoort, dit keer ook met steun van de Auteursbond en de auteursrechtenorganisaties Lira en Pictoright. 

De hoorzitting levert een opmerkelijk nieuwtje op. In dezelfde periode waarin de grote Nederlandse krantenuitgevers opgeslokt werden door de Vlaamse uitgevers de Persgroep en Mediahuis, torpedeerde de Nederlandse Mededingsautoriteit (NMa) een voorstel dat de positie van freelancers – ook freelance journalisten – aanmerkelijk had kunnen verbeteren. Dat voorstel was even simpel als pragmatisch. 

Net als de dagbladuitgevers maken ook de Nederlandse orkesten veelvuldig gebruik van invalkrachten, remplaçanten geheten. Net als krantenfreelancers voeren die remplaçanten precies hetzelfde werk uit als hun collega’s in vaste dienst en staan zij voor de duur van hun opdracht ook in dezelfde hiërarchische verhouding tot hun opdrachtgevers. Daarom stelden FNV KIEM (Kunsten, Informatie en Media) en de Nederlandse Toonkunstenaarsbond (Ntb) voor een apart hoofdstuk op te nemen in de orkesten-cao 2006-2007, dat remplaçanten recht gaf op dezelfde honorering als de orkestmusici in vaste dienst, plus een opslag van 16 procent, als bijdrage aan hun sociale verzekeringen.

Ondernemerskartel

De werkgevers stemden daarmee in. Toch veroordeelde de NMa deze regeling in een ‘visiedocument’ van 5 december 2007. Door zo te onderhandelen voor zelfstandige ondernemers gedroegen FNV KIEM en Ntb zich niet als vakbonden, maar als ‘ondernemersverenigingen’, aldus de NMa. Het zou leiden tot een ondernemerskartel, dat de prijsvorming in vrije concurrentie belemmerde. De nieuwe orkesten-cao botste om die reden met het Europese mededingingsrecht. 

‘De NMa dreigde de Ntb met een boete van 50.000 euro,’ vertelt FNV KIEMs legal counsel en hoogleraar Internationaal Arbeidsrecht Klara Boonstra op de hoorzitting in Nieuwspoort. ‘Maar omdat een visiedocument geen besluit is, konden wij dat niet bij de rechter aanvechten.’ Het document zelf is niet meer op internet te vinden. De NMa-website is opgeheven en de website van opvolger ACM geeft evenmin thuis.

Een boete van vijftig mille had het bankroet betekend voor de kleine Ntb, inmiddels opgegaan in de Kunstenbond. Noodgedwongen ging de nieuwe orkesten-cao eind 2007 van tafel. FNV KIEM begon daarop een procedure om van de Nederlandse rechter een zogenoemde ‘verklaring voor recht’ te verkrijgen, waarin stond dat het remplaçantenhoofdstuk niet in strijd is met het Nederlandse en Europese mededingingsrecht. Pas na zeven jaar belandde deze zaak bij het Hof van Justitie van de Europese Unie. Dat stelde FNV KIEM op 4 december 2014 in het gelijk: een cao-regeling als die voor de remplaçanten verdraagt zich prima met het Europese mededingingsrecht.

Hoe mooi die overwinning ook is, een dikke vier jaar later is er in Nederland nog altijd geen cao met een regeling voor zzp’ers zoals FNV KIEM en Ntb die in 2007 hadden bedacht. ‘Wij hebben dat wel herhaaldelijk voorgesteld tijdens cao-onderhandelingen,’ zegt Rosa García López van journalistenvakbond NVJ desgevraagd tijdens de hoorzitting. ‘Maar de uitgevers willen er niet eens over praten.’ 

Kwaliteitsjournalistiek zonder kwaliteitsbetaling

Volgens sommige bronnen verzorgen freelancers inmiddels 70 procent van alle journalistieke ‘content’ in Nederland – voor kranten, omroepen en websites. Of dat klopt is niet na te gaan: niemand houdt dat bij, ook de NVJ niet. Wel leveren freelancers inmiddels een eminente en immer groeiende bijdrage aan Persgroep-ceo Christian Van Thillo’s ‘kwaliteitsjournalistiek’, terwijl zij daar steeds slechter voor betaald krijgen. 

In de rechtszaak van Van Uem en Rogier betogen de advocaten van de Persgroep dat freelance journalisten in feite helemaal geen ondernemers zijn. ‘Investeren, dat doet de Persgroep. Het zijn de redacties van de Persgroep die de kwaliteitsbladen, sites en apps samenstellen en die de redactionele koers bepalen.’ Journalisten die deze wel zeer eenzijdige uitleg van ‘investeren’ in ‘kwaliteitsbladen’ aan de kaak stellen, kunnen rekenen op de toorn van de uitgevers. 

(Wil je liever het hele artikel lezen? Dat kan hier.)

Neem Britt van Uem, die dat anderhalf jaar geleden voor het eerst deed in een tv-programma. Enkele van haar oud-collega’s trokken ineens publiekelijk de kwaliteit van haar werk in twijfel – georkestreerd door de Persgroep, zo opperde Van Uems advocaat Otto Volgenant: ‘Deze reactie was niet zo chique.’ Sheila Sitalsing is daar niet verbaasd over, zo vertelt zij na de hoorzitting in Den Haag. Sitalsing is columnist van Persgroep-vlaggenschip de Volkskrant – als freelancer, nadat zij jarenlang in vaste dienst was. Zij is een van de weinige journalisten bij Mediahuis en de Persgroep die de onderbetaling van freelancers regelmatig aan de kaak durft te stellen in haar columns en openbare optredens. 

Schamele broodwinning

In 2015 veranderde de Persgroep de regels voor het hergebruik van kopij, in voor freelancers nadelige zin. De uitgever deed zijn medewerkers daarvan bericht op de zaterdagochtend van het Pinksterweekend. Dat weekend brak consternatie uit onder de Persgroep-freelancers. De NVJ  organiseerde het verzet. 

Sitalsing: ‘Ik heb op Pinksterzondag nog een boze brief naar Van Thillo gestuurd, maar daar kwam uiteraard geen reactie op. Ik weet dat de Persgroep-directie het ontzettend irritant vindt als freelancers zich roeren. En ondankbaar bovendien, want ze mogen toch voor dit prachtbedrijf werken? Ik schreef vorig jaar in een column dat er freelancers zijn die voor 13 cent per woord werken; dat leverde onmiddellijk boze tweets op van een Persgroep-man die dit probeerde te ontkennen.’ De irritatie zal niet minder zijn geworden toen ook GeenStijl gretig aan het stoken sloeg. 

We denken dat het onze eigen schuld is dat we zo weinig verdienen

Sitalsing kan zich haar kritische houding veroorloven. Voor de Volkskrant is zij een boegbeeld, met haar regelmatige optredens op tv – tegenwoordig in Buitenhof, vroeger in De Wereld Draait Door – en bijna 37.000 volgers op Twitter. Het gros van haar collega’s houdt hun mond, om hun schamele broodwinning niet in gevaar te brengen. Mirjam Prenger rept in dat verband tijdens de Haagse hoorzitting van een ‘zwijgspiraal’. ‘De meeste freelancers durven niet te onderhandelen over hun honorering.’ Die onderdanige houding zit ‘tussen onze oren’, menen enkele andere sprekers. ‘Wij denken dat het onze eigen schuld is dat we zo weinig verdienen.’ 

Henk Vinken van Pyrrhula, het bureau achter de Monitor, bespeurt een vergelijkbare psychische gespletenheid bij de uitgevers. ‘Als je als fotograaf Van Thillo portretteert voor zijn jaarverslag, gunnen ze je probleemloos een honorarium van 500 euro, plus vergoeding van al je onkosten. Doe je dat voor de Volkskrant, dan krijg je misschien 150 euro, en wordt er moeilijk gedaan over die kosten.’ Waren de uitgevers maar ‘koekjesfabrieken’, verzucht hij, dan zouden zij voor journalistieke opdrachten net zo goed betalen als voor commerciële. 

Ondanks alles zien veel aanwezigen op de hoorzitting het klimaat omslaan. ‘Bij de ACM waait tegenwoordig echt een andere wind,’ zegt Klara Boonstra, en Mei Li Vos valt haar bij. Boonstra constateert: ‘Solidariteit tussen werkenden in vaste dienst en kleine zelfstandigen is de enige uitweg.’ 

Met medewerking van Michelle de Clercq.

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.