Hoeveel MKB-ondernemers hebben na een verontwaardigde brief aan de bank nederig bezoek gehad van de algemeen directeur? Dat zijn er vast niet veel. Maar ondernemer Jan Willem van Bentum had vorige maand de eer de baas van WestlandUtrecht Bank (ING) te mogen ontvangen in eigen kantoor. Willem Steenhoven bracht een goed humeur mee uit Amsterdam. En een vergoeding voor gemaakte kosten. Dat had Van Bentum – eigenaar van it-bedrijf Careweb – niet verwacht. Hij had zich schrap gezet voor een hard gesprek, en was al bezig met het aanzoeken van advocaten. Hoe krijgt een ondernemer een voet tussen de deur bij een bank, die niet direct bekend staan om zijn grote klantvriendelijkheid? En wat beweegt WUB door het stof te gaan voor de gang van zaken? FTM kreeg inzicht in het gehele dossier, inclusief alle correspondentie. Van Bentum had tot voor kort een probleemloze lening. Voor aankoop van een bedrijfspand aan de lommerrijke Maliebaan te Utrecht, kreeg de ondernemer van WUB in 2012 een lening van 1,2 miljoen euro. Zoals veel anderen koos hij voor een hypotheek met variabele rente, verhoogd met een opslag van 2,1 procent.

'Macro-economische calamiteit'

Tot dan toe was de relatie met de bank uitstekend, overleg over de financiering was in een goede sfeer verlopen. De accountmanager had Van Bentum verzekerd dat de opslag alleen zou stijgen bij een 'macro-economische calamiteit' en die goed zou worden gemotiveerd, vertelt de vijftiger, die zich als jurist wel rekenschap had gegeven van de bevoegdheid van de bank om de opslag eenzijdig en tussentijds te verhogen. Dan vorig jaar zomer, valt er een brief op de mat. Daarin kondigt de bank aan dat de opslag stijgt met 0,7 procentpunt. Zonder dat zich ergens een 'calamiteit' heeft voorgedaan. Als gevolg daarvan stijgen Van Bentums hypotheeklasten met zo'n 7000 euro per jaar, ofwel zo'n 100.000 euro over de gehele looptijd van de lening. Fijntjes herinnert WUB de ondernemer eraan dat de bank bevoegd is het tarief 'periodiek' aan te passen op basis van de algemene voorwaarden, waarin overigens niets staat over de omstandigheden die kunnen leiden tot zo'n aanpassing.     Dit schiet bij Van Bentum volledig in het verkeerde keelgat. Zijn financiële man mailt terug aan de bank: 'Een stijging van deze omvang, zonder enige vorm van toelichting, bij een gestaag afnemend risico voor de bank, overstijgt echter alle normen van redelijkheid en billijkheid. Bij het aangaan van de overeenkomst is op dit punt afgesproken dat een eventuele stijging van de opslag begeleid zou worden door een gedegen onderbouwing.' Een degelijke onderbouwing ontbreekt inderdaad. Uit de brief – zoals hierboven geciteerd – blijkt dat de opslag niet is verhoogd omdat de lening risicovoller is geworden. Sterker nog, er had al twee ton aflossing plaatsgevonden, waardoor een deel van het onderpand in aanmerking komt voor royement. De verhoudingen zijn dan al wat stroever, omdat de bank tot verrassing van het bedrijf 'behandelkosten' in rekening wil brengen, maar niet reageert op vragen daarover.

'De verwachte kredietverliezen'

De 0,7 procent blijkt een generieke verhoging te zijn van de 'basisopslag', die geldt voor álle klanten van de bank. 'De laatste tijd zijn met name de risicokosten en kapitaalkosten sterk toegenomen, schrijft WUB als rechtvaardiging. 'De risicokosten zijn voornamelijk de verwachte kredietverliezen voor WestandUtrecht Vastgoedfinanciering als geheel. De kapitaalkosten hebben te maken met de wettelijke kapitaalvereisten die aan banken worden gesteld.' Gevolg is dat de tarieven niet meer 'kostendekkend' zijn.     Wat staat hier? De brief impliceert dat de bank de risico's bij vastgoedfinanciering niet goed heeft ingeschat, waardoor zoveel verliezen ontstaan dat de rente-inkomsten dat niet compenseren. In plaats van dat verlies te nemen, laat WUB het verlies neerkomen bij al haar klanten met een zakelijke hypotheek, ongeacht de kwaliteit van het onderpand. Ook vindt de bank dat het de kosten van aangescherpte kapitaaleisen mag doorberekenen, alhoewel daarover niets in de voorwaarden staat. De Utrechtse ondernemer besluit om de automatische incasso in te trekken voor de opslagverhoging. Maar de bank incasseert toch, waarna hij de termijnen iedere keer storneert. WUB is not amused, de situatie escaleert. De klacht die bij WUB twee maanden eerder is ingediend, heeft dan nog altijd geen respons opgeleverd. Nadat de bank heeft laten weten dat de onderneming zich schuldig maakt aan wanprestatie, is een 'vertrouwensbreuk' een feit. 'Wij gaan ten principale geen extra rente betalen. Uw bank is een onbetrouwbare partner gebleken en wij zullen de gang van zaken tot het uiterste aanvechten,' schrijft Careweb boos terug.

'Wij gaan ten principale geen extra rente betalen. Uw bank is een onbetrouwbare partner gebleken'

De toon van de emails wordt nu dreigender, de bank noemt de ontstane betalingsachterstand 'onacceptabel' en sommeert binnen vijf dagen te betalen. Bovendien plaatst WUB de onderneming in 'Intensive Care', ook wel bijzonder beheer genoemd. Vlak voor het einde van het jaar volgt dan bezoek van een deurwaarder, waarna het overleg dat vervolgens plaatsvindt niet tot een oplossing leidt. Van Bentum krijgt nog één gelegenheid te betalen, anders beëindigt de bank de lening. Omdat hij zich niet laat chanteren, stuurt de directeur een brief aan de CEO van ING, Ralph Hamers, waarbij hij niet vergeet te melden een afschrift te sturen naar de financieel specialisten in de Tweede Kamer.     Hij schrijft: ‘Indien uw bank deze verhoging doorvoert voor alle uitstaande kredieten, is dit een schadelast van vele miljarden en treft u de burgers die afhankelijk zijn van de bedrijven, groot en klein, die van u geld geleend hebben. De burgers hebben uw bank in het verleden ondersteund en gezorgd dat u nu de positie heeft waarin u dit denkt te kunnen doorvoeren.'

PvdA vraagt om verbod

Resultaat blijft niet uit, want tijdens overleg in de Kamer neemt PvdA-kamerlid Henk Nijboer een 'klant van WestlandUtrecht Bank' als voorbeeld en vraagt om een verbod op tussentijdse opslagverhoging. 'Zo kan je toch niet ondernemen?', roept het Kamerlid. Minister Dijsselbloem van Financiën zegt toe dat toezichthouder AFM gaat onderzoeken of er sprake is van willekeur bij het eenzijdig verhogen van rentetarieven. Nog geen twee weken later gaat de bel in het fraaie negentiende-eeuws kantoorpand. Directeur Willem Steenhoven staat voor de deur, zonder juristen. Een hartelijk gesprek volgt waarin de ING-bankier uitlegt dat WUB laat was met het 'opschonen' van de portefeuille. Op de 1,5 miljard euro aan bedrijfshypotheken wordt verlies geleden, en daar had WUB in 2012 – bij het verstrekken van de lening – al rekening mee moeten houden door een hogere rente te vragen. Dan was een opslagverhoging nu niet nodig geweest. Van Bentum is stomverbaasd. Zijn assertiviteit is beloond met een aangenaam gesprek in plaats van een slepende procedure, en hij krijgt alle kosten vergoed die samenhangen met de strubbelingen met de bank. Ook krijgt hij tijd en medewerking om de lening elders onder te brengen, als hij dat wil.

Van Bentum is stomverbaasd. Zijn assertiviteit is beloond met aangenaam gesprek in plaats van slepende procedure.

Toch blijft de ondernemer in een email aan Steenhoven kritisch over de manier van zakendoen: 'Waar er vroeger een aanspreekpunt was in de vorm van een persoon is het verworden tot bellen met anonieme call centra-medewerkers die geen adequaat antwoord kunnen geven. Waar we vroeger spontaan gebeld werden over de kleinste afwijkingen in de afspraken en er een alternatief aangeboden werd, zijn we nu verworden tot anonieme afnemers.' Hoewel Van Bentum blij is met de oplossing, blijft de opslagverhoging – waar de opwinding om te doen was – onverkort gehandhaafd, vermoedelijk omdat ING geen uitzondering wil maken voor één onderneming. Want als de bank de opslag terugbetaalt, staan niet lang daarna de andere klanten op de stoep met hetzelfde verzoek. Bovendien blijft ING van mening dat het gerechtvaardigd is om verliezen die ze maken op slechte hypotheken te kunnen compenseren door tussentijds de rente te verhogen bij al haar (goede) klanten. Kennelijk vindt de bank dat zulke verliezen niet behoren tot het ondernemersrisico van de bank.

Oligopolie

Van Bentum heeft wel een verklaring voor de gang van zaken. 'Er is een oligopolie wat de banken dwingt de winst te maximaliseren door gebruik te maken van het gebrek aan nieuwe aanbieders. De DNB die dit probeert te compenseren door overmatige disfunctionele regeldrift. Eenvoudiger zou zijn meer aanbieders die elkaar scherp houden en simpelweg meer kapitaal aanhouden.' Dit verhaal is exemplarisch. Het mkb heeft te maken met banken die na de crisis zijn overgestapt van relatiebankieren, naar transactiebankieren - denk aan de call centra -  wat tot grote onvrede heeft geleid onder dat mkb. Tegelijkertijd zijn banken bezig met het verbeteren van hun balans door de leningportefeuille in te krimpen, die voor de crisis juist is opgeblazen op de golven van almaar stijgende vastgoedprijzen. Als klap op de vuurpijl verbeteren banken massaal hun rentemarges, dankbaar gebruik makend van heel ruim geformuleerde contractvoorwaarden. Op de vraag waar de grens ligt bij opslagverhoging weigert de woordvoerder van ING overigens antwoord te geven.

Hoe lang nog?

Op zich sympathiek dat een bankier als Steenhoven aan een assertieve ondernemer met luisterend oor van de Tweede Kamer komt uitleggen dat hij de lening niet zo goedkoop had moeten verstrekken. Maar andere klanten hebben daar voorlopig niets aan en betalen net als Van Bentum een hogere rente. Hoe lang nog?