Nederland boekt ‘geen tastbare vooruitgang’ met maatregelen tegen omkoping en belangenverstrengeling in de politiek, stelt anticorruptiewaakhond GRECO in een rapport van 1 juli. Een harde constatering op een pikant moment. 

Coalitiepartners CDA, VVD en D66 liggen onder vuur omdat ze tijdens de recente campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen grote donaties kregen overgemaakt. Follow the Money inventariseerde die giften in een eerdere artikelenreeks.

Een van de donaties aan het CDA kwam van ondernemer Hans van der Wind, die de partij voorafgaand aan de verkiezingen in totaal 1,2 miljoen euro gaf. De kort daarop aangetreden nieuwe partijleider Wopke Hoekstra voegde toen voorstellen toe aan het CDA-conceptverkiezingsprogramma, die gunstig zouden uitpakken voor een select gezelschap donateurs onder wie Van de Wind.

Belangenverstrengeling

Diens donatie hield dan ook rechtstreeks verband met de benoeming van Hoekstra (net als de gever een oud-McKinsey-man) als partijleider, suggereerde de inmiddels oud-CDA’er Pieter Omtzigt in een gelekte memo: ‘En die sponsoren en iemand in het campagneteam hebben belang bij pogingen om wijzigingen aan te brengen in de CDA plannen zoals die in Wopkes New Deal en het verkiezingsprogramma zijn uitgewerkt. Daar heb ik moeite mee.’ 

André Krouwel, politicoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam, doet al sinds de jaren negentig onderzoek naar geldstromen in de politiek. Krouwel analyseerde de timing van de donatie van Van de Wind en zei daar eerder over: ‘Uit de e-mail van Van der Wind blijkt dat er niets werd gegeven zolang Hugo de Jonge partijleider was. Toen hij weg was, bleek er opeens wel geld beschikbaar te zijn. Conclusie: er wordt betaald voor concessies van het CDA.’

Ruud Koole, emeritus hoogleraar politieke wetenschappen aan de Universiteit Leiden en Eerste Kamerlid (PvdA): ‘Het is precies deze schijn van belangenverstrengeling die je moet vermijden.’ 

Overigens kreeg niet alleen het CDA in campagnetijd grote sommen geld binnen. IT-miljardair Steven Schuurman doneerde 1 miljoen euro aan D66 en vastgoedmagnaat Cor van Zadelhoff  wist voor de VVD 900.000 euro in te zamelen via sponsordiners op zijn landgoed in Breukelen. Het CDA en de VVD maakten die bijdragen pas bekend ná de verkiezingen op 17 maart.

Ouwe jongens krentenbrood

GRECO, de Group of States against Corruption, doet sinds 1999 onderzoek naar dubieuze overheidspraktijken in de 48 lidstaten van de Raad van Europa, de Verenigde Staten en, sinds 1 januari 2020, Kazachstan. 

GRECO waarschuwt al jaren voor het gebrek aan toezicht op de integriteit van het openbaar bestuur, waardoor Nederland kwetsbaar is voor de corrupte werking van schimmige geldstromen. 

Nederland staat daarin overigens niet alleen. Volgens GRECO heeft bijvoorbeeld ook het Verenigd Koninkrijk, geen deel meer van de Europese Unie maar nog altijd een goede buur, nog een lange weg te gaan. 

Gebrek aan toezicht maakt Nederland kwetsbaar voor de corrupte werking van schimmig geld

Bronwen Maddox, directeur van een onafhankelijke Britse denktank voor goed overheidsbestuur, beschreef eerder deze maand in de Financial Times de risico's van de ouwe-jongens-krentenbrood-mentaliteit van de regering-Johnson. Vriendjes krijgen er topfuncties toegeschoven en voor een gesprekje met de premier kopen partijdonoren een plekje aan diens dinertafel. Het gevaar is, schrijft Maddox, dat dergelijk gedrag van politici het cynisme over de politiek alleen maar verergert.

Nederland is evenmin immuun voor dat gevaar. Het lag inmiddels vijf keer onder het vergrootglas van het in Straatsburg gevestigde GRECO. In 2003 en 2005 focuste de organisatie op corruptie bij justitie, en op de mogelijkheden voor criminele groeperingen om te infiltreren in bestuurlijke systemen.

In haar derde onderzoek, van 2008, richtte ze het vizier op de financiering van politieke partijen. In de daaropvolgende evaluatie van 2010 kreeg Nederland onder meer het advies een onafhankelijk orgaan op te richten voor toezicht op de geldstromen in de politiek. 

Zaken als donaties tijdens verkiezingscampagnes vallen sinds 2013 onder de Wet Financiering Politieke Partijen waarin ‘de regels inzake de subsidiëring en het toezicht op de financiën van politieke partijen’ zijn vastgelegd. In die wet kwam het door GRECO aanbevolen toezicht weliswaar terug, maar in zwaar afgeslankte vorm: met een Commissie toezicht Financiering Politieke Partijen (CtFPP). 

Integriteit light

Volgens Jan Kleijssen van GRECO is dat zeker géén ‘onafhankelijk orgaan’: ‘De leden van die Commissie, die een oordeel geven over het toezicht door de minister van Binnenlandse Zaken, worden door diezelfde minister benoemd.’ 

En er zijn meer light-versies van aanbevelingen ingevoerd. Neem de ‘Regeling Toezicht en handhaving Gedragscode’ die geldt sinds 1 april. Nieuw daarin is het ‘College van onderzoek integriteit’. Dat doet onderzoek naar klachten over Kamerleden – terwijl GRECO ervoor pleitte óók klachten over ministers en staatssecretarissen na te trekken.

Anders dan GRECO bedoelde is het onderzoekscollege integriteit niet onafhankelijk

En, ook al anders dan GRECO bedoelde: het College is niet ‘onafhankelijk’. De leden moeten worden voorgedragen door het presidium en goedgekeurd door de Tweede Kamer. 

GRECO’s meest recente evaluatie van 1 juli is dan ook niet al te complimenteus: ‘Het [is] te betreuren dat er geen tastbare vooruitgang is geboekt’ met het verbeteren van de politieke integriteit.

Waarom is Den Haag zo nonchalant met de eigen politieke en bestuurlijke integriteit? Follow the Money legde de vraag twee weken geleden voor aan alle partijen in de Tweede Kamer. Slechts de helft kwam met een inhoudelijke reactie. 

Giften via ‘tussenschakels’

Een woordvoerder van het CDA wijst op de aangenomen motie van het eigen Kamerlid Harry van der Molen. Hij vroeg daarin om bij donaties via ‘tussenschakels’ bekendmaking van de gever of diens land van herkomst verplicht te stellen. Alle partijen in de Kamer stemden voor, behalve de VVD en de PVV. 

Uit eerder onderzoek van Follow the Money bleek dat juist deze twee partijen gebruikmaken van donaties via tussenschakels. 

De partij van premier Mark Rutte kreeg in de afgelopen jaren miljoenen van de ‘Stichting ondersteuning VVD Tweede Kamerverkiezing’ en van haar ‘Clubs van 100’, plaatselijk georganiseerde netwerken ‘voor ondernemers, managers, politici en bestuurders die het liberale gedachtegoed ondersteunen en een financiële bijdrage willen leveren aan de campagnekas van de VVD’. 

Alle partijen stemden voor openbaarmaking van belanghebbenden achter donaties, behalve VVD en PVV

En Geert Wilders, leider en tevens enig lid van de PVV, ontving vier jaar geleden 213.686 dollar van Robert J. Shillman. Deze Amerikaanse zakenman met extreemrechtse ideeën gebruikte de International Freedom Alliance Foundation als tussenschakel om Wilders’ ‘minder-minder’-rechtszaak te financieren.

Eveneens opmerkelijk: het CDA gebruikt nu – amper twee jaar na de motie van Van der Molen – ook zélf tussenschakels om donaties uit het zicht te houden. 

Zo maakte de stichting Nederlands Ondernemersklimaat in maart en mei van dit jaar in totaal 247.000 euro over naar de partij. Dit bedrag werd bijeengebracht door Reggeborgh bv (een investeringsmaatschappij van de familie van Dik Wessels, een van de oprichters van bouwbedrijf VolkerWessels) en Orbys bv (een investeringsmaatschappij van een schoonzoon van Dik Wessels). Hans van der Wind is de oorspronkelijke oprichter van Nederlands Ondernemersklimaat, de stichting is nog altijd gevestigd op zijn zakelijke adres in Loenen aan de Vecht.

Gevaarlijk terrein

Volgens de politicoloog André Krouwel begeeft het CDA zich met deze giften op gevaarlijk terrein. ‘Het gaat hier specifiek om donaties van derde partijen die zich daarmee toegang kunnen verschaffen tot partijpolitieke en overheidsprocessen.’

Het CDA gebruikt nu zélf tussenschakels om donaties uit het zicht te houden

Minister Kajsa Ollongren (D66) van Binnenlandse Zaken kwam inmiddels met een voorstel voor een wijziging in de Wet financiering Politieke Partijen. Daardoor zou in de toekomst verplicht moeten worden geopenbaard wie de echte belanghebbenden zijn achter donaties via tussenschakels. Precies waar Van der Molen in 2019 in zijn motie om vroeg.

De VVD, voor zover bekend de grootste ontvanger van donaties via tussenpartijen, is nog niet zover, getuige haar stem tegen die motie. De partij trekt de discussie over financiering dan ook graag breder: ‘Het is niet alsof er op dit moment geen toezicht is, het ministerie van Binnenlandse Zaken verzorgt dit nauwgezet.’ 

En, zegt een VVD-woordvoerder, financiering van politieke partijen gaat over zoveel méér: ‘Hoe vangen we dalende ledeninkomsten op? Hoe gaan we om met persoonlijke campagnes van politici? In die context gaan we ons hier de komende tijd goed in verdiepen.’

D66, de derde coalitiepartner die recent een substantiële som geld kreeg toegeschoven – 1 miljoen van tech-ondernemer Schuurman – diende al in 2011 een motie in om het toezicht op de Wet financiering politieke partijen (Wfpp) in handen te geven van de Kiesraad, in plaats van de minister van Binnenlandse Zaken.

D66 is van mening dat de controletaak moet worden uitgevoerd door een onafhankelijk orgaan. Dat is ook de visie van GRECO: maatregelen tegen corruptie zijn mooi, maar de uitvoering moet worden getoetst door een autonome instantie.

Minister Ollongren vindt eveneens dat er een onafhankelijk toezichthouder op alle politieke geldstromen moet komen. Maar wanneer en hoe? ‘Ik bezie nu hoe dit kan worden vormgegeven.’

Laks

Tom Louwerse, politicoloog aan de Universiteit Leiden, begrijpt niet waarom het kabinet-Rutte zo laks is met regels om belangenverstrengeling en vriendjespolitiek uit te sluiten. ‘Het bevreemdt mij dat er gekozen is voor het handhaven van de huidige situatie met beperkt toezicht.’

Louwerse: ‘Minister Ollongren wil een onafhankelijke toezichthouder invoeren in de toekomstige Wet Politieke Partijen (WPP). Waarom niet nu al? Die wet is al een aantal jaar in voorbereiding en kan nog best lang op zich laten wachten. In de tussentijd is het toezicht op de financiering van politieke partijen dus vooral geregeld via het ministerie, met een beperkte commissie.’ 

Een veelgehoord argument is dat partijen te weinig subsidie krijgen en dus noodgedwongen op zoek moeten naar alternatieve vormen van financiering. Maar Sophie Meudal-Leenders, onderzoeker bij GRECO, vindt dat onzin. ‘Het is nog nooit aangetoond dat een politieke partij minder giften binnenkrijgt als er anticorruptieregels zijn ingevoerd.’ 

‘Nederland is zelf altijd de eerste die met het vingertje naar anderen wijst,’ zegt Jan Kleijssen. ‘Vergeet niet, GRECO is een controlemechanisme onder gelijken. Wat Nederland zelf níet doet, verwijt het anderen wel.’

Nederlandse politici nemen ook in eigen land anderen de maat met regels voor transparante financieringen en de aanpak van integriteitsschendingen. Beroepsorganisaties van onder meer notarissen, artsen en advocaten kennen bijvoorbeeld de verplichting om gevallen van onoorbare belangenverstrengeling te melden en uit de weg te ruimen. Voor politici geldt die tucht niet en over zaken als externe geldbronnen treden ze meestal pas naar buiten na onthullingen in de media. 

Kiezer als tuchtcommissie

Integriteitsonderzoeker André Krouwel pleit daarom voor een openbaar register waarin politieke partijen álle ontvangen giften moeten opgeven. En daarnaast moet er een onafhankelijke commissie komen – met onderzoeksbevoegdheden, zegt Krouwel. ‘Zodat alle inkomsten en uitgaven correct worden genoteerd en er sancties staan op overtredingen. Want in de politiek is de kiezer nu de tuchtcommissie.’

‘Wat Nederland zelf niet doet, verwijt het anderen wel’ 

Jan Kleijssen van GRECO noemt het zorgelijk dat de Nederlandse regering zo passief afwacht en hoogstens met lauwwarme maatregelen optreedt tegen mogelijk corrupte giften. ‘Er is natuurlijk enorm veel gebeurd in Den Haag in de afgelopen maanden. Maar een van de pijlers onder onze maatschappij is het vertrouwen van de burger in de overheid, en juist dat heeft een behoorlijke knauw opgelopen.’

GRECO’s aanbevelingen om corruptie uit te sluiten dienen een gemeenschappelijk doel, zegt Kleijssen. ‘Het bevorderen van de democratie en de rechtsstaat. Je vraagt je af waarom dat toch zo ongelofelijk lang moet duren allemaal.’