Zijn nieuwe boek lag nog geen week in de winkel, of Mark Galeotti kon als gastspreker aanschuiven bij de commissie Buitenlandse Zaken in Portcullis House, Westminster. In de dag ervoor en erna, vorige week maandag en woensdag, hield de Britse onderzoeker lezingen in Londense (debat-)centra als Pushkin House en Chatham House. Iedereen wil hem horen. 

Met The Vory: Russia’s Super Mafia heeft Galeotti (53) dan ook niet zomaar een boek geschreven. De Brit is als onderzoeker verbonden aan het Instituut voor Internationale Betrekkingen in Praag en heeft decennialang de Russische onderwereld onderzocht: van het traditionele dievengilde, tot de oligarchen die zich in de jaren negentig in pak en das staken en na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie staatsbezittingen ‘roofden’. Ook aan bod komen de Georgische en Tsjetsjeense onderwereld, witteboordencriminelen, Russische hackers en allerhande sportschool-types en worstelaars die ingehuurd worden door Russische veiligheidsdiensten.

Vergiftiging Sergej Skripal

De uitnodiging van de commissie Buitenlandse Zaken om te komen spreken in Portcullis House ging niet alleen naar Galeotti, maar ook naar schaaklegende en politiek activist Garry Kasparov. Het onderwerp: Russische geldstromen in het Verenigd Koninkrijk. Een actueel thema, sinds de Russische oud-dubbelspion Sergej Skripal en zijn dochter op 4 maart jongstleden bewusteloos werden gevonden op een bankje in Salisbury. Het tweetal bleek te zijn vergiftigd met een Russisch zenuwgas. De mislukte moordaanslag op Skripal leidde tot een diplomatieke crisis, uitzetting van diplomaten, en aanvullende sancties tegen de vermoedelijke opdrachtgever: Rusland. 

Londen, een uiterst populaire plek voor ultrarijke Russen, broedt op verdere maatregelen tegen Rusland. ‘Er is discussie om de sancties ook te verleggen naar de oligarchen en zwart geld,’ vertelt Galeotti vanuit Praag aan de telefoon. ‘Dat wordt gezien als een manier om de Russische politiek te veranderen. Maar ik heb tegen de Commissie gezegd dat er weliswaar manieren zijn om de Russische politiek te veranderen, maar dat het jagen op zwart geld níet het geschikte middel is.’

Dat hangt nauw samen met de Russische geschiedenis. Een van Galeotti’s lessen is dat politici al sinds het begin van de 20e eeuw gebruik maakten van de diensten van de onderwereld. Zo schakelde Stalin de Russische penoze in om fondsen op te halen voor de bolsjewieken. Ook Poetin maakt gebruik van de onderwereld, maar op een andere manier dan zijn voorgangers: hij slaagde er volgens Galeotti in om na de chaotische jaren ’90 de machtsbalans weer in het voordeel van de staat te doen uitslaan.

FTM: Hoe ligt de machtsverhouding tussen Russische oligarchen en Poetin?

Galeotti: ‘In de jaren negentig, ten tijde van Boris Jeltsin, konden de rijke oligarchen nog echt beleid dicteren aan de president. Maar onder Poetin is dat volledig verleden tijd. De oligarchen hebben nu alleen nog maar macht over mensen met minder geld en macht dan zij. Poetin heeft de oligarchen alleen nog maar nodig om de economie draaiende te houden. In ruil daarvoor mogen ze heel-heel rijk blijven. Maar ze hebben geen macht om hem ergens toe te dwingen.’  

Hebben Westerse sancties specifiek gericht tegen oligarchen dan wel zin?

‘Er wordt veel gediscussieerd om de sancties uit te breiden naar de oligarchen en het bestrijden van Russisch zwart geld, om zodoende de Russische politiek te veranderen. Maar het jagen op dirty money is niet het middel om de Russische politiek te veranderen, want het maakt Poetin niet echt uit dat een megarijke oligarch door de maatregelen nog maar half-megarijk is. De realiteit onder Poetin is dat oligarchen geen macht hebben in het Kremlin.’

Het idee ‘straf de oligarchen, dan straf je Poetin’ is dus een misverstand?

‘Ja, want de oligarchen kúnnen Poetin niet uitdagen. Hij heeft een solide machtsbasis vanwege de controle over de veiligheidsdiensten. De oligarchen hebben dat instrument niet, dus als ze Poetin uitdagen, wacht hen hetzelfde lot als Michail Chodorkovski. Poetin heeft toen laten zien dat er dan andere spelregels gaan gelden.’

De Amerikaanse sancties moedigen de oligarchen juist aan hun geld terug naar Rusland te brengen

‘De oligarchen worden overigens wel door Poetin te vriend gehouden: ze worden bijvoorbeeld gecompenseerd — in de vorm van overheidsopdrachten — zodra ze worden getroffen door sancties.’

In hoeverre bieden de Westerse sancties tegen oligarchen ook een kans voor Poetin om hun enorme vermogens te repatriëren naar Rusland?

‘Oligarchen dachten in het verleden dat het veiliger was om hun geld en bezittingen in het Westen onder te brengen. Dat is nu dus niet meer het geval. Ook omdat de recente Amerikaanse sancties nogal willekeurig en onduidelijk zijn: iedereen kan het volgende doelwit zijn. Het is ironisch dat de Amerikaanse sancties juist oligarchen aanmoedigen hun geld terug naar Rusland te brengen — iets wat Poetin zelf nooit is gelukt.’

‘Dit is een interessante spagaat tussen de geopolitieke agenda en het bestrijden van dirty money. Geopolitiek wordt Poetin juist sterker van de sancties; je zou denken dat dat een slechte ontwikkeling is. Maar aan de andere kant is het opschonen van de financiële wereld weer een positief iets.’

Kan de Russische onderwereld ook profiteren van de handelssancties tegen Rusland en de tegensancties op het gebied van bijvoorbeeld Nederlandse en Franse kaas?

‘Alle gesanctioneerde producten hebben de interesse gewekt bij Russische criminelen. Drie weken geleden was ik in Moskou en heb toen ‘Parmezaanse’ kaas gekocht in een dure, high-end supermarkt. Na de eerste hap, snapte ik al waarom smokkelaars zoveel moeite doen om echte Parmezaanse kaas naar Rusland te halen. Het leek wel rubber.’

‘Poetin runt Rusland alsof het oorlog is’

In uw boek haalt u ook een gesprek aan met een Europol-analist die aangeeft dat de Westerse sancties ertoe leiden dat de Russische onderwereld juist richting Europa drijft. Waarom?

‘Door de binnenlandse crisis in Rusland en de zwakke roebel oefent Europa een steeds sterkere aantrekkingskracht uit op de Russische onderwereld. Ze gaan zoeken naar mogelijkheden om aan buitenlandse valuta te komen, zoals euro’s, dollars en renminbi.’

 In uw boek verwijst u naar een stelling van de vergiftigde Alexandr Litvinenko, die aangaf dat de Russische geheime dienst FSB bezig is om de Russische maffia te ‘absorberen’. Klopt dat, en hoe gaat dat in zijn werk?

‘Ik denk niet dat het echt absorberen is. Het is meer dat de maffia sinds de komst van Poetin hebben moeten toegeven dat de overheid de grootste gang in town is: de overheid bepaalt wat wel en niet acceptabel is. Zolang ze zich aan het ‘sociale contract’ houden, kan een gangster gewoon het grootste deel van zijn tijd gangster zijn.Niettemin zijn er momenten dat de overheid een beroep op ze doet.’

De Russische overheid is dan een soort aannemer van de onderwereld?

‘Het is een beetje vergelijkbaar met de Tweede Wereldoorlog, toen de Amerikaanse overheid bang was voor Duitse sabotageacties in de haven van New York. De overheid wist dat de New Yorkse maffia de haven in hun greep had. De Amerikaanse inlichtingendiensten namen toen contact met hen op: wij geven jullie een paar voordeeltjes zolang jullie een oogje in het zeil houden en saboteurs en spionnen oppakken. Hetgeen ook gebeurde. Die samenwerking vond plaats in extreme tijden, in oorlogstijd. Poetin runt Rusland ook alsof het oorlog is.’

Denkt u dat recente vergiftiging van vader en dochter Skripal ook een door de Russische overheid uitbestede klus is?

‘Het is bekend dat de Russische overheid in het verleden gangsters heeft ingehuurd om klussen te klaren, maar dat waren meestal relatief makkelijke activiteiten van het niveau “in elkaar slaan” of “neerschieten”. De Skripal-zaak vereist meer vaardigheden, want het betrof een gevaarlijk zenuwgas op buitenlands grondgebied. En het was inclusief een ontsnapping. Als je zoiets uitbesteedt, kun je altijd betrokkenheid ontkennen, maar je verliest een stukje controle op de uitvoering. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat ze gangsters hebben ingehuurd. Ik denk dat ze eigen professionals van een veiligheidsdienst hebben ingezet.

Rusland levert geen onderdanen uit. In hoeverre zal het Kremlin ook de soldaten beschermen die — zoals wordt vermoed — de MH17 neerhaalden? Is er een kans dat zij kunnen worden berecht?

‘Het is spijtig om te zeggen, maar dat gaat zeker niet gebeuren onder het huidige bewind. Ze willen dat hun soldaten en inlichtingenofficieren het idee hebben dat ze beschermd worden door het Kremlin. Daarom blijft Rusland ook ontkennen dat ze erachter zitten.’

En in hoeverre worden Russische criminelen beschermd?

‘Alleen criminelen die werken voor de Russische overheid worden beschermd. Dat was bijvoorbeeld het geval toen de Russische wapenhandelaar Viktor Bout in Thailand werd gearresteerd. Bout speelde verschillende rollen: de ene keer was hij een puur commerciële zwarte wapenhandelaar en tussenpersoon voor leveranties aan de FARC, dan verzamelde hij inlichtingen voor de militaire inlichtingendienst GRU. Rusland vreesde dat hij vanwege zijn inlichtingenwerk een boekje open ging doen.

Een recenter geval is de Russische hacker Jevgeni Nikoelin. Hij werd opgepakt in Tsjechië en zowel de Amerikanen als Rusland vroeg om zijn uitlevering.

De reden dat het Kremlin deze mensen wél wil beschermen, is dat ze betrokken waren in inlichtingenoperaties. Dat is een groot verschil met bijvoorbeeld de vele Russische gangsters die onlangs zijn opgepakt in Spanje. Moskou geeft daar geen moer om.’

Europa is een populaire bestemming voor Russische criminelen. U beschrijft dat Europese banken het zwarte geld accepteren zolang de ‘voorwas’ maar goed is gedaan, zodat de bankdirecteur kan zeggen: ‘Ik ben geschokt.’ Hoe verloopt dat voorwasprogramma?

‘Het is belangrijk om te benadrukken dat er een verschil is tussen het geld van georganiseerde misdaad en het geld van oligarchen. Bij dat laatste is de voorwas al gedaan in Rusland. De misdaadgelden gaan vaak eerst richting landen als Israël, Letland, Cyprus en de Oekraïne. Van daaruit wordt het zwarte geld — afkomstig van bijvoorbeeld afpersing en drugshandel — doorgesluisd naar nog een paar plekken, zoals Praag (Tsjechië). Pas dan gaat het naar sterk gereguleerde landen als het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Nederland.’

Welke rol is weggelegd voor Nederland in de ogen van de Russische onderwereld?

‘De Russen voorzien de Nederlandse netwerken van drugs en vrouwen voor prostitutie. Daarnaast is Nederland een belangrijke doorvoerhaven voor bijvoorbeeld Russische namaakgoederen, illegale sigaretten en soms cocaïne die vanuit Zuid-Amerika naar eindbestemming Rusland gaan. Tenslotte is het Nederlandse financiële systeem een aantrekkelijke schakel in de wereldwijde witwascarrousels die Russen runnen.’