‘Het coronavirus heeft de strijd voor water en sanitaire voorzieningen als mensenrecht urgenter gemaakt dan ooit,’ zegt Maude Barlow. ‘Als iedereen toegang had tot schoon water en sanitaire voorzieningen, zouden talloze miljoenen mensen de kans krijgen om deze en vele andere ziektes te ontwijken.’ 

Barlow (72) is een Canadese mensenrechtenactivist en strijdt al zo’n 35 jaar voor eerlijke verdeling van schoon water. Haar belangrijkste overwinning behaalde ze in 2010: toen erkenden de Verenigde Naties water en sanitaire voorzieningen als mensenrecht. Ik sprak haar over hoe die strijd begon, en waarom het volgens haar zo belangrijk is dat juist nu wordt doorgepakt.

Water tussen de verhandelbare goederen

In 1985 krijgt de dan 38-jarige Maude Barlow een dik pakket aan papieren onder ogen. Het zijn de gloriejaren van het liberalisme in het westen. In het Verenigd Koninkrijk is Margaret Thatcher premier, in de VS zit Ronald Reagan in het Witte Huis. Ook in Canada staat een liberale premier aan het roer: Brian Mulroney.

Het pak papier is een uitvloeisel van dat liberalisme: een conceptversie van het ‘Canada–United States Free Trade Agreement’, het eerste moderne vrijhandelsverdrag tussen Canada en de Verenigde Staten en een voorloper van het Noord-Amerikaanse vrijhandelsverdrag NAFTA.

Tijdens het lezen wordt Barlow’s verbazing steeds groter. In de bijlagen komt ze iets tegen waar ze echt van schrikt: een lijst van ‘goederen’ die verhandeld mogen worden, liefst met zo weinig mogelijk inmenging van de overheid. Tussen die goederen staat ook water, in al zijn vormen. Mineraal water, maar ook sneeuw en ijs.

Wat betekent dat nu precies, dat water een mensenrecht is geworden?

Bij Barlow gaan alle alarmbellen af: waarom staat water op de lijst met verhandelbare goederen? Dat is toch van ons allemaal?

Wat blijkt: er liggen al diverse plannen klaar om Canadees water naar Californië te exporteren. Als die export eenmaal op gang zou komen, zou dit verdrag ervoor zorgen dat de VS een claim kon leggen op een deel van Canada’s watervoorraad. Barlow: ‘Als de kraan eenmaal open zou gaan, zou het bijna onmogelijk worden deze weer dicht te draaien.’

Barlow en haar mede-activisten zoeken de publiciteit op, maar het lukt niet om het handelsverdrag tegen te houden. Wel slagen ze erin om de plannen om het water daadwerkelijk te gaan exporteren een halt toe te roepen. 

Op 28 juli 2010 — bijna tien jaar geleden — volgt vooralsnog het grootste succes uit Barlow’s carrière: op die dag neemt de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties resolutie 64/292 aan, waarmee ze ‘toegang tot water en sanitaire voorzieningen’ opneemt in haar lijst met mensenrechten. ‘Dit was het gelukkigste moment van mijn leven’, zegt Barlow. 122 landen steunden het voorstel; 41 landen, waaronder Nederland, onthielden zich van stemming. Geen enkel land stemde tegen.

Geen water om coronavirus te bestrijden

Maar wat betekent dat nu precies, dat water een mensenrecht is geworden? Heeft het ook echt iets veranderd, bijvoorbeeld in de huidige strijd tegen corona, of is het vooral een wassen neus?

Barlow is heel stellig: ‘Dat was ontzettend belangrijk, dat wij als naties van de wereld zeiden: water is een mensenrecht. Het is je fundamentele recht om je kind niet te hoeven zien sterven aan ziekte omdat je geen water meer hebt. Verschillende landen hebben er ook hun grondwet door aangepast, of nieuwe wetten ingevoerd naar aanleiding van dit besluit.’

In haar boek ‘Whose water is it anyway?’ (2019) geeft Barlow daarvan een aantal voorbeelden. Zo schrijft ze: ‘Begin 2012 heeft Mexico zijn grondwet aangepast ter erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen. Drie jaar later moest de regering zich terugtrekken nadat ze een waterwet had ingevoerd die het water van Mexico zou hebben geprivatiseerd. Een sterke oppositie beweerde met succes dat die privatisering in strijd zou zijn met de grondwetswijziging die de regering onlangs had aangenomen.’

‘Het erkennen van het recht op schoon water en hygiëne is geen wassen neus,’ zegt ook Valeska Hovener, woordvoerder van non-profitorganisatie Unicef. ‘Door het vast te leggen als recht, wordt het iets afdwingbaars. Waar schoon water voorheen als een service kon worden gezien waar private of particuliere donoren aan konden bijdragen, is het met dit recht verworden tot iets waar regeringen aan moeten bijdragen.’

Unicef noemt het recht op drinkwater ‘een sterke hefboom’ om regeringen te kunnen wijzen op hun verplichtingen. Het recht is immers ook opgenomen in het VN-Kinderrechtenverdrag. Hovener: ‘Allereerst worden landen gedwongen om hun nationale beleid (wetten, beleid, budget) in lijn te brengen met de rechten uit het Verdrag, zoals het recht op de beschikbaarheid van schoon drinkwater. Daarnaast is er een belangrijk mechanisme: de beoordeling bij het VN-Kinderrechtencomité.’

Om de vijf jaar worden landen beoordeeld op het naleven van het Kinderrechtenverdrag, waarbij ze ook een overheidsrapportage moeten leveren. Hovener: ‘Dit zorgt ervoor dat je nauwgezet kunt monitoren hoe het gaat met de toegang tot water, omdat in kaart wordt gebracht welke groepen wel en geen toegang hebben.’

Ook in de strijd voor schoon water tijdens de coronacrisis ziet Barlow de beslissing van de VN als een hefboom: ‘Ik ben zo blij dat we deze strijd tien jaar geleden bij de Verenigde Naties gestreden hebben, zodat we nu regeringen erop kunnen wijzen dat ze de verplichting hebben om dit soort basisvoorzieningen te verzorgen als onderdeel van hun strijd tegen de pandemie.’

Maar het blijft lastig. Volgens een schatting van de wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en Unicef hebben wereldwijd ongeveer 3 miljard mensen geen toegang tot ‘basic handwashing facilities’. En dan gaat het niet alleen over derdewereldlanden: zo meldde NBC News vorige maand dat in de Verenigde Staten miljoenen mensen zonder schoon water moeten leven omdat ze hun rekeningen niet konden betalen.

‘Niet alleen kunnen miljoenen mensen zich nu niet wassen, ze kunnen hun omgeving niet schoon houden’

Nu de coronacrisis ook in de VS in volle hevigheid is uitgebroken, leidt dat tot grote problemen, want zonder stromend water valt er weinig te wassen. ‘Het is onduidelijk hoeveel Amerikanen leven zonder watervoorzieningen in hun woningen,’ schrijft NBC. ‘Maar uit een enquête, in 2016 afgenomen door Food & Water Watch, blijkt dat in ‘s lands grootste steden dat jaar bij gemiddeld vijf procent van de huishoudens het water werd afgesloten. Als die cijfers in het hele land van toepassing zijn, zou dat neerkomen op 15 miljoen mensen.’

Een deel daarvan wordt nu in alle haast weer aangesloten, maar dat gaat niet snel genoeg om de crisis voor te zijn. Barlow: 'We vertrekken vanuit een diepgewortelde ongelijkheid wat betreft water. Als dan een pandemie als deze zich voordoet, hebben mensen met toegang tot water het voordeel dat ze het virus kunnen bestrijden. Ik maak me grote zorgen om die mensen waar het eerste basisinstrument voor preventie — schoon water — er niet is. Niet alleen kunnen miljoenen mensen zich nu niet wassen, maar ze kunnen hun omgeving niet schoon houden, hebben geen water om borden af te wassen enzovoort. Dat geldt bijvoorbeeld voor mensen in een drukke sloppenwijk in India, of voor mensen in een trailerpark zonder stromend water in de VS.’

Handen wassen zonder schoon water

In de VS mag het volgens Barlow dan wel erger gesteld zijn dan in Europa, toch zijn ook Europese landen niet vrij te pleiten: ‘Met migrantenpopulaties en vluchtelingenkampen bestaat deze situatie daar nu ook.’

Bij Unicef zijn ze hard aan het werk om de situatie in vluchtelingenkampen te verbeteren: ‘Wij maken ons veel zorgen over vluchtelingenkinderen,’ zegt woordvoerder Hovener. ‘Zij lopen een groter risico om besmet te raken omdat ze in overvolle vluchtelingenkampen leven en vaak geen of slechte toegang hebben tot basisvoorzieningen zoals schoon water en medische zorg. Daarnaast krijgen zij op hun vlucht naar een veiliger bestaan nog meer dan anders te maken met gesloten grenzen en andere obstakels.’

In verschillende landen deelt Unicef daarom water en hygiënekits uit, of leert kinderen hoe ze veilig hun handen moeten wassen. In vluchtelingenkampen in Jordanië, een van de droogste landen, heeft Unicef blokken 620.000 blokken zeep, 3.000 hygiënekits en 4.000 flessen handzeep geleverd. Ook heeft de organisatie naar eigen zeggen op dit moment zo’n 27.000 van de 124.000 bewoners van de kampen bereikt met voorlichting over beschermende maatregelen.

Hoe de organisatie dat aantal precies bijhoudt? ‘Dat hangt af van hoe er voorlichting wordt gegeven. Geef je een training op bijvoorbeeld scholen, dan gaat het letterlijk om het tellen van de aanwezigen, met een presentielijst in het geval van bijvoorbeeld onderwijs. In dit geval hebben we ook veel gebruik gemaakt van social media en dan kun je op basis van de bereikcijfers berekenen hoeveel mensen je bereikt.’

‘We zijn al jarenlang rücksichtslos onze meren, rivieren en grondwatervoorzieningen dood aan het verplaatsen, indammen, uitputten, vervuilen en mismanagen’

Desondanks blijven er honderden miljoenen mensen gedwongen leven zonder (structurele) toegang tot schoon water. Daarvoor moeten in verband met de coronacrisis soms creatieve oplossingen gevonden worden: ‘Het gebruik van chloorwater of handdesinfecterend middel dat ten minste 60 procent alcohol bevat, is de beste tweede optie als iemand geen zeep en stromend water heeft,’ zegt Hovener. ‘In gevallen waar deze niet beschikbaar zijn, kan het gebruik van zeepwater of as helpen, hoewel niet zo effectief. Als deze methoden worden gebruikt, is het belangrijk om handen zo snel mogelijk te wassen wanneer iemand wel toegang heeft tot handwasfaciliteiten en in de tussentijd contact met mensen en oppervlakken te vermijden.’

Symptoombestrijding

De hulp die op deze manier geboden wordt is nuttig, maar uiteindelijk ook een vorm symptoombestrijding. Daarom probeert Unicef samen met regeringen en partners ook te zorgen voor structurele toegang tot water.

De oorzaken van de watertekorten zijn evenwel onderdeel van een veel fundamenteler probleem, ziet Maude Barlow: ‘We leven op een planeet waarin schoon en toegankelijk water op raakt.’ Steeds meer mensen zullen op den duur zonder schoon water komen te zitten en kwetsbaarder zijn voor ziektes als corona.

De oorzaak daarvan is volgens Barlow tweeledig. Enerzijds komt het door slecht watermanagement en slechte zorg voor onze waterbronnen: ‘We zijn al jarenlang rücksichtslos onze meren, rivieren en grondwatervoorzieningen dood aan het verplaatsen, indammen, uitputten, vervuilen en mismanagen’, zegt Barlow. ‘Dus zelfs met de beste bedoelingen om iedereen te voorzien van toegang tot water, lopen we tegen deze realiteit aan.’

Anderzijds denken we volgens haar nog niet genoeg na over aan wie we ons water weggeven, en tegen welke prijs. ‘De watercrisis is natuurlijk ook te wijten aan een diepgewortelde ongelijkheid binnen en tussen landen, en aan de toewijzing van schaars water aan bedrijven, mijnbouw- en energie-operaties, grote industriële landbouw- en vrijhandelszones, in plaats van aan mensen die het water hard nodig hebben.’

Volgens Barlow moeten we daarom lessen trekken uit deze crisis. En liever nu dan later: 'Om dit virus en eventuele toekomstige virussen te bestrijden, moeten we de wereldwijde watercrisis net zo serieus nemen als de huidige pandemie. Het moet de vorm aannemen van een internationale en nationale campagne om voor altijd een einde te maken aan wateronrecht.’

Volgens Barlow ligt hier een voortrekkersrol weggelegd voor rijke landen als Nederland: die zouden volgens haar moeten beginnen met het promoten van het mensenrecht op water en sanitaire voorzieningen. Barlow: ‘Nederland kan de watercrisis bovenaan zijn politieke agenda zetten, samen met het klimaat. De coronacrisis geeft ons een afschuwelijke wake up call over water als mensenrecht — laten we proberen daar een les uit te trekken.’