‘I remember, five years ago, I was hit by a sad and troubling news item, showing a dairy farmer in Ethiopia, I recall his name was Dawit. Dawit lost all his livestock because of water shortages in his region, there was just not enough water for his animals to stay alive, and the dreaded dry season had not even started yet. [...] A researcher by background, I had to dive deeper, and grapple the cause of Dawit’s affliction. And to my great surprise I discovered that it was I myself that was impacting this Ethiopian farmer’s livelihood because of what I do, and because of how I live.’

Met deze woorden opent Rick Hogeboom, onderzoeker naar wereldwijde waterschaarste bij Universiteit Twente en uitvoerend directeur bij het WaterFootprint Network, in mei 2018 zijn TED talk op de campus van diezelfde universiteit.

Hogeboom heeft het over onze watervoetafdruk. En dan bedoelt hij niet alleen hoeveel water wij per dag verbruiken door te douchen, ons wasje te draaien of ons toilet door te spoelen. Dat alles kost ons ‘slechts’ 100 tot 130 liter per dag. Hogeboom heeft het over iets veel fundamentelers: virtueel water. Dat wil zeggen, water dat we wel verbruiken, maar waarbij we dat verbruik niet zien.

Voor bijna alles dat we eten, drinken, dragen en gebruiken is immers een zekere hoeveelheid water nodig om het te produceren. Tellen we al dat onzichtbare verbruik op, dan gebruiken we in Nederland ongeveer 4.000 liter ‘virtueel water’ per persoon per dag, zegt Hogeboom. 95 procent daarvan komt uit het buitenland.

De ecologische impact van dit verborgen waterverbruik is een thema dat volgens Hogeboom mondiaal steeds belangrijker zal worden. Ik belde Hogeboom op om meer te weten te komen over zijn onderzoek. 

U zegt dat we in Nederland gemiddeld 4.000 liter water per dag verbruiken. Is dat veel, in vergelijking met andere landelijke gemiddelden? 

‘Dat is min of meer het mondiale gemiddelde. Maar dat zegt nog niks, dit zijn gewoon getallen. Uiteindelijk gaat het vooral over de vraag: waar is dat water gebruikt? En was dat water er wel? Het maakt uit of die 4.000 liter gebruikt wordt in gebieden waar water zat is, of in gebieden waar al waterschaarste is en de natuur er enorm onder lijdt.’

Ook die analyses zijn gedaan, door de vakgroep Multidisciplinair Waterbeheer van de Universiteit Twente. Hogeboom vertelt: ‘de 4.000 liter kunnen we volledig terugtraceren naar de producten waarvoor die gebruikt is. Als we daarnaar kijken, zien we dat 43 procent van het ‘blauwe’ deel [goed voor 353 liter; zie kader, red.] uit onduurzame gebieden komt. Van gebieden waar weinig water is dus. Dat is kwalijk.’

De Ethiopische boer die Hogeboom noemt, blijkt uiteindelijk zijn vee te verliezen omdat het water in zijn omgeving wordt opgebruikt door de productie van waterintensieve goederen, die voor een deel naar het westen worden geëxporteerd.

Hoe zit dat precies?

‘Het water dat daar aangewend wordt voor de dingen die wij nuttigen, kan op dat moment op die plaats niet meer gebruikt worden voor andere doeleinden. Dat is wat “watervoetafdruk” inhoudt: je kweekt er maïs van, of je geeft je vee te drinken. Het kan niet allebei. Aan die keuze zijn consequenties verbonden, maar we zien die vaak niet omdat ze een denkstap verwijderd zijn van onze alledaagse praktijk. Ze zijn echter wel realiteit: bijvoorbeeld bij lokale boeren, die hun eigen gewassen niet meer kunnen irrigeren en hun vee niet meer kunnen voeren. Het was niet mijn bedoeling om ons daar de schuld van te geven, maar we zijn deel van een systeem dat dit soort dingen mogelijk maakt.’

Om verspilling tegen te gaan, probeert men hier en daar — bijvoorbeeld in Australië — om te experimenteren met water een prijs te geven. Maar zorgt dat er ook niet voor dat er alleen water overblijft voor wie het kan betalen?

‘Ik denk dat het eerlijk is dat wanneer jij een groter deel van de “watertaart” neemt door waterintensieve producten te eten, je daar ook gewoon voor betaalt. Het feit is dat wij een beperkte hoeveelheid zoet water ter beschikking hebben op deze wereld. Als wij het uitgeven aan dingen die relatief heel veel water kosten om te produceren — bijvoorbeeld de diëten die wij ook in Nederland eten, met veel vlees erin — moet dat ook meer geld kosten.’

‘Op dit moment betalen we net als met CO2 nog niet de ware prijs voor water. In veel landen is het zo dat boeren gewoon kunnen nemen hoeveel ze willen, of dat de prijs voor de schade niet wordt meegenomen in de prijs voor het water. Als iedereen een eerlijke prijs zou betalen, wordt je biefstuk ineens — ik zeg maar iets — vijf keer zo duur.’

Moet er misschien een soort label komen om mensen bewust te maken van het water dat ze gebruiken door producten te consumeren? 

‘Ik denk dat dat zeker een onderdeel zou kunnen zijn van een bredere mix van oplossingen. Want laten we wel wezen: er zal niet één silver bullet zijn. Iedereen kan zijn steentje bijdragen, boeren en overheden, maar ook de wat indirectere spelers, zoals de investeerders. Die kunnen ervoor kiezen om niet in een megaboerderij in waterschaars gebied te investeren. Wij als consumenten kunnen ook producten wel of niet afnemen naargelang hoe duurzaam ze geproduceerd zijn.

Aan de andere kant: er zijn al zoveel labels. En je komt in de praktijk soms een beetje lastig uit. De hoeveelheid water vertelt bijvoorbeeld maar een deel van het verhaal: zelfs als er een aanduiding staat zoals “deze avocado komt uit Argentinië”, kun je niet zien of die van een boerderij komt die misschien heel zuinig omgaat met zijn water, of van de boer ernaast, die ontzettend verkwistend is.’

‘De meeste problemen door klimaatverandering zijn in de praktijk eigenlijk waterproblemen’

‘Een andere moeilijkheid is dat de waardeketens zo mondiaal verweven zijn, dat er heel veel intransparantie zit. Denk bijvoorbeeld aan smartphones: mijnbouw brengt heel veel watervervuiling met zich mee, maar de supply chains zijn bij dat soort producten zo ondoorzichtig dat het heel moeilijk is om een goede schatting te geven van de daadwerkelijke watervoetafdruk. Die data zijn soms niet beschikbaar. Er zijn veel mensen die er heel veel belang bij hebben om die waardeketens zo obscuur mogelijk te houden.’

En als er een label zou komen waarbij niet de plaats genoemd wordt, maar wel of het al dan niet duurzaam is geproduceerd?

‘In de details kom je er al snel achter dat ook dat complex is. Om maar iets te noemen: Brazilië en de ontbossing van de Amazone. Vanuit een waterperspectief kun je prima duurzaam produceren op een plek waar eerst een oerbos stond. Daar zou je gewoon een duurzaamheidslabel aan kunnen hangen. Maar dat maakt het nog niet per se duurzaam in bredere zin. We krijgen gewoon lobbygroepen van sojaboeren op ons dak die zeggen: wij zijn heel goed, omdat onze sojaplantages minder water gebruiken dan het oerbos dat daar in eerste instantie zat. Dan krijg je dus dat soort risico’s.’

Is waterschaarste in de financiële wereld al een issue?

‘We werken met een aantal grote investeerders, bijvoorbeeld banken, om te kijken wat er in hun portfolio’s zit. Die [investeerders] staan echt nog aan het begin.’

Hogeboom noemt avocado’s als een voorbeeld van waar het nog schuurt: ‘Wij Nederlanders zijn er tegenwoordig dol op, het is een soort superfood. De vraag gaat omhoog, dus wanneer iemand met een goed voorstel komt om bijvoorbeeld een grote avocadoboerderij in Argentinië te openen, zullen de meeste investeerders denken: daar zit geld in, dat gaan we doen. Maar dat het water misschien schaars is in dat gebied, dat zien ze niet. Ze kijken alleen naar geld: als ze al kijken naar de beschikbare hoeveelheid water, is het voornamelijk omdat zij niet het risico willen lopen dat er te weinig is voor de productie. Dat is enorm kortzichtig qua risico’s, ook voor de ondernemer zelf.’

De discussies over duurzaamheid worden nu vooral gedomineerd door klimaatverandering en CO2-uitstoot, zegt Hogeboom. Hij is er echter van overtuigd dat die discussies de komende decennia steeds vaker over water zullen gaan: ‘Het wordt alleen maar groter en belangrijker.’

‘Het grappige — of trieste eigenlijk — is dat we het altijd over klimaatverandering hebben, maar we hebben gewoon een gigantisch waterprobleem. We gebruiken steeds meer, en het aanbod verandert niet wezenlijk, dus dat gaat gewoon mis. Dat zien we nu al, en dat gaat alleen maar erger worden. Of het nu overstromingen zijn of droogte: de meeste problemen door klimaatverandering zijn in de praktijk eigenlijk waterproblemen. We pompen onze fossiele grondwaterbronnen bijvoorbeeld zodanig leeg, dat we wereldwijd juist méér water in de rivieren hebben dan eigenlijk zou moeten. Sterker nog: van de 3,3 millimeter zeespiegelstijging per jaar kwam in 2010 ongeveer een vierde — 0,8 millimeter — van het grondwater dat we met z’n allen oppompen. Dat is best ernstig, want dat halen we uit onze “spaarrekening”. Daar kun je niet eeuwig mee doorgaan.’

‘Ik ben er dus van overtuigd dat de internationale beleidsagenda’s veel meer gedomineerd zullen worden door water. Met de groeiende schaarste zal de waarde die aan water wordt toegekend stijgen, of dat nu via een prijs is of via de mogelijkheid om überhaupt bepaalde producten te produceren. Waterrijke landen hebben hierdoor — analoog aan olierijke landen nu — een betere uitgangspositie dan waterarme landen. Op dat vlak heeft Nederland het goed bekeken.’

‘Nederland heeft ontzettend veel water, maar we moeten er goed over nadenken hoe we dat inzetten’

Toch importeert Nederland 95 procent van zijn ‘onzichtbare’ waterbehoefte uit het buitenland. Zijn we dan niet erg afhankelijk van buitenlandse waterbronnen voor ons consumptiegedrag? 

‘Uiteindelijk is dat een politieke vraag: hoe hebben we ons land eigenlijk ingedeeld? Een groot deel van de velden staat vol met snijmaïs, wat gewoon als veevoeder wordt gebruikt voor vee dat als vlees wordt geëxporteerd naar het buitenland. 

Nederland heeft ontzettend veel water, maar we moeten er goed over nadenken hoe we dat water inzetten. Welke producten willen we maken, danwel exporteren? Nog steeds waterintensieve producten als vlees, of misschien meer plantaardige producten, die meer mensen kunnen voeden? En kunnen we producten die nu in schaarse gebieden verbouwd worden ook thuis produceren, en zo die gebieden ontzien?

Dit zijn politieke keuzes, economische ook. Wij hebben ons hele land geofferd aan landbouw voor export; tegelijkertijd importeren we ons eigen dieet. Daar kun je je van afvragen: is dat slim?’

Zullen andere landen op een bepaald moment zeggen: wij exporteren te veel waterintensieve producten, dus we stoppen met een deel van die handel en houden dat water voor onszelf?

‘Ja, dat zie je nu al. China zit nu bijvoorbeeld nog iets onder het gemiddelde wereldwijd als het gaat om watergebruik per persoon, maar de populatie wordt steeds rijker en groeit steeds, dus hun eigen consumptie gaat omhoog. Wat je ziet is dat zij de export van rijst, een waterintensief product, beperken. Het idee daarachter is: die rijst hebben we nodig voor onze eigen mensen, die gaan we niet exporteren. Prima, maar waar gaat een land als Iran dan zijn rijst vandaan halen, of Nederland?’

‘Sowieso zijn er steeds minder regio’s die eigenlijk het water nog duurzaam kunnen inzetten. Dat gaat in de toekomst echt grote problemen geven. Want waar kun je nu nog de productie omhoog krikken? Dat zijn plekken waar nog veel water is, zoals de Amazone in Zuid-Amerika en de Congo in Afrika. Je kan er eigenlijk vanuit gaan dat als wij onze praktijken en consumptiepatronen niet aanpassen, de Amazone en de Congo er gewoon aangaan.’