Omdat het thuis met drie jonge kinderen te druk is, vindt het interview op Dams verzoek plaats in een eetcafé in Ede. Als het gesprek begint is het er nog vrij rustig, maar het café blijkt een trekpleister voor moeders met jonge kinderen die het geluidsvolume flink opschroeven.

Ties Dams, werkzaam bij Instituut Clingendael en docent aan de Universiteit van Amsterdam, lijkt het niet te merken. Onverstoorbaar praat hij door over het huidige China en zijn leider Xi Jinping over wie hij in 2018 een biografie schreef, De Nieuwe Keizer. De titel slaat op het verhaal dat Xi de wereld wil vertellen, over een land dat de vernedering heeft overwonnen van Westerse overheersing na de val van het oude keizerrijk. ‘Xi staat daarmee in een traditie die verder teruggaat dan de communistische machtsovername in 1949’, zegt Dams.

In 2011 studeerde hij af aan de universiteit van Utrecht waar hij politicologie en filosofie combineerde, gevolgd door een master in Londen. Maar hij wilde ook tijdelijk wonen in een land met een heel ander politiek systeem. ‘Als jongen had ik een fascinatie voor ver weg. Wilde ik op avontuur naar landen waarvan ik dacht dat daar alles anders zou zijn. Nederland vond ik een land dat ‘af’ was.’

‘Als buitenstaander voel je dat je in een totaal ander politiek systeem zit en leeft in een samenleving die extreem snel verandert’

Hij kreeg de kans om in China te studeren. Hij ging naar de universiteit van Xiamen en leerde de taal en het land via reizen kennen. ‘Als buitenstaander voel je dat je in een totaal ander politiek systeem zit en dat je leeft in een samenleving die extreem snel verandert.’

Gekoppeld aan zijn fascinatie voor macht en ideeën en hoe machtssystemen werken, ontstond het plan om de huidige politiek van China te beschrijven aan de hand van het leven van Xi Jinping, sinds eind 2012 secretaris-generaal van de Communistische Partij van China en sinds maart 2013 president van de Volksrepubliek China.

Decennia lang werden die functies ingevuld door verschillende mensen, maar Xi Jinping (spreek uit sjie djinping) heeft de macht stevig in handen. Zo stevig dat de Partij in 2018 een resolutie aannam die het mogelijk maakt dat Xi volgend jaar voor een derde maal tot president wordt gekozen.

Waar komt uw fascinatie voor Xi Jinping vandaan?

‘Hij is misschien wel de machtigste man op aarde, maar toch weten we heel weinig van hem. Iemand als de Amerikaanse president Joe Biden staat veel dichter bij ons. Wij denken dat we veel beter kunnen inschatten hoe hij over zaken denkt. Xi Jinping is exemplarisch voor het machtssysteem van China, maar hij is ook een kind van de Communistische Partij, een hoofdpersoon van propaganda. Zijn personage leek me ideaal om het verhaal van China te vertellen.’

Was u gefascineerd door China?

‘Zeker, maar fundamenteler ben ik gefascineerd door de relatie tussen macht en ideeën. Hoe geopolitieke verhalen zich doorvertalen naar wat jij en ik meemaken. Ik ben ook geen sinoloog. Die dompelt zich onder in China’s eigenheid en probeert dat te begrijpen en uit te leggen. Aan de andere kant van het spectrum staat de militaire strateeg die met weinig empathie kijkt naar wat er in dat land gebeurt. Ik wilde tussen die twee in staan. Ik wilde laten zien dat China op zijn eigen manier werkt maar ook dat het machtssysteem daar werkt zoals alle machtssystemen werken. Ik heb geprobeerd dat systeem empathisch te beschrijven zonder het goed te praten.’

De Communistische Partij van China geldt als een ondoordringbaar bolwerk. Over welke bronnen kan je als biograaf van Xi Jinping beschikken?

‘Dat bronnenmateriaal is inderdaad heel beperkt. De eerste bron bestaat uit zijn eigen teksten. Hij brengt boeken met speeches en interviews uit. Daarin is niet interessant wat hij vertelt, maar hoe hij wil dat zijn verhaal wordt verteld. Tweede bron zijn de berichten van Chinese staatsmedia uit verschillende tijdvakken. In die media worden oudere berichten verwijderd omdat ze niet meer passen in het huidige politieke klimaat, maar die oude stukken zijn nog te vinden in Hongkongse media.

Derde bron zijn diplomaten die met hem hebben gesproken en onderhandeld met wie ik uitvoerig sprak. Maar de vierde en belangrijkste bron wordt gevormd door academische studies over de geschiedenis en ontwikkeling van het Chinese machtssysteem.

Maar ik geef toe: de bronnen zijn beperkt. Daarom is mijn boek geen klassieke biografie van zevenhonderd pagina’s geworden maar het verhaal van de ontwikkeling van het Chinese machtssysteem aan de hand van het belangrijkste personage: Xi Jinping.’

Welke gebeurtenis had volgens u de meeste invloed op Xi Jinping?

‘De val van zijn vader. Dat bleek uit persoonlijke gesprekken die ik vertrouwelijk met diplomaten van verschillende landen in Beijing heb gevoerd. Los van elkaar vertelden ze allemaal hoe Xi Jinping tijdens informele gesprekken met staatshoofden over zijn vader begon. Hij was een revolutionair, vocht onder Mao in barre en soms kansloze omstandigheden voor de revolutie. Na de overwinning van de communisten behoorde Xi senior tot de kleine kliek die een enorm rijk bestuurde.

Als kind van die elite groeide Xi Jinping op in weelde, tot zijn vader als vijand van de partij werd bestempeld en keihard werd gestraft. De familie Xi werd opeens als het ware uit het paradijs verdreven. Van elite werd hij uitschot. Vader Xi werd vernederd, gemarteld en tewerkgesteld. Zijn zoon zag dus al heel jong welk verschil het maakt aan welke kant van de macht je staat.’

Hoe beïnvloedt deze gebeurtenis zijn denken?

‘Xi Jinping weet uit ervaring dat macht chaos kan veroorzaken. De kliek rond Mao ontketende de Culturele Revolutie en creëerde chaos. Zij wilden hun positie verbeteren door China te laten vervallen in een burgeroorlog. Dat was macht in dienst van chaos. Als reactie daarop gebruikt Xi Jinping zijn macht juist om orde te herstellen. Hij is een door discipline en orde geobsedeerde leider.’

‘Xi is een door discipline en orde geobsedeerde leider’

Als je ziet hoe zijn familie onder de partij te lijden heeft gehad, dan sta je wel even te kijken dat de zoon zeven pogingen onderneemt om lid van diezelfde partij te worden. Wat bewoog hem?

‘Dat toont aan dat zich bij Xi al op jonge leeftijd twee ideeën hebben gevestigd. Ten eerste ziet hij zich als rechtmatig erfgenaam van de aristocratie van de partij. Hem komt een status toe die hij wil terugwinnen.

Op de tweede plaats beseft hij goed dat je niet veilig kan zijn voor de grillen van de macht als je die grillen niet domineert. En wie heeft in China de macht? De Communistische Partij. Dus om deel uit te maken van die macht, moest hij wel lid worden.’

Onder zijn presidentschap zijn naar schatting anderhalf miljoen partijleden bestraft wegens corruptie. China-critici stellen vaak dat die anticorruptiecampagne niets anders is dan een poging om zich van zijn politieke tegenstanders te ontdoen. Is dat verwijt terecht?

‘Nee. Als je kijkt naar zijn loopbaan als bestuurder, dan zie je dat hij overal de strijd tegen corruptie aanbindt. Onder zijn voorgangers was China een corrupte bende geworden. In het streven naar economische vooruitgang was vrijwel alles geoorloofd. Maar Xi Jinping beseft als geen ander dat corruptie een enorme bron van onvrede is onder de Chinese bevolking. Die bron van onvrede en mogelijk chaos wil hij wegnemen. Hij denkt echt dat corruptie een gevaar is voor het voortbestaan van de partij.

Verder ziet hij dat corruptie een belemmering kan zijn voor zijn streven om China van een goedkope maakeconomie om te vormen tot een land dat hoogwaardige technologie voortbrengt. En tot slot is zijn afkeer van corruptie en decadentie weer terug te voeren tot zijn jeugd. Het staat haaks op zijn aristocratische grondslag.’

Van Xi Jinping is bekend dat zijn dochter aan Harvard studeerde. Die studie is niet goedkoop.

‘Nee en die zal hij van zijn partijsalaris niet hebben kunnen betalen. Maar hoewel uit de zogeheten Panama Papers duidelijk werd dat zijn zus en broer flink wat geld hebben staan op offshore rekeningen, is over de mogelijke rijkdom van Xi Jinping niets bekend. Hij behoort wel tot de van de rest van China afgesneden elite voor wie alles wordt geregeld. Daar zit ook rijkdom in.’

Onder Xi Jinping zie je de persoonlijkheidscultus herleven. Hij kan voor de derde maal tot president worden gekozen. Is hij de nieuwe Mao?

‘Nee. De overeenkomsten zijn beperkt. In de officiële geschiedenis van de partij staat hij inmiddels op één hoogte met Mao en Deng. Xi is net als Mao een machiavellistisch genie en een nationalist in die zin dat voor hem China’s eigenheid voorop staat. En net als Mao ziet Xi Jinping de wederopstanding van China als zijn grote doel. Hij gelooft dat China in de wereld een unieke beschaving is die zijn eigen regels moet stellen. De laatste overeenkomst: beiden zijn extreem goede verhalenvertellers.’

En de verschillen?

‘Vaak wordt gezegd dat ze allebei gebruik maken van een persoonlijkheidscultus, maar als je goed kijkt is dat bij Xi toch anders. Mao was iemand die zijn persoonlijke macht en cultus misbruikte om zijn medebestuurders het leven zuur te maken en te ondermijnen. Mao was een volksmenner, een guerrillastrijder die een grote minachting had voor bureaucraten.

Xi daarentegen is een bureaucraat in hart en nieren. Hij wil de staatsman worden die overal op de wereld harmonie brengt. Xi gebruikt die persoonlijkheidscultus omdat hij weet dat macht niet anoniem kan zijn. Bij macht hoort een publiek gezicht. Dat is een heel andere invulling van die persoonlijkheidscultus.

Mao wilde ook niets weten van de oude cultuur. Hij voerde een strijd tegen alles wat oud was en dus ook tegen het confucianisme. Xi daarentegen citeert Confucius graag en strooit met citaten van dichters uit de keizertijd. Hij probeert het ideaal van de wijze leider te belichamen.’

‘Xi is een bureaucratisch genie, een extreem effectief bestuurder’

Hoe kon zo’n onopvallende man als Xi Jinping opklimmen tot de top van de partij?

‘Hij is een bureaucratisch genie, een extreem effectief bestuurder. Juist dat gebrek aan een duidelijk publiek imago en een uitgesproken persoonlijkheid maakte hem aantrekkelijk voor heel veel fracties binnen de partij.’ 

Sinds de dood van Mao werd de macht in China gedeeld door de hele top van de partij. Wat kan de partijleiding hebben bewogen om alle macht in handen van Xi Jinping te geven?

‘De vrees voor het eigen voortbestaan. De partij kende twee grote problemen. Het was onder Xi’s voorgangers een corrupte bende en er was zwak centraal leiderschap. De partij bestond uit kleine roverhoofdmannen met eigen koninkrijkjes. Xi is machtig gemaakt met het doel om eens flink huis te houden.’

De laatste tijd valt de partij op door allerhande campagnes. Tegen ondernemers als bijvoorbeeld Jack Ma van Alibaba. Tegen bitcoins. Tegen virtuele spellen. Tegen ‘verwijfde’ televisie- en muzieksterren. Wat zit daar achter?

‘Ook die campagnes passen bij de man en zijn manier van denken. Hier komt het marxisme weer om de hoek kijken. De partij had als grote belofte: we gaan de extreme armoede oplossen. Dat is gelukt. Maar de enorme economische groei is ten koste gegaan van veel. Zo nam de inkomensongelijkheid enorm toe, kampt China met grote ecologische problemen en namen (staats)bedrijven te grote financiële risico’s.

Na de fase van de economische groei is het nu in het marxistisch jargon tijd voor een nieuwe, waarin Xi Jinping de macht van de partij herstelt, de uitwassen bestrijdt en China tot een technologische grootmacht maakt’

Xi Jinping en met hem de partij willen hun grip op de samenleving versterken om die problemen op te lossen. Want – en dat zegt hij er niet bij – die problemen kunnen op den duur het bestaansrecht van de partij ondermijnen.

Na de fase van de economische groei is het nu in het marxistisch jargon tijd voor een nieuwe fase waarin Xi Jinping de macht van de partij herstelt, de uitwassen bestrijdt en China tot een technologische grootmacht maakt.’

Een andere constante binnen de politiek van Xi Jinping is de annexatie van Taiwan. Is hij bereid dat land gewapenderhand in te lijven?

‘Daar komt dat nationalisme weer terug. Want ja, in zijn plannen is Taiwan een onlosmakelijk onderdeel van China. Toch ben ik er niet zeker van dat hij binnen twee jaar Taiwan binnenvalt, zoals sommige Westerse commentatoren vrezen. Ik moet oppassen, want in tijden van snel oplopende spanningen zoals deze, zijn militaire conflicten extreem moeilijk te voorspellen. Maar de inlijving van Taiwan is een zaak van de lange adem.

Het is misschien voor Taiwanezen niet minder zorgwekkend, maar het is niet in het belang van China om dat militair te doen. China heeft andere middelen ter beschikking. Het is al decennia bezig om de Taiwanese met de eigen economie te verweven. Daarnaast probeert China met cyberaanvallen en misinformatie het politieke discours in Taiwan te beïnvloeden.

Uiteindelijk zijn de militaire kosten van een inval op korte termijn nog te hoog. Hoe langer China wacht, hoe sterker het eigen leger en hoe kleiner de kans dat de Verenigde Staten militair zullen reageren. Niet voor niets luidt een oud Chinees gezegde: de oorlog winnen zonder een veldslag te hoeven vechten.’

Recent lekten documenten uit die laten zien dat de top van de CPC, en dus Xi Jinping, direct verantwoordelijk is voor de repressie in Xinjiang. Waar komt die onderdrukking vandaan?

‘China is al eeuwen extreem paranoïde als het gaat om minderheden die cultureel, etnisch of ideologisch afwijken van de mainstream. In het rijke verleden van het land is het inderdaad voorgekomen dat een sekte of een kleine minderheid een dynastie heeft laten vallen en het land tot chaos bracht. Xi is een paranoïde, bange man die koste wat kost chaos wil voorkomen. Over de reden daarvoor hebben we het al uitgebreid gehad.

Hij was in 2014 net aan de macht toen enkele Oeigoeren aanslagen pleegden en grotere groepen demonstreerden tegen de hegemonie van de Han-Chinezen in Xinjiang. Wij denken misschien: waarom zou je je op het niveau van Xi zo druk maken over een kleine groep die zich toch nooit zal kunnen afscheiden? Maar binnen het Chinese machtssysteem zijn ze daar extreem bang voor.

Die repressie past ook binnen het marxistische denkpatroon dat stelt dat ideologische conflicten voortkomen uit materiële omstandigheden. Profiteren Oeigoeren niet van de toegenomen welvaart? Dan stellen we ze te werk in fabrieken zodat ze wel meedoen aan de grote economische machine. En via ideologische heropvoeding maken we van hen Chinese modelburgers.’

Onder Xi Jinping lijkt China een zelfbewuster, zelfs agressieve koers te varen. Klopt dat?

‘Ja, het ideologische verhaal dat Xi de wereld wil vertellen is dat van een China als nieuw machtsblok. Als alternatief voor de Verenigde Staten. Daarom ook de jij-bak. Als de VS beginnen over de onderdrukking van de Oeigoeren in Xinjiang, beginnen Chinese diplomaten op sociale media over de discriminatie van de zwarte bevolking in de VS.

‘China wil de rest van de wereld tonen dat het in staat is om tegen de VS op te staan’

China wil de rest van de wereld tonen dat het in staat is om tegen de VS op te staan. Dat het een net zo krachtige stem is op het wereldtoneel. China presenteert zich aan landen in Azië, Latijns-Amerika en Afrika als alternatief. Het is bezig de hearts and minds van de middenklasse op die continenten te winnen. Dat verhaal nemen we niet serieus genoeg.’

Kunnen we daar als Europa iets tegen doen?

‘We moeten als EU weer gaan concurreren met China als de krachtigste en beste partner voor de zich ontwikkelende landen. We moeten nadenken hoe we Europa aan de wereld kunnen verkopen en hoe we met China op een strategische manier kunnen concurreren.

Maar dan moeten we er wel een goed verhaal bij vertellen! Recent kwam Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, met het plan om fors te investeren in de infrastructuur over de hele wereld. Dat plan is eigenlijk een voortzetting van de eerdere Connectivity Strategy, maar daar had zelfs in Brussel nog niemand van gehoord. Dat geeft aan hoe belangrijk het verhaal bij een plan is.’

Eerder noemde u Xi Jinping al een uitmuntend verhalenverteller, hoe belangrijk is dat verhaal?

‘Met projecten als de Nieuwe Zijderoute, met zijn handelsverdragen met allerlei landen, draagt Xi Jinping het verhaal uit van een betrouwbare, economisch robuuste partner die andere landen kan en wil helpen.

Maar Europa kan zich presenteren als een alternatief voor zowel China als Amerika die elkaar de tent uitvechten. Zaken als de onderdrukking van de Oeigoeren, de kwestie Hong Kong maar ook recent de kwestie rond tennisster Peng benadrukken de grote verschillen tussen China en de EU. Je merkt dat onder het electoraat van de EU-lidstaten de stemming ten opzichte van China steeds negatiever wordt.

Als wij ons willen presenteren als een machtsblok dat wel aandacht besteedt aan zaken als privacy en mensenrechten, dan moeten we ook eisen aan onszelf en onze bedrijven stellen. Dus geen makkelijke morele verontwaardiging van wat er in Xinjiang gebeurt, maar de consequentie durven te nemen dat wij daar geen katoen meer kopen. Dan zullen we van Europese bedrijven transparantie moeten eisen van hun belangen in China.

Daarom was dat verhaal van jullie over de belangen van Nederlandse pensioenfondsen in Chinese (staats)bedrijven zo belangrijk. Maak dat maar transparant. Laat zien hoeveel we met China handelen en hoeveel wij daar investeren en hoeveel China investeert in Europa.’

‘We kunnen China niet straffen voor die mensenrechtenschendingen, die macht hebben we niet’

Die economische banden zijn zo nauw, kunnen we China wel ‘straffen’?

‘Nee, we kunnen China niet straffen voor die mensenrechtenschendingen. Die macht hebben we niet. Dat betekent niet dat we niets kunnen doen. Ten eerste kunnen we Europese landen die graag met China samenwerken – Hongarije, Polen, Servië, Montenegro – vragen om financiële transparantie over die banden. Wat zijn bijvoorbeeld de financiële belangen van Orbán en zijn kornuiten?

Daarnaast moeten we opkomen voor onze waarden en die ook in Europa beter beschermen. Want nu maakt China nog te makkelijk misbruik van onze hypocrisie. We klagen over dwangarbeid in Xinjang, maar we nemen de daar geproduceerde katoen toch gewoon af? Wat betekent onze morele verontwaardiging dan nog? Wij moeten als Europa onze liberale democratische waarden tonen en laten zien dat wij daarnaar handelen. Dat maakt onze rol op het wereldtoneel geloofwaardiger.’

Uw boek is al weer van 2018. Stel, u mocht er een hoofdstuk aan toevoegen, waar zou dat over gaan?

‘Toevallig heb ik net mijn uitgever over een herdruk gesproken. Ik eindig mijn boek nu met de conclusie dat er een groot geopolitiek conflict aankomt. En dat is onhandig want wij zijn op alle mogelijke manieren met China verweven. Daar kunnen we ons niet zo makkelijk van loskoppelen.

We staan op de eerste trede van een nieuwe Koude Oorlog en die zal heel anders zijn dan de vorige, omdat de Sovjet-Unie militair wel, maar economisch gezien geen grootmacht was. Wat gaat dit betekenen voor onze cohesie? Voor onze veiligheid? Wie gaat namens de EU reageren? Ursula von der Leyen? Josep Borrell, de EU-vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheid? Gelukkig zetten zij forse stappen in leiderschap. De EU moet daadkrachtiger worden wil deze nieuwe Koude Oorlog niet verder escaleren.’