Is Merkel IV wel zo’n gunstig voorteken?

Oersaai. Een ander woord is er niet voor de Duitse verkiezingsstrijd. Noch Martin Schulz van de SPD noch de rechtse Alternative für Deutschland (AfD) heeft er echt schwung in weten te brengen. Allebei hadden hun moment – Schulz in januari en de AfD op het hoogtepunt van de zogenaamde vluchtelingencrisis. Maar nu, een dag voor de Duitse verkiezingen, vormt niemand een gevaar voor Merkels vierde termijn.

Dat is best raar. Merkel is al sinds 2005 aan het roer. Er zijn weinig politici van wie burgers na meer dan een decennium niet genoeg hebben. Tegelijkertijd heeft de SPD met Schulz een goede kandidaat – hij komt volks over, heeft politieke expertise uit het Europees Parlement, en wordt daardoor niet geassocieerd met de actuele CDU-SPD-coalitie.

Maar de belangrijkste reden voor een spannende verkiezing, zou je zeggen, is het grote aantal wringende maatschappelijke onderwerpen. De kloof tussen middenklassers die het redelijk comfortabel hebben en het grote bevolkingssegment daaronder wordt ook bij de oosterburen steeds groter. Wandel door een willekeurige Duitse binnenstad en je ontmoet armoede zoals we die in Nederland niet kennen. Zou dat geen brandstof zijn voor politieke twist?

Andere grote thema's, in willekeurige volgorde: klimaatverandering, de toekomst van de EU na Brexit, migratie- en vluchtelingenbeleid, veiligheidspolitiek in het Trump-tijdperk, een sluipende revolutie op onze arbeidsmarkten door automatisering. Waarom lijken de Duitse verkiezingen dan toch een non-event?

Politieke onverschilligheid

In Duitsland vreest men al jaren de opkomst van Politikverdrossenheit – een fenomeen dat het midden houdt tussen politieke desinteresse en irritatie. Ook hier in Nederland maakt menig commentator zich zorgen over groeiend politiek wantrouwen en boze burgers. Maar – en dat is het paradoxale – in Duitsland zal deze trend leiden tot een vierde verkiezingszege voor Merkel (net zoals wij ondanks alle vermeende ‘onvrede’ Rutte III tegemoet gaan).

Burgers zijn wel degelijk geïnteresseerd in maatschappelijke onderwerpen. Maar die vertalen zich niet langer in coherente visies van brede volkspartijen

Merkel IV duidt op een fundamentele verschuiving in de Duitse politiek: een einde van verkiezingen als partijenstrijd zoals we die kenden. Burgers zijn wel degelijk geïnteresseerd in maatschappelijke onderwerpen. Maar die vertalen zich niet langer in coherente wereldvisies van brede volkspartijen. Vroeger was de kern van het politiek bedrijf een strijd tussen grote groepen – arbeiders en boeren tegen het kapitaal, of conservatief tegen progressief. Nu is daarvoor een lange lijst met complexe bestuurlijke dossiers in de plaats gekomen, die vooral technocratische expertise vereisen. Het resultaat? Merkel en haar CDU zijn misschien niet geliefd, maar de Duitsers vinden haar wel competent – en daarvoor wordt zij herkozen.

In Nederland hebben wij deze versplintering van alomvattende maatschappelijke visies ook meegemaakt. Alleen met tegengesteld resultaat: steeds meer burgers hebben voor partijen gekozen die bewust één specifiek onderwerp behartigen (50PLUS, Denk, Partij voor de Dieren) in plaats van een brede ideologie. Dat maakt de formatie ingewikkelder dan ooit – maar ook minder belangrijk. Stiekem zijn de Nederlanders best tevreden met bestuurlijk Den Haag en staat niemand te trappelen om een nieuwe regering.

Goed of slecht?

Terug naar Berlijn. Is die verschuiving naar een politiek voorbij de ideologische kampen nou goed nieuws of slecht nieuws? Het optimistische scenario ziet ontbrekende kiezersloyaliteit vooral als een vorm van burgeremancipatie. De sceptici maken zich zorgen over de langetermijneffecten: partijendemocratie is vooralsnog het beste systeem voor burgervertegenwoordiging dat wij kennen. Maar zij is in steeds mindere mate in staat om de uiteenlopende visies van burgers te vertalen naar bestuur.

Een politiek voorbij de grote ideeën kan het enthousiasme voor verkiezingen verder ondermijnen – en daarmee de democratie

Vooralsnog gaat dat goed. In Nederland maakt politieke versplintering de formatie eindeloos, maar daar ligt niemand wakker van. In Duitsland komt Merkel IV, maar echt erg vinden ook de SPD’ers dat niet. En toch zou een politiek voorbij de grote ideeën het enthousiasme voor verkiezingen verder kunnen ondermijnen, en daarmee de democratie. Want eigenlijk zijn burgers vooral radeloos omdat zij hun complexe inhoudelijke standpunten niet weten te vertalen naar een kruis op het stembiljet. In Berlijn betekent dat voor nu: vasthouden aan de bestuurder die je kent. Maar dat maakt die verbazingwekkende kalmte in politiek Duitsland niet meteen een goed voorteken.