‘Het is in Groningen nu, op dit moment, onveilig. Daar stapt men in alle discussies aan de praattafels gewoon overheen.’ Theodor Kockelkoren, inspecteur-generaal van Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) maakt zich grote zorgen over het maatschappelijke debat over de gaswinning in Groningen.

Sinds de oorlog in Oekraïne voor een wereldwijde energiecrisis zorgt, gaan er stemmen op die beweren een oplossing te hebben: draai de gaskraan in Groningen weer verder open. In 2018 is (eindelijk, zouden Groningers hieraan toevoegen) besloten om na 2022 te stoppen met de gaswinning uit het Groningenveld. Dit jaar wordt er nog ruim 4 miljard kuub opgepompt.

Maar nu ‘de wereld op zijn kop staat’ zou dat heel onverstandig zijn, adviseerde de Mijnraad al in april van dit jaar ongevraagd aan de minister van Economische Zaken en Klimaat. Bij Nieuwsuur lichtte de voorzitter van de Mijnraad Staf Depla toen toe: ‘Wij vragen ons af of het ministerie alle scenario's die kunnen optreden als de gaskraan dicht gaat, wel goed in beeld heeft. (...) Moet er alleen een fabriek een paar dagen dicht? Of is de impact groter?’

Zodra de gasprijs de pan uit rijst, de energierekeningen een nieuw record bereiken of Rusland de Nord Stream 1-pijpleiding weer dichtdraait, staan er zelfbenoemde ‘energie-experts’ op die beweren dat het Groninger gasveld de oplossing biedt voor de crisis.

Ook vanuit het buitenland wordt de druk opgevoerd. Begin september deed de Eurocommissaris voor de Interne Markt Thierry Breton een beroep op Nederland: ‘Elke lidstaat moet zijn verantwoordelijkheden nemen en alle maatregelen nemen die nodig zijn om de vraag naar Russisch gas te verminderen.’

Maar is het verder opendraaien van de gaskraan in Groningen wel het ei van Columbus? Wat er ontbreekt aan de discussie is een analyse van de argumenten en de mogelijke gevolgen. FTM neemt de drie meest genoemde argumenten onder de loep.

‘De gasprijs daalt als we meer winnen’ 

Gas is wereldwijd duurder geworden doordat Rusland de kraan dicht heeft gedraaid. Schaarste doet de prijzen immers oplopen. Meer gas uit Groningen zou voor verlichting op de markt kunnen zorgen en daarmee de prijzen drukken, is de redenering. 

Jelle van der Knoop, voormalig voorzitter van de Groninger Bodem Beweging, plaatst daar kanttekeningen bij. ‘Er wordt voorbijgegaan aan het feit dat het gas eigendom is van Exxon en Shell en verkocht wordt via GasTerra. Dat gaat tegen de marktprijs. GasTerra heeft immers de opdracht om het gas commercieel te verkopen.’ 

De wereldwijde marktprijs zou pas worden beïnvloed als er een grote hoeveelheid gas op de markt komt, legt hoogleraar energie-economie aan de Rijksuniversiteit Groningen Machiel Mulder uit. ‘Op het hoogtepunt van de gaswinning in Groningen werd er 54 miljard kuub gas gewonnen. Nu is dat zo’n 4 miljard kuub, dat zal geen groot effect hebben op de spotprijzen.’

In theorie zou er wel een effect kunnen ontstaan op de prijzen voor de lange termijn, de zogeheten forward prijzen, maar ook dat ziet Mulder niet gebeuren: ‘Als de markt weet dat er continu meer gas beschikbaar is, zou dat het risico kunnen verlagen en daarmee de prijzen drukken. Maar daarvoor zou de gaskraan voor de lange termijn open moeten en dat is niet het plan. Dus de onzekerheid blijft.’

Ook het argument dat gas uit Groningen Nederlanders zou kunnen helpen om een koude winter door te komen, haalt Mulder onderuit. Eerder was het Groningenveld inderdaad handig als ‘swing supply’, en kon men pompen als het nodig was. Maar juist het af en toe opvoeren van de productie zorgt voor meer seismiciteit en dus meer aardbevingen. ‘Daarom zijn we er al sinds 2014 van af gestapt en wordt er nu ‘vlak’ geproduceerd. Dus gedurende het hele jaar ongeveer dezelfde hoeveelheid. Je kunt niet zomaar tijdelijk meer gas gaan winnen in wintermaanden wanneer de schaarste en dus de gasprijs het hoogste zijn.’

‘Groningers worden ruimhartig gecompenseerd’

Het gas blijft dus voorlopig duur, en de energierekening zou door meer gas uit Groningen niet dalen. Wel zou meer gaswinning de staatskas spekken, want ongeveer 80 procent van de opbrengsten uit het Groningenveld gaan naar de staat. 

Volgens de pleitbezorgers voor meer Groninger gas moet een deel van die opbrengsten dan ook terugvloeien naar het Noorden. ‘Den Haag moet de Groningers ruim compenseren, maar de gaskraan zo ver mogelijk openzetten,’ stelden bijvoorbeeld journalist Jeroen Smit en ondernemer Stef Kranendijk in een ingezonden opiniestuk in de Volkskrant. En ook voorzitter van de Mijnraad Depla denkt dat de gaswinning op zich niet het probleem is: ‘De veiligheid van de Groningers wordt niet bepaald door een jaar iets meer gas te winnen, maar door de versterkingsoperatie.’

Laat dat nou precies zijn waar de schoen wringt. Het zou niet de eerste keer zijn dat de Groningers ‘ruimhartige’ compensatie wordt beloofd. Wie de afgelopen weken de parlementaire enquête aardgaswinning Groningen heeft gevolgd, kon zien dat die compensatie tot de dag van vandaag niet van de grond komt. Nog maar 5.832 van de 27.000 geselecteerde adressen zijn beoordeeld, waarvan 2.610 daadwerkelijk zijn versterkt en de wachtlijsten voor schade-afhandeling zijn nog steeds lang. Van der Knoop: ‘Dan wordt er geroepen “geef elke Groninger 1 miljoen euro”, maar we weten inmiddels dat de hele afhandeling zo’n boekhoudkundig iets is, we krijgen hier niks cadeau.’

‘Het is niet alleen de extra schade, maar bij meer gaswinning nemen de aardbevingen toe en stort de woningmarkt mogelijk weer in. Ga je mensen daar ook voor compenseren?’

Ook hoogleraar sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen Tom Postmes vindt dit een ongefundeerde belofte. Hij doet al jaren onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen van de gaswinning in Groningen: ‘Mensen die dit roepen suggereren dat de problemen met geld op te lossen zijn. Het klopt, jarenlang was men terughoudend met geld, maar inmiddels gaan er enorme bedragen naar de schade-afhandeling en de versterking.’ 

Dat geld komt echter niet bij de mensen terecht, maar verdwijnt voor een groot deel in de bureaucratie eromheen. ‘Het is dus een reële verwachting dat je ook nieuw geld niet op de plek krijgt waar het het meest nodig is. De suggestie wekken dat het nu ineens wel kan is betekenisloze taal. Men is niet goed geïnformeerd, de argumenten ontbreken volkomen.’

Ook is helemaal niet duidelijk waar Groningers allemaal voor gecompenseerd moeten worden, stelt Van der Knoop: ‘Het is niet alleen de extra schade, maar bij meer gaswinning nemen de aardbevingen toe en stort de woningmarkt mogelijk weer in. Ga je mensen daar ook voor compenseren?’

‘Het kan veilig’

Er is veel onduidelijkheid over hoeveel gaswinning precies tot hoeveel aardbevingen leidt, en hoe groot die zullen zijn. Het valt tot nu toe wetenschappelijk niet precies te voorspellen. Wat wel onomstotelijk vaststaat: er is een directe oorzaak-gevolgrelatie tussen de hoeveelheid gewonnen gas en de activiteit in de ondergrond. Met andere woorden: hoe meer gas wordt opgepompt, des te groter de kans op zware aardbevingen. 

Pleitbezorgers van meer gaswinning halen graag een advies van toezichthouder SodM aan dat stelt dat het winnen van 12 miljard kuub gas redelijk veilig kan. Dat zou ruimte bieden voor 8 miljard kuub extra per jaar. Dat advies is echter verouderd. Inspecteur-generaal Kockelkoren: ‘De gedachtegang dat je mensen in Groningen gewoon kunt compenseren, ontkent dat het er nu, op dit moment, onveilig is. Aan de ene kant zijn er nog teveel huizen die mogelijk instorten bij een zware aardbeving en door het lange wachten op versterking en schade-afhandeling hebben mensen aanzienlijke gezondheidsschade en een verhoogde kans op vervroegd overlijden.’ 

Bovendien: ook nu is er een te grote kans op zware aardbevingen, zegt hij. ‘Zodra er meer gas wordt gewonnen, wordt deze kans – en daarmee de onveiligheid – nog groter.’ 

De toezichthouder is daarom duidelijk: ‘Ik kan mij geen scenario voorstellen waarbij het verhogen van de gaswinning in Groningen in het belang van de inwoners zou zijn. Natuurlijk hebben zij ook last van de hoge energieprijzen, maar compenseer dan alle burgers.’

De aardbevingen zijn niet het grootste probleem 

‘We weten inmiddels dat niet de aardbevingen en ook niet de scheuren het probleem zijn. Het probleem is het managen van de maatschappelijke consequenties,’ legt hoogleraar Postmes uit.

‘Je zadelt een gebied dat volledig ontwricht is wéér voor een langere periode met onzekerheid op’

Een voorbeeld hiervan is de versterking. Tot 2015 bestond er in Nederland geen veligheidsnorm voor aardbevingsbestendig bouwen. In dat jaar is voor het eerst een norm ontwikkeld om te bepalen welke huizen aardbevingsbestendig gemaakt moeten worden. 

27.000 huizen zijn toen op basis van die norm aangemerkt als potentieel onveilig, gebaseerd op de aanname dat de gaswinning wordt afgebouwd en op termijn helemaal stopt. Sinds 2015 is die norm daarom steeds verder naar beneden bijgesteld. Van der Knoop: ‘Als de kraan nu weer verder open gaat, dan moeten al die woningen die met de normen van de afgelopen jaren beoordeeld zijn, opnieuw worden beoordeeld, mogelijk zelfs de al versterkte huizen. Dat is niet alleen heel duur, maar zorgt weer voor vertraging. Mensen staan dan weer in de wacht.’

Postmes: ‘De onzekerheid zou dan enorm toenemen en daar maak ik me grote zorgen over. Je zadelt een gebied dat volledig ontwricht is weer voor een langere periode met nog meer onzekerheid op. De consequenties daarvan zijn moeilijk te berekenen.’

Het SodM bevestigt die zorg: ‘Gezien de gezondheidssituatie in Groningen door het lange wachten waar veel mensen nu al last van hebben, zal dit (plus de bijkomende onzekerheid) de toestand van de bewoners alleen maar verder verslechteren.’  

De discussie wordt gevoerd vanaf de zijlijn

Wat opvalt is dat de roep om meer gas uit Groningen vooral komt van mensen die niet in het gebied wonen en er ook vaktechnisch niets mee te maken hebben. 

Typisch, vindt hoogleraar Postmes: ‘Partijen die pleiten voor het verder openzetten van de gaskraan zeggen: ga met de Groningers praten. Opvallend genoeg staan juist de partijen die de kraan niet verder willen opendraaien in goed contact met de mensen in het gebied, zoals SodM en de staatssecretaris van Mijnbouw. De partijen die roepen dat er gepraat moet worden, hebben zelf juist slechte contacten, dat geldt ook voor de Mijnraad. Ze zouden zich eerst eens beter moeten informeren over de omvang en de ernst van de problemen van veel bewoners in het aardbevingsgebied.’ .

Voor deze mensen wegen angsten voor eventualiteiten in de toekomst – gastekort, energieprijzen – zwaarder dan de bewezen problemen voor de Groningers. Postmes: ‘Het wordt gepresenteerd als een altruïstische gedachte: maar eigenlijk zeg je dat je voor de wereldvrede en een warm huis voor Nederlanders een bepaalde groep bewust laat lijden.’

De toezichthouder maakt zich er zorgen over. Kockelkoren: ‘Aan de praattafels wordt de realiteit van de onveiligheid nu ontkend. Dat komt omdat het een onzichtbare crisis is, dievoor een groot deel plaatsvindt achter de voordeur. Een kans op een aardbeving kun je ook niet waarnemen, maar die onveiligheid is wel reëel.’

Het is een politiek besluit

‘Het is een illusie om te denken dat het definitieve antwoord van de wetenschap gaat komen,’ zegt Postmes. Verder opendraaien van de gaskraan is daarom een politiek besluit en de maatschappelijke druk op staatssecretaris Hans Vijlfbrief van Mijnbouw neemt toe. Tot nu toe liet hij zich niet vermurwen. In juni schreef hij een brief aan de Tweede Kamer: ‘Het kabinet wil het Groningenveld in 2023 kunnen sluiten want dit is de enige manier om de veiligheid in Groningen te herstellen en om onzekerheid voor omwonenden op termijn weg te nemen.’

Dat is in lijn met het advies van het SodM van begin dit jaar. De toezichthouder ziet daarom nu ook geen reden om (ongevraagd) opnieuw advies uit te brengen. Maar plaatst ook een kanttekening:  ‘Wat natuurlijk wel zo is, is dat de minister (of staatssecretaris) ook andere belangen weegt dan enkel het belang van de veiligheid van de mensen in Groningen, zoals leveringszekerheid en de veiligheidsaspecten die hiermee samenhangen elders in het land. Zij/hij zal niet altijd 100 procent ons advies overnemen, als de minister een andere afweging kiest dan zal die dit uit kunnen leggen en hierover met de Tweede Kamer in debat gaan.’

Op dit moment is het officiële standpunt van het kabinet niet veranderd, laat een woordvoerder weten: ‘Het kabinet wil in 2023, uiterlijk 2024 de gaskraan in Groningen dichtdraaien. Omdat het gevaarlijk is voor Groningers. Daar verandert de huidige internationale situatie niets aan. De enige uitzondering is dat het een uiterste redmiddel is bij een andere veiligheidsafweging, zoals wanneer ziekenhuizen niet meer verwarmd kunnen worden of er geen gas meer is om op te koken.’

Volgens energie-expert Mulder is dat verstandig. ‘Het is een maatschappelijke afweging: gaan we voor een mogelijk kleine daling van de energieprijzen en verhogen we daarmee het risico op aardbevingen? Ik denk dat we dit alleen moeten doen als het echt niet anders kan, wanneer bijvoorbeeld het hele gassysteem dreigt te bezwijken.’

De NAM is er klaar voor

De NAM houdt er echter wel rekening mee dat het veld weer verder open gaat en staat klaar, vertelde directeur Johan Atema woensdag aan BNR: ‘Wij houden er wel rekening mee. In die zin dat de staatssecretaris mij opdracht heeft gegeven om Groningen ook de komende 12 maanden op stand-by te zetten zodat, als het scenario zich voordoet, dat wij in Groningen kunnen produceren.'

Volgens Atema kan de NAM ongeveer 30 miljard kuub gas per jaar winnen in Groningen en daarmee het gastekort oplossen. Hoewel hij zegt dat het een ‘crisisscenario is dat je hoopt niet mee te maken’ voert hij tegelijkertijd de druk op het kabinet op. ‘Je kunt een tekort aan gas door Groningen oplossen, maar wij nemen dat besluit niet, dat doet de minister.’

De leveringszekerheid is al eerder hét argument geweest om de gaswinning op te schroeven. In het jaar na de tot nu toe zwaarste beving, bij het Groningse Huizinge in 2012, gebruikte toenmalig minister Henk Kamp dat argument om de gaskraan niet dicht te draaien. 

Tijdens de verhoren voor de parlementaire enquête in de afgelopen weken is echter gebleken dat ook met een veel kleinere hoeveelheid gewonnen gas aan de verplichtingen voldaan had kunnen worden. De echte reden om toch maximaal te blijven winnen: winstbejag.

Het zekerheidsargument doet nu dan ook alle alarmbellen afgaan. Oud-Kamerlid en gedeputeerde in Groningen William Moorlag (PvdA) zei deze week in zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie: ‘Ik ben er niet zo zeker van dat het gedaan is met de gaswinning. Als de prijzen zo stijgen, gaan er op een gegeven moment hongerige ogen naar kijken. Dan kan het snel gaan. Na de kernramp in Chernobyl dachten we ook dat het gedaan was met kernenergie. Ik vind dat de Tweede Kamer nu scenario’s moet maken voor het geval dat. Wat als de kraan weer open gaat? Want het kan wel eens verrassend snel gaan.’

Noodscenario is niet aan de orde, onveiligheid in Groningen wel

Op dit moment lijkt het erop dat meer gas uit Groningen niet nodig is. Kockelkoren: ‘Het is belangrijk om te benoemen: de NAM is klaar voor een crisissituatie, maar die nu niet aan de orde. De ontwikkelingen in de afgelopen maanden hebben laten zien dat de kans op een noodscenario waarin het echt nodig zou zijn steeds kleiner aan het worden is.’ 

De Nederlandse gasopslag is al voor meer dan 80 procent gevuld en er liggen twee nieuwe LNG-terminals in de Eemshaven die eind november volledig in gebruik gaan. De overheid heeft bovendien net maatregelen aangekondigd om burgers die in de problemen komen, te compenseren. 

Daarvoor zouden gaswinsten wel een rol kunnen spelen, denkt energie-hoogleraar Mulder. Op dit moment levert elke geproduceerde kuub extra geld op. Zelfs al dalen de gasprijzen weer, zoals Goldman Sachs deze week voorspelde. Alleen hoeft dat niet uit het Groningenveld te komen. Mulder: ‘We moeten niet vergeten dat er nog veel in de kleine velden zit. Uit cijfers van TNO blijkt dat er nog ruim 100 miljard kuub te winnen valt.’ 

Het geld voor compensatie voor alle burgers is er dus, ook zonder nieuwe onzekerheid in Groningen. Kockelkoren: ‘Het is fijn dat de staatssecretaris de realiteit van de onveiligheid ziet, maar het is ook van belang dat de discussie in het maatschappelijke debat goed wordt gevoerd.’ Hij is daarom stellig: ‘Het belangrijkste is dat de Groningers weer een veilige leefomgeving krijgen. Dat vereist een versnelling van de versterking en het afbouwen van de gaswinning.’