‘ISDS is een krachtig mechanisme. Om goed te kunnen begrijpen hoe het werkt, en op welke manieren het uiteindelijk democratie kan ondermijnen, moeten we weten over welke zaken we het precies hebben’, legt journalist en schrijver Frank Mulder uit. Hij heeft samen met collega Eva Schram maandenlang onderzoek gedaan naar Investor-State Dispute Settlement-zaken, kortweg ISDS. Het werk van Mulder en Schram staat sinds vandaag online bij Oneworld.

Internationale arbitrage

ISDS is onderdeel van veel investeringsverdragen die wereldwijd tussen landen worden afgesloten. Met ISDS kunnen grote bedrijven misgelopen investeringen claimen bij landen die bedrijven onteigenen of nieuwe regels en wetten invoeren. Er volgt in zo’n geval een arbitragerechtszaak tussen het bedrijf en het land. Deze rechtszaken kosten de landen miljoenen euro’s in geval van verlies of schikking. Volgens ISDS-expert Gus Van Harten bestaat het gevaar dat landen nieuwe wetgeving niet invoeren uit angst voor een claim, dit wordt regulatory freeze genoemd. Mulder vertelt waarom deze website er nu moest komen: ‘Er wordt heel veel beweerd over ISDS, maar het is moeilijk om te zien wat er nu écht gebeurt in deze sector. Voorstanders geven voorbeelden van zielige ondernemers die hun fabriek zijn kwijtgeraakt aan boze regeringen. Tegenstanders vertellen dat boze multinationals arme democratieën ondermijnen. Waarschijnlijk gebeurt het allebei.’

Bijna alle ISDS-zaken nu online

De meeste ISDS-zaken worden niet in het openbaar gevoerd, daardoor komt er weinig informatie over de ISDS-zaken naar buiten. Die geheimzinnigheid is nu vrijwel verleden tijd. Op een interactieve website staan alle 629 bekende ISDS-zaken weergegeven op een wereldkaart. Via die kaart kan je zien welke landen de meeste claims ontvingen, uit welke landen de meeste claims afkomstig waren, welke arbiters daarbij betrokken waren, wat het geclaimde bedrag was, en (waar mogelijk) welke uitspraak er is geweest. Het was niet gemakkelijk om alle informatie over ISDS-zaken boven water te krijgen volgens Mulder: ‘Veel info is alleen te krijgen via betaalde websites, bedoeld voor advocaten. De UNCTAD geeft jaarlijks een analyse, maar veel informatie over uitspraken en over de betrokken arbiters blijft obscuur. Overigens zijn er waarschijnlijk nog tientallen zaken die helemaal onder de radar blijven.’

De aanklagers

Bedrijven maken aanspraak op ISDS via een investeringsverdrag dat is afgesloten tussen twee landen. Bijna 85 procent van alle ISDS-claims is afkomstig van bedrijven die zijn gevestigd in een westers land. Nederland was in 2014 het land waaruit de meeste ISDS-claims afkomstig waren, dat waren er toen zeven. Gelet op het totale aantal van 629 claims staat Nederland op plaats twee met 73 claims, enkel vanuit de Verenigde Staten zijn meer ISDS-claims afkomstig. Follow The Money berichtte eerder over de uitzonderlijke positie van Nederland als topclaimland. Mulder en Schram merken op dat maar bij 16 procent van 73 Nederlandse ISDS-claims met zekerheid is vast te stellen dat die ook daadwerkelijk afkomstig zijn van een Nederlands bedrijf. Bij 5 procent is het een bedrijf buitenlands met werknemers in Nederland. Bij de rest van de claims is een brievenbusfirma zeker (68 procent) of waarschijnlijk (11 procent).

De aangeklaagden

Uit de verzamelde gegevens van Mulder en Schram blijkt verder dat veel landen de afgelopen jaren te maken hebben gehad met een of meer ISDS-claims. Maar ook dat weinig landen constant onder vuur lagen. Argentinië werd het vaakst aangeklaagd (56 keer), gevolgd door Venezuela en daarna Tsjechië. Veel ontwikkelingslanden vinden ISDS oneerlijk omdat het westerse investeerders zou bevoordelen. Mulder en Schram citeren een voormalig minister in Venezuela, die ISDS ‘een neokoloniaal systeem’ noemt. Aangeklaagd worden door middel van ISDS betekent niet automatisch verliezen, het land kan de ISDS-zaak ook winnen of schikken met de aanklager. Bij verlies of schikking moet het land een schadevergoeding betalen. Veel ISDS-zaken duren jaren en zijn nog niet afgerond. India heeft de twijfelachtige eer al zijn afgeronde ISDS-zaken te hebben verloren.

De arbiters

In het onderzoek staan de namen van 88 procent van alle arbiters die ooit betrokken zijn geweest bij een ISDS-zaak. Iedere ISDS-zaak heeft voor elk van beide partijen een arbiter en een voorzitter. ISDS-arbiters zijn advocaten gespecialiseerd in internationaal investeringsrecht. Gedrieën bepalen zij de uiteindelijk winnaar. Van de 401 achterhaalde arbiters vormen 39 personen de kern. Deze mensen zijn bij de meeste ISDS-zaken betrokken. Zo deed de Franse Brigitte Stern maar liefst 67 zaken, 12 procent van het totale aantal. De ISDS-arbiters en bedrijven voeren onder andere met behulp van een voormalig Buitenlandse Zaken-ambtenaar een stevige lobby voor het voortbestaan van ISDS. Alle data uit het onderzoek van Mulder en Schram is vanaf vandaag vrij te downloaden zodat andere journalisten, onderzoekers en andere geïnteresseerden met de gegevens aan de slag kunnen. In de komende weken verschijnen naar aanleiding van het onderzoek nog een aantal verdiepende verhalen van de beide journalisten. N.B. Naast Frank Mulder en Eva Schram is ook datajournalist Adriana Homolova betrokken bij het onderzoek.

CETA op de schop?

ISDS is vooral bekend geworden omdat het een plek krijgt in het fel bekritiseerde handels- en investeringsverdrag TTIP tussen Europa en de Verenigde Staten. Die onderhandelingen lopen nog. Onder druk van de publieke opinie heeft de Europese handelscommissie recent voorgesteld ISDS in TTIP aan te passen zodat het transparanter wordt. Centraal hierbij staat de oprichting van een Investment Court System. Dit systeem maakt gebruik van rechters in plaats van arbiters. Uiteindelijk moet het systeem opgaan in een nog op te richten International Investment Court, schrijft de Europese Commissie. En dan het CETA-verdrag (Comprehensive Economic and Trade Agreement), tussen Europa en Canada. Dit verdrag is al uitonderhandeld. Toch werd er gisteren opnieuw over gestemd in de Tweede Kamer. Een Kamermeerderheid stemde voor de wens om de Nederlandse regering alsnog ISDS in CETA te laten vervangen door het Investment Court System. Het is de vraag of dat wel gaat lukken. De Europese handelscommissie heeft de leiding in de CETA-onderhandelingen en laat zich normaal niet de les lezen. Een woordvoerder van de handelscommissie zei in september tegen Follow The Money: ‘De commissie staat nog steeds achter de uitkomsten van CETA, ook het onderdeel over investeringsbescherming. De commissie is niet van plan een al afgesloten verdrag te gaan heropenen, we moeten oppassen dat hierom vragen kan leiden tot de situatie waarbij onze onderhandelingspartner ook zaken wil wijzigen in het verdrag.’