Vanavond om 21:00 (UK time) uur is het Uur U voor Italië. Dan maakt de Europese Bank Autoriteit (EBA) de resultaten bekend van de stresstesten van de Europese banken. De hamvraag daarbij is of ook de geplaagde Italiaanse banken zullen slagen voor die test. Vooruitlopend op die uitslag is het nuttig om te analyseren wat er precies aan de hand is in Italië.

Wat was er eerder? De kip of het ei? Een vraag waar de filosofen uit de Griekse Oudheid zich al het hoofd over bogen. Een zelfde soort vraag kun je eigenlijk stellen over de problemen met de banken in Italië. Verreweg de meeste analisten — maar ook de Europese ministers van Financiën — beschouwen de Italiaanse bankencrisis als elke andere. Zij menen dat als de problemen van de banken worden opgelost, de problemen met de Italiaanse economie ook zullen oplossen.

In de tijd teruggeworpen

Maar dat is een verkeerde voorstelling van zaken, zegt ook financieel journalist Matthew Lynn van Marketwatch. De problemen waar Italië mee kampt gaan veel dieper dan enkel problemen met de banken. Hét probleem van Italië is het gebrek aan economische groei en concurrentievermogen. Was 20 jaar geleden — vóór de invoering van de euro — het Italiaanse bedrijfsleven volgens Lynn nog kerngezond, momenteel is het Italiaanse bruto binnenlands product (bbp) 10 procent lager dan het niveau van 2007. Daarmee is het land weer terug op het niveau van 12 jaar geleden. Zie onderstaande grafiek.

In termen van bbp per hoofd van de bevolking is het nog erger: Italië is in dat geval 20 jaar teruggeworpen in de tijd. Wat zijn daarvan de oorzaken?

Natuurlijk valt allereerst de bankensector zelf veel te verwijten: fraude, mismanagement en corruptie tieren welig in de sector. Maar die misstanden vormen niet de hoofdoorzaak van de problemen met de banken.

Meerdere oorzaken Italiaanse bankenprobleem

Volgens de bekende Italiaanse award-winning filmmaker en publicist Thomas Fazi komt dat door een veelvoud aan factoren. Zo is daar de rigide arbeidsmarkt met haar beschermde beroepen, de buitensporige belastingdruk, waardoor veel burgers en bedrijven belastingen ontdoken, en de verstikkende Italiaanse bureaucratie. Maar waar voorheen de Italiaanse centrale bank de lire devalueerde om het concurrentievermogen van het Italiaanse bedrijfsleven te versterken, is dat door de eenheidseuro niet langer mogelijk.

Tussen 2009 en 2013 gingen bijna 2 miljoen mkb-bedrijven failliet

Daar komt bij dat in het kader van Europese afspraken sinds 2011 een streng — austerity — beleid wordt gevoerd, waardoor de toch al geringe groei verder is afgevlakt. De consumptie viel terug, evenals de import en export, en het Italiaanse handelsoverschot houdt niet over. Dit resulteerde erin dat tussen 2009 en 2013 bijna 2 miljoen mkb-bedrijven hun poorten konden sluiten. En vanzelfsprekend heeft zo’n groot aantal faillissementen impact op de bankensector, die vanouds sterk gericht is op dat mkb.

En het is ook waar dat de banken in het verleden te veel leningen te weinig kritisch hebben verstrekt. Men hoeft geen raketgeleerde te zijn om te begrijpen dat onder de hierboven omschreven omstandigheden het aantal wanbetalingen op zowel consumenten- als bedrijfskrediet fors is toegenomen. Dit is overigens niet uitsluitend een Italiaans probleem, het speelt in de gehele zuidelijke periferie van de eurozone, zoals blijkt uit onderstaande afbeelding.

Wat kan Matteo Renzi nog doen?

De Italiaanse regering heeft nagelaten om haar bankensector te saneren toen het nog kon, acht jaar geleden. Dit verzuim komt nu als een boemerang terug in het gezicht van de huidige Italiaanse regering. Want als premier Renzi er niet in slaagt om een oplossing te vinden voor de herkapitalisatie van zijn bankensector — een oplossing die óók het fiat krijgt van de Europese Commissie — dan zijn de Italiaanse rapen gaar. Dan zou het vertrouwen in het financiële stelsel zomaar kunnen wegvallen, met een forse kapitaalvlucht of erger, een bankrun tot gevolg. 

Intussen zijn de Italiaanse bankaandelen met tientallen procenten gekelderd sinds begin dit jaar. Het is een teken dat beleggers al bezig zijn om hun kapitaal uit het land weg te halen. Zie onderstaande grafiek.

De centrale vraag voor Matteo Renzi is nu dus: hoe ervoor te zorgen dat zijn banken slagen voor de test? Maar ook: hoe redt Renzi zijn politieke leven na een sanering van de banken? Maar liefst 60 miljard euro van de probleemkredieten zijn in handen van 600.000 kleine spaarders, die hun spaargeld juist op verzoek van de banken hebben omgezet in aandelen of obligaties. Vaak onder valse voorwendselen.

Rechtstreekse staatsteun geven mag Renzi echter niet van de Europese Commissie, al kreeg hij onverwachts steun uit Frankfurt: de baas van de ECB, zijn landgenoot Mario Draghi, verklaarde publiekelijk dat 'in uitzonderlijke omstandigheden'dergelijke steun verleend zou mogen worden. Een positie die ook het Europese Hof van Justitie recent innam.

Hervorming Italiaanse economie

Maar crediteuren landen als Duitsland en Nederland verzetten zich tegen deze steun. Zij vinden dat Italië zich moet houden aan de in Europees verband gemaakte afspraken: géén staatssteun aan banken meer. Zij menen dat Italië de eigen economie moet hervormen. Dat vindt ook voormalig bestuurder van De Nederlandsche Bank en hoogleraar monetaire economie Lex Hoogduin, die tegenover FTM op de vraag wat er volgens hem nu zou moeten gebeuren met de Italiaanse bankensector en de Italiaanse economie het volgende antwoordde: ‘De bankensector moet dringend worden gesaneerd, in combinatie met een sanering van de reële economie. In concreto betekent dat: Afschrijven van oninbare vorderingen, het verkopen van activa, herstructureren van de balansen, banken failliet laten gaan. Kortom, de gebruikelijke technieken die men maar steeds ontloopt. En vooral ook de rente omhoog, en de ECB moet stoppen met haar QE-opkoop programma.’

Dat is duidelijke taal, maar gevraagd naar of dat ook gaat gebeuren — gelet op het politieke doodvonnis dat premier Renzi tekent als hij dat gaat doen — antwoordde Hoogduin: ‘Neen. Maar de vraag was wat er moet gebeuren, niet wat er zal gebeuren.’ Op welke wijze Brussel en Italië het bankenprobleem uiteindelijk gaan oplossen, wist ook Hoogduin niet.

Politieke belangen 

Volgens de economen Shekhar Aiyar, Anna Ilyina en Andreas Jobst moeten er drie zaken gebeuren om Italië van haar probleemkredieten af te helpen. Allereerst moet het bankwezen onder verscherpt toezicht komen te staan. Zowel op Europees niveau door de ECB als op nationaal niveau door de centrale bank van Italië. Vervolgens moeten er hervormingen worden doorgevoerd die het makkelijker en sneller maken om bedrijfsfaillissementen door te voeren en het eenvoudiger maken om schulden te incasseren. En tenslotte moet er gewerkt worden aan een liquide markt voor slechte leningen. Dat laatste zal nog wel enige tijd duren, aangezien veel kredieten niet gedigitaliseerd zijn, maar alleen op papier bestaan. Dit zorgt voor een hoge mate aan inefficiëntie voor de verhandelbaarheid ervan.

De euro voorkomt de monetaire devaluatie die nodig is om het concurrentievermogen van het bedrijfsleven te herstellen

Gelet op de enorme politieke belangen die gemoeid zijn met de euro, en het bijeenhouden van de eurozone zal een bail out naar verwachting wel de uiteindelijke uitkomst zijn, denkt ook de eerder genoemde Thomas Fazi. Maar daarmee zijn de structurele problemen waar de Italiaanse economie mee kampt niet opgelost. De euro voorkomt de monetaire devaluatie die nodig is om het concurrentievermogen van het bedrijfsleven te herstellen.

Hoe het verder moet met de Italiaanse kwestie is ongewis. ‘Italy is trapped in the worst of all possible worlds — and it has become a vivid lesson in how dysfunctional the euro has become’, schrijft Matthew Lynn.