De Europese Unie importeert een enorme hoeveelheid fossiele energie uit Rusland. In 2021 kwam 46 procent van alle steenkool, 27 procent van alle aardolie en 45 procent van alle aardgas die in de EU wordt gebruikt uit Rusland. Met name de gasimport is precair. Via pijpleidingen is Europa fysiek met Rusland verbonden, wat het terugschroeven van de afhankelijkheid lastig maakt. Eerder schreef Follow the Money al hoe Europa, ondanks eerdere ambities om minder Russisch aardgas af te nemen, juist méér van Gazprom ging kopen. 

Dat de EU van fossiele energie af wil, is niet nieuw. Maar Poetins oorlog in Oekraïne heeft de discussie over specifiek Russische fossiele energie op scherp gezet. Op 8 maart publiceerde de Europese Commissie een plan om de import van gas uit Rusland nog dit jaar fors terug te schroeven. ‘Als je alles op alles zet, de komende maanden al,’ zei Diederik Samsom bij Buitenhof, ‘dan kun je al tweederde van het Russische gas vaarwel zeggen voor de volgende winter.’

Financieel zou Poetin dat flink voelen: met een uitvoerwaarde van ruim 200 miljard euro per jaar bestaat bijna de helft van alle Russische export uit olie en gas. Europa is veruit de belangrijkste afnemer. Een snellere Europese onafhankelijkheid van Russisch gas zal hem flink pijn doen. 

Alleen: hoe realistisch is die Europese doelstelling? Kunnen we onze gasafhankelijkheid van Rusland wel zo snel en zo fors beperken? Om die vragen te beantwoorden dook Follow the Money in het plan van de Europese Commissie. Vooropgesteld: dit twaalf pagina's tellende document is een aanzet tot een plan, dat uiterlijk eind mei moet zijn uitgewerkt. Toch is het zinvol nu al te kijken naar de voornemens. Wie over negen maanden de afhankelijkheid van Russisch aardgas met tweederde wil terugschroeven, heeft immers geen tijd te verliezen.

Ruim 100 miljard kuub minder

In 2021 importeerde Europa 155 bcm (billion cubic meters, oftewel: miljard kubieke meter) gas uit Rusland. Het plan van de Europese Commissie belooft dat voor het eind van dit jaar met ruim 100 miljard kubieke meter terug te dringen.

In de onderstaande tabel vat de Europese Commissie de maatregelen samen waarmee de gasafhankelijkheid kan worden teruggeschroefd. Follow the Money heeft de Europese Commissie gevraagd waar de schattingen uit de tabel op zijn gebaseerd, maar tot op heden wil ze daar geen antwoord op geven.

Dus hebben we zelf de maatregelen maar geanalyseerd. In dit artikel gaan we ze één voor één langs.

LNG-diversificatie: -50 bcm

De helft van de besparing op Russisch aardgas moet worden behaald door 50 miljard kubieke meter gas met LNG-tankers naar Europa te halen. Dat gas hoeft dan niet meer uit Rusland te komen.

Het is alleen nog onduidelijk wie dat vloeibare aardgas (liquefied natural gas, LNG) gaat leveren. Om aardgas in tankers te kunnen stoppen moet het in grote fabrieken worden afgekoeld tot -163 °C. De capaciteit van die fabrieken is beperkt. De grootste LNG-exporterende landen zijn Qatar, Australië en de Verenigde Staten. Die investeren allemaal in nieuwe LNG-faciliteiten, maar het duurt al snel drie tot vijf jaar voordat ze zijn gerealiseerd. Zomaar even wat extra vloeibaar aardgas produceren gaat simpelweg niet.

De 50 miljard kuub die Europa dit jaar wil inkopen zal dus uit het bestaande aanbod moeten komen. Maar een groot deel van de huidige LNG-productie is met langetermijncontracten al van een afnemer voorzien.

De Chinezen zullen vast van een deel van hun LNG willen afzien – tegen een fiks bedrag

Nu is met geld natuurlijk wel wat mogelijk. Europa zou fors kunnen bieden op de kleine hoeveelheid LNG die niet in langetermijncontracten is vastgelegd. Daarnaast kan de EU aankloppen bij partijen die wél langetermijn LNG-contracten hebben afgesloten. Het Chinese staatsbedrijf Sinopec heeft bijvoorbeeld veel contracten afgesloten voor de toekomstige levering van LNG. Analisten verwachten dat het bedrijf met een deel van die contracten zal gaan handelen. Tegen de juiste vergoeding zullen de Chinezen ongetwijfeld van een deel van hun LNG willen afzien. Deze oplossing zal echter veel geld kosten, want het gas dat China middels langetermijncontracten wist vast te leggen is inmiddels goud waard.

De grootste uitdagingen zijn er dus aan de aanbodkant: het is maar zeer de vraag of er voldoende LNG op de markt is om Europa van het Russische gas af te krijgen.

Maar zelfs als er daadwerkelijk 50 miljard kuub extra LNG naar Europa komt, zijn er ook aan de afnamezijde wel wat uitdagingen. Het vloeibare gas moet in Europa in LNG-terminals worden omgezet in ‘gewoon’ gas, waarna het moet worden opgeslagen totdat het nodig is. In 2020 importeerde de Europese Unie in totaal 84 miljard kuub LNG. Het zal volgens analist Jilles van den Beukel in de Europese zeehavens een logistieke uitdaging worden als daar plotseling 50 miljard kuub bij komt.

Pijpleiding-diversificatie: -10 bcm

De Europese Unie is via pijpleidingen met verschillende gasproducerende landen verbonden. Veruit de meeste leidingen komen uit Rusland. Begin dit jaar kwam er met Nord Stream 2 zelfs een nieuwe rechtstreekse verbinding tussen Duitsland en Rusland bij. Andere grote leidingen komen uit Noorwegen, Azerbeidzjan en Algerije. Uit die laatste drie landen zou de Europese Commissie graag 10 miljard kuub extra importeren, waardoor er minder gas door de Russische leidingen naar Europa hoeft te stromen.

Nu is de vraag of deze hoeveelheid gas wel beschikbaar is. Vanwege de hoge gasprijzen staan bijvoorbeeld de pijpleidingen uit Noorwegen volgens de Noorse minister-president Jonas Gahr Støre al sinds eind vorig jaar vol open. Ten opzichte van vorig jaar kunnen de Noren misschien 2 miljard kuub extra door de pijpleidingen pompen, maar meer rek zit er volgens Støre niet in.

Eind dit jaar is weliswaar een extra pijpleiding naar Polen klaar, maar dat betekent volgens Støre niet dat er ineens extra Noors gas beschikbaar is: de gasproductie draait namelijk al op volle toeren. De extra leveringen aan Polen zullen dus grotendeels ten koste gaan van leveringen aan andere Europese landen. Dit probleem speelt ook in Azerbeidzjan: vanwege de hoge gasprijzen werd de capaciteit van de pijpleiding naar Europa al maximaal ingezet. Een significante toename van Azerbeidzjaans gas lijkt daarom niet haalbaar.

In de pijpleidingen uit Algerije naar Spanje en Italië lijkt nog wel capaciteit beschikbaar te zijn. Daar speelt echter een ander probleem: de Algerijnen gebruiken zelf steeds meer gas. Gemiddeld steeg de binnenlandse consumptie tussen 2010 en 2019 er met 6 procent per jaar. De Algerijnse gaswinning heeft moeite dat tempo bij te benen.

Wat niet helpt, zijn de verslechterende verhoudingen tussen Algerije en Spanje (waar het meeste Algerijnse gas naar toe gaat). Algerije ziet de Westelijke Sahara als een door Marokko bezet gebied. Spanje hield zich lang afzijdig in dit conflict, maar schaarde zich afgelopen week achter een plan waarin de Westelijke Sahara (deels) onder Marokkaans gezag komt te vallen. De Algerijnen zijn daar boos over. Vanwege de spanningen stopten de Algerijnen eerder al met leveren van gas aan Europa via een een pijplijn die door Marokko loopt. 

Om de afhankelijkheid van Russisch gas te verkleinen, lijkt Europa er goed aan te doen haar betrekkingen met Algerije te verbeteren. Dat land zou volgens een analyse van de Amerikaanse kredietbeoordelaar S&P tot 7 miljard kuub gas extra kunnen leveren: het leeuwendeel van het extra gas dat via pijpleidingen naar Europa moet komen.

Biomethaanproductie opdrijven: -3,5 bcm

Biomethaan wordt gemaakt van biogas, dat op zijn beurt gemaakt wordt van biomassa. Biogas is brandbaar en wordt vooral ingezet voor de productie van elektriciteit. In Europa wordt met biogas een hoeveelheid energie geproduceerd die overeenkomt met 17 miljard kuub aardgas.

Maar je kunt biogas ook opwerken naar biomethaan: door de andere gassen eruit te halen, zodat alleen de methaan overblijft. Dat kun je vervolgens in het gasnet gebruiken als alternatief voor fossiel aardgas. Een voordeel hiervan is dat je gebruik kunt blijven maken van de bestaande aardgasinfrastructuur, zoals leidingen en gasopslagen. Op moleculair niveau zijn aardgas en biomethaan namelijk zo goed als gelijk.

Het goede nieuws: 1 miljard kuub wordt al gerealiseerd in projecten die nu in aanbouw zijn

Om deze reden speelde biomethaan al een belangrijke rol bij de Europese duurzaamheidsdoelstellingen. In 2030 zou 35 miljard kuub aardgas vervangen moeten worden door biomethaan. Vanwege de oorlog in Oekraïne wil de Commissie dit plan nu versnellen: nog dit jaar moet er 3,5 miljard kuub biomethaan extra ingezet worden om de afhankelijkheid van Russisch aardgas af te bouwen.

Vorig jaar werd nog ‘slechts’ 3 miljard kuub Europees biomethaan opgewekt. Dat moet volgens de Commissie dus ruim verdubbelen. Het goede nieuws: 1 miljard kuub wordt al gerealiseerd in projecten die momenteel in aanbouw zijn.

Voor de resterende 2,5 miljard kuub moet je volgens energietransitiespecialist Daan Peters vooral kijken naar de 17 miljard kuub biogas die Europa sowieso al produceert. Technologisch is het weinig moeite om dit tot biomethaan op te waarderen. Bij de huidige hoge gasprijs zou dat zelfs financieel rendabel zijn: biomethaan blijft dan goedkoper dan de aardgas- plus de CO₂-prijs. De kost gaat hier alleen wel voor de baat: er zal moeten worden geïnvesteerd in vergisters en installaties die het biogas naar biomethaan opwaarderen.

Waterstofproductie en -invoer opdrijven: 0

De Europese Commissie ziet op langere termijn ook grote kansen voor waterstof. In 2030 zou daarmee het equivalent van 25 tot 50 miljard kuub aardgas vervangen kunnen worden. De Commissie verwacht echter niet dat waterstof nog voor het einde van dit jaar een rol van betekenis kan spelen. In dit artikel laten we de waterstofambitie daarom voor wat die is. Wel publiceerde Follow the Money eerder al een aantal artikelen over de waterstoftransitie.

Energiebesparingen in de hele EU: -14 bcm

In gebouwen kijkt de Commissie vooral naar energiebesparingen. De Commissie schrijft dat Europa nog dit jaar het equivalent van 14 miljard kuub gas kan besparen door zuiniger met energie om te gaan. Hoe precies, daarover zegt ze niet veel.

Het enige concrete voorbeeld dat de Commissie noemt, is ‘de thermostaat voor de verwarming van gebouwen met 1 °C te verlagen’. Volgens het Internationaal Energieagentschap (IEA) staat de gemiddelde verwarming in Europese gebouwen afgesteld op ruim 22 °C. De thermostaat overal 1 °C lager zetten zou een besparing van 10 miljard kuub aardgas kunnen opleveren.

De European Alliance to Save Energy (EU-ASE) gaat ervanuit dat die berekening klopt. Maar ze zegt ook: ‘Natuurlijk werkt die aanname alleen wanneer burgers en bedrijven in Europa ernaar handelen.’ De vraag is dus: hoe krijg je dat voor elkaar? De laatste weken duiken overal in Europa grassroots initiatieven op om de verwarming lager te zeggen, maar overkoepelend beleid ontbreekt vooralsnog. Het IEA stelt voorlichtingscampagnes voor, evenals ‘consumptiefeedback’ en bedrijfsdoelen. ‘Regels over kantoortemperaturen kunnen ook een efficiënt beleidsinstrument blijken te zijn.’

‘Inzake particuliere gebouwen is het vrijwel onmogelijk om een dergelijke maatregel af te dwingen,’ zegt Arianna Vitali Roscini, de secretaris-generaal van de Coalition for Energy Savings, een koepelorganisatie van met name milieuorganisaties. ‘Bewustmaking van de voordelen van dergelijke gedragsverandering is dan hoogstwaarschijnlijk de meest effectieve maatregel.’

Ze wijst er ook op dat besparingen alleen optreden tijdens de ‘verwarmingsperiode’: tot ongeveer eind maart en daarna pas weer in oktober-december. Op de korte termijn zal een één-graad-minder-maatregel voor de afhankelijkheid van Russisch gas dus geen effect hebben.

Roscini vindt dat het plan te veel nadruk legt op kortetermijn-gedragsveranderingen. ‘Hoewel die noodzakelijk, gerechtvaardigd en begrijpelijk zijn, moeten ze worden aangevuld met structureel energie-efficiëntiebeleid dat kan leiden tot een langdurige vermindering van het energieverbruik (en dus van invoer van energie).’ Haar organisatie verwelkomde het voorlopige plan van de Commissie met een kritische tweet: energiebesparing wordt ‘afgevinkt’, maar de Commissie ‘geeft geen strategische visie met duidelijke stappen hoe energiegebruik structureel te verminderen’, bijvoorbeeld door de isolatie van gebouwen en de vervanging van verwarmings- en verkoelingsystemen door efficiëntere modellen.

De enige concrete maatregel in het plan is een collectief lager afgestelde thermostaat

Nu is Europa al jaren bezig met het thema energie-efficiëntie. Politici beloven telkens het gezamenlijk energieverbruik te verminderen en onlangs deed de Commissie opnieuw een voorstel voor besparingen. Onder lidstaten is echter scepsis over de haalbaarheid daarvan. In november stond in een voortgangsrapport over de gesprekken in de Raad van de EU nog dat ‘vele delegaties hun bezorgdheid over het algemene ambitieniveau van het voorstel’ hadden geuit. Diplomatieke taal voor: de gestelde doelen zijn te moeilijk.

Conclusie: de besparingsstrategie moet veel beter worden uitgewerkt. De enige concrete maatregel in het plan is een collectief lager afgestelde thermostaat, maar een antwoord op de vraag hoe je heel Europa zover krijgt om dat te doen ontbreekt.

Snellere installatie van zonnepanelen op daken: -2,5 bcm

Daarnaast wil de Commissie in de gebouwde omgeving het equivalent van 2,5 miljard kuub aardgas besparen door versneld zonnepanelen op Europese daken te leggen.

Volgens Walburga Hemetsberger is dat doel haalbaar. Hemetsberger staat aan het hoofd van SolarPower Europe, de Brusselse lobbyclub van de zonnepanelenindustrie. ‘Het voorstel van de Commissie vertaalt zich naar ongeveer 15 GW extra capaciteit tegen het einde van 2022,’ zegt ze. ‘Dat is lager dan SolarPower Europe's business-as-usual ramingen, die al tot 16,6 GW aan nieuwe zonnepanelen op daken voorzien.’

Om de uitrol van zonnepanelen op daken verder te versnellen komt de Commissie later dit jaar met een Europees Initiatief voor zonnepanelen op daken, ‘waarin belemmeringen in kaart worden gebracht, maatregelen worden voorgesteld om de uitrol te versnellen en ervoor te zorgen dat het publiek ten volle de vruchten kan plukken van zonne-energie op daken’.

Deze besparing lijkt dus goed haalbaar, maar omvat slechts 2,5 procent van het geheel.

Versnelde uitrol van warmtepompen: -1,5 bcm

Dan wil de Commissie aan het einde van 2022 nog anderhalf miljard kuub Russisch gas vervangen door snel meer warmtepompen te installeren. Hoeveel dan wel staat niet in het voorlopige plan. Het is wel uit te rekenen, want de Commissie stelt dat de installatie van 30 miljoen warmtepompen in 2030 omgerekend 35 miljard kuub gas zal besparen. Dat zou betekenen dat eind dit jaar 1,3 miljoen warmtepompen geïnstalleerd moeten zijn.

Volgens de Europese branchevereniging European Heat Pump Association (EHPA) zijn er in heel Europa tot eind 2021 ongeveer 17 miljoen warmtepompen geïnstalleerd. Voor dit jaar wordt een verkoop van 2,5 miljoen stuks verwacht. Dat zou dus genoeg moeten zijn.

Alleen: de ene warmtepomp is de andere niet

Alleen: de ene warmtepomp is de andere niet. Volgens EHPA heeft de Commissie haar cijfers gebaseerd op besparingen door de installatie van hydronische waterpompen. De cijfers van EHPA hebben betrekking op alle typen waterpompen, ook die minder energie besparen. Hoeveel en van welk type waterpompen er precies nodig zullen zijn, is onduidelijk.

‘Wij hebben contact opgenomen met de Commissie om meer inzicht in de cijfers te krijgen,’ zegt EHPA. In het antwoord dat ze kregen, ligt de nadruk echter opnieuw op de langere termijn tot 2030. Of de uitrol in de komende negen maanden voldoende is om de afhankelijkheid van Russisch aardgas terug te dringen, blijft onzeker.

Elektriciteitssector: -20 bcm

In een warrig geschreven alinea stelt de Europese Commissie tot slot een grote besparing in de elektriciteitssector voor. Er zou eind dit jaar al 20 miljard kuub aardgas uit Rusland vervangen kunnen worden door 3 miljard kuub gas te 'besparen' in elektriciteitscentrales. De rest moet komen van een versnelde aanleg van grootschalige zonneparken en windmolens – waarbij een onderverdeling tussen wind en zon ontbreekt.

Dit lijkt erg ambitieus. Volgens SolarPower Europe kan er voor het einde van 2022 nog 15,7 GW aan capaciteit bij, via de aanleg van grootschalige zonneparken. Dat komt neer op de vervanging van nog geen 3 miljard kuub aardgas.

De rest zou dus van versnelde installatie van windenergie moeten komen. Dat lijkt niet haalbaar. Vorig jaar werd in de Europese Unie 11 GW extra windvermogen geplaatst (op land en op zee), wat goed is voor het equivalent van 1,3 miljard kuub gas. Om de doelstelling uit het voorlopig plan van de Commissie te halen, zou dat meer dan vertienvoudigd moeten worden.

Een woordvoerder van WindEurope zegt dat het ‘moeilijk te kwantificeren’ is hoeveel Russisch gas dit jaar nog door windenergie vervangen zou kunnen worden. ‘Dat hangt allemaal af van de vastberadenheid van regeringen om windprojecten die momenteel vastzitten in het vergunningsproces vlot te trekken.’

Lidstaten zijn al sinds 30 juni 2021 verplicht aan de nieuwe richtlijn over hernieuwbare energiebronnen te voldoen

Volgens WindEurope is het versnellen van de vergunningsprocedure de sleutel tot een snellere uitrol van windenergie. De lobbyclub is daarom verheugd dat de Commissie al in mei, en niet pas in de zomer, met een aanbeveling aan de lidstaten komt hoe ze projecten sneller vergunningen kunnen verlenen.

Tegelijkertijd is de vraag wat zo’n niet-bindende aanbeveling in zeven maanden zal veranderen. Lidstaten zijn al sinds 30 juni 2021 verplicht aan de nieuwe richtlijn over hernieuwbare energiebronnen te voldoen. Die bevat allerlei juridische verplichtingen om vergunningen makkelijker te verlenen, maar het effect daarvan is tot nu toe beperkt.

‘Helaas blijft het verlenen van vergunningen te langzaam en complex. Er zijn te veel verschillende instanties bij betrokken,’ zegt WindEurope. De nieuwe richtlijn vereist dat een aanvrager slechts bij één loket de vereiste vergunningen moet kunnen aanvragen. Maar volgens een overzicht van WindEurope bestond zo’n one stop shop slechts in 4 van de 27 lidstaten voor windmolenprojecten op land, en slechts 3 lidstaten hadden een éénloketsysteem voor projecten op zee.

Sommige projecten zitten hierdoor al jaren vast. In sommige landen kan het volgens WindEurope tot wel vijf jaar duren voor alle vergunningen binnen zijn. Het bouwen van nieuwe windparken in enkele maanden is dan ook ‘extreem moeilijk’. ‘Het zou een ongekende politieke vastberadenheid vergen om de uitbouw van windenergie te versnellen in het licht van energiezekerheid.’

Het lijkt dan ook onwaarschijnlijk dat nog dit jaar 20 miljard kuub Russisch gas vervangen kan worden door besparingen in de elektriciteitssector en een versnelde uitrol van wind en zon.

De optelsom

Al met al lijkt het plan van de Europese Commissie om nog dit jaar tweederde van het Russisch gas vaarwel te zeggen wel erg op wishful thinking. De relatief kleine besparingen uit het voorlopige plan lijken haalbaar, al zal er nog veel geld en diplomatie nodig zijn om de pijpleidingenstrategie en de ambities op het gebied van biomethaan en warmtepompen waar te maken.

De grootste stappen moeten echter komen van LNG-diversificatie, energiebesparing in gebouwen en een versnelde uitrol van duurzame energie. Daarmee zou volgens de Commissie nog voor het eind van dit jaar 84 miljard kuub Russisch aardgas bespaard kunnen worden: ruim 80 procent van de totale besparingsopgave.

Vooralsnog blijven elementaire vragen daarbij echter onbeantwoord. Waar moet het LNG vandaan komen? Hoe krijg je heel Europa zo ver om de thermostaat lager te zetten? En hoe zorg je ervoor dat investeringen in zon en wind een nog hogere vlucht nemen? Zolang die vragen niet beantwoord worden, zal Poetin niet wakker liggen van dit plan.