Het prestigieuze Juana Hotel in het Zuid-Franse Juan-les-Pins vormde in de herfst van 2010 het decor voor de ontmoeting die Wolfgang Schuck, de topman van de Duits-Canadese Maple Bank, voor enkele belangrijke zakenpartners had opgezet. De bancaire wereld zat op dat moment nog in de kredietcrisis, de diepste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog, en worstelde volop met de Eurocrisis, die net was uitgebroken.

Dat gold echter niet voor de bank waaraan Schuck leiding gaf: die had de laatste jaren juist uitstekende resultaten geboekt. In 2008, het jaar waarin Lehman Brothers in de afgrond stortte en vele andere banken met belastinggeld moesten worden gered, behaalde Maple een rendement van 61 procent op elke geïnvesteerde euro van de aandeelhouders. In 2009 groeide dat zelfs tot 67 procent.

De belangrijkste bron van hun rendement is dezelfde als waaraan andere banken in die periode hun redding danken: de belastingbetaler. In het geval van Maple was het vooral de Duitse belastingbetaler die de uitstekende rendementen van de bank voedde. Alleen wist de belastingbetaler van niets.

De handel waarop Maple zich had gestort, heet CumEx. Het managementteam van Maple had al tientallen miljoenen bonussen geïncasseerd met deze uiterst complexe transacties, waarvan het resultaat is dat er meerdere keren dividendbelasting wordt teruggevorderd, terwijl die maar één keer is afgedragen. In het Juana Hotel, waar ooit Winston Churchill, de Aga Khan en de groten van de jazz-muziek logeerden, zou Maple nu overleggen hoe de extreem profijtelijke handel kon worden voortgezet.

Een van de banken waarmee Maple graag zaken deed, was de Fortis Bank. De Belgisch-Nederlandse bankverzekeraar dreigde in de kredietcrisis ten onder te gaan en het pas overgenomen ABN Amro in zijn val mee te sleuren. De Nederlandse en de Belgische overheid grepen in. Het Nederlandse deel van Fortis kwam na de tumultueuze redding in oktober 2008 in handen van de Nederlandse staat en werd in 2010 officieel samengevoegd met de resterende delen van ABN Amro. 

‘Met een volume van meer dan 150 miljoen euro alleen al in 2008 was Fortis Bank veruit de belangrijkste tegenpartij van Maple Bank voor de cum/ex-transacties die in 2008 het voorwerp uitmaken van de procedure,’ staat in de aanklacht van 4 december 2019 tegen een aantal Maple-bankiers. Een van hen is ceo Wolfgang Schuck.

Tal van details uit deze aanklacht zijn niet door de pers opgepikt. Zo worden naast Fortis ook diverse andere Nederlandse financiële instellingen en personen in de aanklacht genoemd. Sommige daarvan zijn niet eerder in relatie gebracht met het grootste belastingschandaal in de Duitse geschiedenis.

De meest opmerkelijke nieuwe naam: de KAS Bank, sinds 2019 onderdeel van Caceis (een dochter van de Franse bank Crédit Agricole en de Spaanse Banco Santander). De KAS Bank blijkt een cruciale rol te hebben gespeeld in de structuur die Maple vanaf 2007 voor zijn CumEx-transacties had opgezet. De KAS Bank stond van 2005 tot 2015 onder leiding van Albert Roëll. Na zijn afscheid bij de bank was Roëll enkele jaren de Nederlandse bestuursvoorzitter van accountant KPMG.

Meerjarige gevangenisstraffen voor Maple-bankiers

Het Openbaar Ministerie in Frankfurt put uit opmerkelijke bronnen, waaronder twee voormalige Fortis-bankiers die als getuige optreden. Een van hen was aanwezig bij de door Maple opgezette ontmoeting in Zuid-Frankrijk. Ook wordt uit e-mails met Fortis-bankiers geput die al in andere strafprocessen naar voren kwamen.

Vorige maand deed een rechter van de regionale rechtbank in Frankfurt am Main uitspraak in de zaak tegen een aantal bestuurders van de Maple Bank. De 69-jarige Wolfgang Schuck, ooit de gevierde ceo van de investeringsbank, was een van hen. Hij werd tot een gevangenisstraf van vier jaar en vier maanden veroordeeld. Daarnaast moet hij een boete van 96 duizend euro betalen en werden er bezittingen geconfisceerd ter waarde van 2,9 miljoen euro.

Een 48-jarige Amerikaanse directeur kreeg een gevangenisstraf van vier jaar en twee maanden toebedeeld en moet 1,1 miljoen aan bezittingen overdragen. Een derde voormalige Maple-bankier moet drie jaar en zes maanden achter de tralies doorbrengen.

Over de vierde aangeklaagde, een 62-jarige bankmanager die zich bij de opsporingsambtenaren coöperatief had opgesteld, oordeelde de rechter milder: twee jaar gevangenisstraf. ‘Wie niet meewerkt aan het onderzoek, kan gevangenisstraffen van meerdere jaren verwachten. Dat is de boodschap die duidelijk moet overkomen,’ verklaarde de rechter.

De bankiers hadden zich sinds 2006 met de CumEx-handel verrijkt. Die frauduleuze handel kon decennialang plaatsvinden omdat de handelssystemen van beurzen niet precies konden vastleggen wie rond de dag dat het dividend werd uitgekeerd, de eigenaar van het aandeel was. De handel kenmerkt zich door de betrokkenheid van meerdere partijen die samenspanden om misbruik te maken van deze zwakte in de beurshandelsystemen. De vorige minister van Justitie van de Duitse deelstaat Nordrhein Westfalen sprak onder andere tegenover Follow the Money van ‘industrieel geëxploiteerde witteboordencriminaliteit’.

Volgens de aanklacht van de hoofdofficier van justitie uit de deelstaat Hessen werd de Duitse fiscus alleen al in de Maple-zaak voor 388 miljoen euro benadeeld. De verdachten incasseerden gezamenlijk 29 miljoen euro aan bonussen en de eveneens verdachte adviseur Ulf Johanneman, werkzaam bij Maples advocatenkantoor Freshfields Bruckhaus Deringer, toucheerde een vergoeding van 1,3 miljoen voor zijn adviezen. 

De rechter stelde vast dat er van ‘aanzienlijke criminele energie’ sprake is geweest. Na de uitspraak ging het Openbaar Ministerie in Frankfurt niettemin in hoger beroep. Het OM is van oordeel dat er meer van de CumEx-buit van de veroordeelde bankiers kan worden teruggevorderd. Ook de veroordeelde bankiers tekenden beroep aan.

Hoog op Maples wensenlijstje: de Amsterdamse KAS Bank

Naast Fortis werden ook andere bekende Nederlandse financiële ondernemingen in de aanklacht tegen Maple genoemd. Sommige waren niet eerder in verband gebracht met de grootschalige CumEx-fraude in Duitsland. Een daarvan is Curvalue III bv, een dochteronderneming van het Amsterdamse beurshandelsbedrijf Van der Moolen, dat in september 2009 failliet ging. Curvalue was in 2008 een van de partijen waarmee Maple bij CumEx-transacties zaken deed.

Dat een dochter van Van der Moolen in het CumEx-dossier wordt genoemd, mag geen verrassing heten. Het beurshandelsbedrijf deed vanaf 2007 volop zaken met het bedrijf van voormalig Fortis-bankier Frank Vogel. Vogel was de man die tot de zomer van 2005, samen met het huidige Kamerlid Olaf Ephraim (Groep Van Haga), binnen Fortis leiding gaf aan de frauduleuze CumEx-handel. Follow the Money publiceerde in 2020 een portret over hem. Nadat Ephraim en hij door Fortis werden ontslagen, startte Vogel zijn eigen onderneming: GSFS, waarmee hij met Van der Moolen in zaken ging. Ook Vogel en GSFS worden in de aanklacht genoemd.

Een opvallende nieuwe naam in de aanklacht is het Amsterdamse IMC – een van de grootste beurshandelsbedrijven ter wereld. Net als Curvalue zou IMC betrokken zijn geweest bij het afsluiten van optiecontracten met de Maple Bank.

De officier van justitie in Frankfurt deed rechtshulpverzoeken om doorzoekingen in Nederland te laten plaatsvinden, zowel bij ABN Amro en IMC als bij de al teloorgegane Curvalue III en KAS Bank.

Namens ABN Amro nam advocatenkantoor Clifford Chance contact op met het Openbaar Ministerie in Frankfurt, zo blijkt uit de aanklacht. Hierdoor werd een inval voorkomen. Een IMC-woordvoerder laat Follow the Money desgevraagd weten ‘geen commentaar’ te willen geven, maar voegt wel toe dat IMC wenst te ‘benadrukken dat er geen sprake is (geweest) van een tegen IMC Trading B.V. gerichte aanklacht of doorzoeking’. Het Openbaar Ministerie in Frankfurt laat weten dat vooralsnog geen strafrechtelijk onderzoek naar IMC is ingesteld.

Ronduit onthullend zijn de details in de aanklacht over de Nederlandse KAS Bank. Om de portee daarvan te begrijpen, is van belang dat Duitsland in 2007 een wetswijziging had doorgevoerd, specifiek om de frauduleuze belastingteruggaven met de typische CumEx-short sales constructies tegen te gaan. De Duitse wetgever introduceerde daartoe een vermogenswinstbelasting op dividendcompensatiebetalingen uit short sales. Als er via een short sale-constructie kunstmatig een extra certificaat werd gecreëerd om belasting terug te vorderen, werd die onmiddellijk belast. Deze wetswijziging maakte een CumEx-transactie in de praktijk waardeloos.

‘Investeerders in Duitse aandelen, zoals pensioenfondsen en investeringsfondsen, houden hun aandelen via een custodian bank,’ schrijft de Britse hoogleraar Richard Collier in zijn boek over het Duitse CumEx-schandaal, Banking on failure. Deze banken – ook wel depotbanken of bewaarbanken genoemd – bewaren en beheren de aandelen van hun klanten en ogen om die reden als de formele eigenaar van de aandelen.

‘Hierdoor kan de depotbank zaken regelen zoals het innen van de dividendinkomsten op de aandelen [..] en het afhandelen van eventuele zakelijke handelingen met betrekking tot het aandeelhouderschap,’ schrijft Collier. Eén van die handelingen: de afgifte van het certificaat waarmee dividendbelasting kan worden teruggevorderd. In het geval van een Cumex-transactie was het een kunstmatig gecreëerd certificaat. 

‘Custodian banken waren feitelijk de banken die het geld voor CumEx-fraudeurs drukten,’ zegt een bankier die de internationale ontwikkelingen rond deze megafraude al meer dan tien jaar nauwgezet volgt. ‘Je kon een CumEx-transactie onmogelijk zonder custodian banken afwikkelen, ze speelden om die reden een cruciale rol in het internationale CumEx-schandaal.’

Door de ingreep van de Duitse wetgever was de rol van Duitse custodian banken uitgespeeld. Dat gold echter niet voor buitenlandse depotbanken met een Duitse vergunning. Zij konden niet door een Duitse wet worden verplicht om vermogensbelasting in te houden. Om de nieuwe Duitse wetgeving te omzeilen, was het dus van belang zaken te doen met een buitenlandse depotbank.

Een van de Europese banken met een grote internationaal opererende clearing- en custodian bank: Fortis. Daar deed Maple inderdaad zaken mee, zo blijkt uit de aanklacht. Maar de Maple-bankiers hadden voor deze taak ook andere depotbanken op het oog. De voornaamste: de in Amsterdam gevestigde KAS Bank.

‘Vooraf in detail afgesproken’

Aanvankelijk aarzelden de Maple-bankiers om de KAS Bank ‘de hele film’ van de CumEx-structuur te laten zien. De vertegenwoordigers van de KAS Bank uitten namelijk bedenkingen zodra er ‘litigieuze transacties’ ter sprake kwamen, zo blijkt uit de aanklacht tegen de veroordeelde Maple-bankiers. Een van de Maple-bankiers merkte op dat ze ‘een beetje voorzichtig’ moesten zijn. ‘Ze hebben de afgelopen weken meerdere keren heftig zitten rillen voor de (vermeende) risicokant.’

De Maple-bankiers waren terdege op de hoogte van de frauduleuze aspecten van hun CumEx-handel. Ook de strafrechtelijke risico's in relatie tot de rechtssituatie in Nederland besprak Maple-ceo Schuck met een mede-bestuurder van de bank, zo stelt de aanklacht. 

Net als veel andere bankiers, beurshandelaren, advocaten en investeerders indertijd kwamen de mannen van Maple tot de conclusie dat die risico’s niet opwogen tegen de enorme verdiensten. Ze werden gesteund door de legal opinions die het gerenommeerde, internationaal opererende advocatenkantoor Freshfields had afgegeven.

De beschrijvingen in de aanklacht laten zien hoe ver de afspraken tussen Maple en de KAS Bank strekten

Ook bij de KAS Bank werden de risico’s beoordeeld. Ondanks het heftige rillen van enkele medewerkers was de bank klaarblijkelijk tot het inzicht gekomen dat ze zaken kon doen met Maple. De beschrijvingen in de aanklacht laten zien hoe ver de afspraken tussen Maple en de KAS Bank strekten. Procedures over de optietransacties die onderdeel uitmaakten van een vooropgezette CumEx-deal, werden ‘vooraf al in detail afgesproken’. 

De Maple Bank ging bij het opzetten van de CumEx-structuur een stap verder dan veel andere partijen die in deze handel actief waren. De meeste bankiers en handelaren zorgden dat niet alle essentiële schakels in een structuur in eigen hand waren, om zo altijd te kunnen ontkennen dat er sprake was van samenspanning. Maple liet die potentiële verdedigingslinie uit geldzucht onbenut.

In de kring van deelnemers aan een typische CumEx-structuur had de Duits-Canadese bank waar mogelijk andere partijen uitgesloten, om zodoende zoveel mogelijk van de opbrengsten in eigen zak te kunnen steken. De bank handelde om die reden met haar Londense dochtermaatschappij Maple Securities. Dat Maple dat deed, was zelfs buiten de bank bekend. De officier van justitie in Frankfurt beschikt over een getuige die in een e-mail aan een van de aangeklaagde Maple-bankiers laat weten dat hij van deze opzet weet: ‘U handelt tussen uw entiteiten.’ Pikant detail: deze getuige is een voormalig Fortis-bankier.

Ook een andere Nederlandse bank was van deze gang van zaken op de hoogte: de KAS Bank. De Amsterdamse depotbank werkte er zelfs aan mee.

Tot drie tellen

Om te zorgen dat de optietransacties tussen de Maple Bank en het Londense Maple Securities en de KAS Bank tot stand kwamen, werd voor zogenoemde deep in the money-opties gekozen. Dat zijn opties die economisch onaantrekkelijk zijn voor niet-betrokken tegenpartijen.

De bij CumEx-transacties betrokken partijen wilden namelijk koste wat kost voorkomen dat andere handelaren tussenbeide kwamen en minimaliseerden de risico’s van interventies daarom met dit type onaantrekkelijke opties. Om de risico’s helemaal uit te bannen, werden er van te voren precieze afspraken over de transactie gemaakt: over de hoeveelheid opties, de prijs en het moment waarop die zou plaatsvinden. Ook met de KAS Bank maakte Maple dergelijke afspraken, blijkt uit details uit de aanklacht, die onder andere zijn gestoeld op verklaringen van getuigen.

‘Verdachte X, die vrijwel zonder uitzondering alle koopopties voor Maple Bank in 2007 afsloot, nam telefonisch contact op met de verantwoordelijke medewerker van KAS Bank. Aan de telefoon telden ze tot drie en vervolgens werden – tegelijkertijd door verdachte X en de medewerker van KAS Bank – de entertoetsen ingedrukt om de optietransactie zo mogelijk tot op de milliseconde nauwkeurig af te ronden.’

‘Dit is het harde bewijs voor een criminele CumEx-transactie,’ zegt de eerder geciteerde bankier, die grote waarde aan zijn anonimiteit hecht. ‘Van te voren afspraken maken over de hoeveelheid, die voor dezelfde prijs en op hetzelfde moment wordt afgewikkeld: beter bewijs voor de samenspanning die een criminele CumEx-transactie typeert, is moeilijk te vinden.’

Volgens de bankier zouden Duitse officieren van justitie invallen bij depotbanken moeten doen om het onderzoek naar CumEx-fraude te bespoedigen. ‘Ze kunnen daar precies zien wie op welk moment met elkaar zaken deed. Bij een typische CumEx-transactie werd dezelfde hoeveelheid aandelenopties voor dezelfde prijs op exact hetzelfde moment verhandeld: dat is als ware het een foto. Die foto kan bij elke custodian bank worden genomen, dus ook bij de KAS Bank.’

De belastingdienst van de Duitse deelstaat Beieren eist inmiddels 312 miljoen euro terug van Caceis in verband met CumEx-transacties

Caceis, de depotbank die de KAS Bank in 2019 overnam, staat zelf al in het vizier van Duitse opsporingsambtenaren en officieren van justitie. In de rechtszaak die in 2020 in Bonn tegen een Ierse en Britse bankier werd gevoerd, dichtte een kroongetuige de depotbanken in het algemeen een grote rol in het CumEx-dossier toe. Hij noemde daarbij Deutsche Bank, Apobank en Caceis.

De belastingdienst van de Duitse deelstaat Beieren eist inmiddels 312 miljoen euro terug van Caceis in verband met CumEx-transacties. De bank is op zijn beurt bezig om zijn vroegere CumEx-relaties aan te klagen. Een daarvan is de kroongetuige uit Bonn, zo schreef de Duitse zakenkrant Handelsblatt eind 2020. 

De Nederlandse woordvoerder van Caceis zegt desgevraagd ‘navraag’ binnen de Crédit Agricole Groep te hebben gedaan over enkele feiten die in de aanklacht tegen de Maple-bankiers staan genoemd en die Follow the Money hen voorlegde. ‘Het is het beleid van de Groep hier geen commentaar op te geven.’ Ook de voormalig bestuursvoorzitter van de KAS Bank, Albert Roëll, kreeg vragen toegestuurd. Roëll liet ook na herhaalde verzoeken niets van zich horen.

De woordvoerder van het openbaar ministerie in Frankfurt laat weten dat er in Frankfurt op dit moment ‘geen procedures lopen’ tegen de KAS Bank of Caceis.

‘CumEx is op zichzelf genomen een fenomeen dat in de handel kan voorkomen,’ zegt de eerder geciteerde bankier. ‘Beurshandelaren zagen dat tientallen jaren geleden al. Het wordt misdadig als je het fenomeen kunstmatig gaat opzetten en met marktpartijen gaat samenspannen. Dat is wat je in deze zaak duidelijk ziet; het is niets meer of minder dan georganiseerde witteboordencriminaliteit. Het is mij een raadsel waarom de opsporingsautoriteiten In Duitsland de custody banken niet scherp in hun vizier hebben. Als ze die al vanaf de aanvang van het strafrechtelijke onderzoek in 2013 hadden doorzocht, hadden ze zich ontzettend veel tijd en moeite kunnen besparen.’

De woordvoerder van ABN Amro zegt ‘geen inzicht’ te hebben in de aanklacht tegen de Maple-bankiers. ‘Op dit moment hebben wij daarom geen inhoudelijk commentaar.’