Vooraf

Zo, dat was gaaf: op mijn eerste bijdrage, op vrijdag 3 november, ontving ik meer dan 160 reacties. Heel veel daarvan bevatten interessante, waardevolle discussies, waar ik met plezier aan heb meegedaan. Er werden tips gegeven over boeken; die tips hebben me geld gekost, want meerdere ervan heb ik direct aangeschaft. 

Ik vroeg of er jonge mensen zijn die lid willen worden van de Denktank, en diverse mensen hebben zich gemeld. Ik heb binnenkort een kennismakingsgesprek met een jonge politicoloog en een filosoof. Prachtig! 

Ook een paar anderen ga ik naar aanleiding van hun reacties ontmoeten. Kortom: ik wil graag een Beweging op gang brengen – wel, de eerste stappen zijn gezet. En dat terwijl de publicatie van het boek zelf nog moet beginnen. Het blijkt dat veel mensen warmlopen voor het onderwerp en blij zijn dat er een poging wordt gedaan om er iets mee te doen.

In deze tweede bijdrage bied ik je het eerste gedeelte van het boek aan, in de vorm van paragraaf 1.1 van het beginhoofdstuk. De tekst is een soort ‘smaakmaker’ met nog niet veel wetenschappelijke inhoud of structuur. Mijn bedoeling is – ik zeg het je eerlijk – om je direct geboeid te maken, je min of meer de tekst in te zuigen, zodat je aan het eind méér wilt. Of dat lukt, is aan jou om te beoordelen. Overigens bevat dit stuk wel degelijke relevante informatie. Misschien wilde je al lang een keer weten hoe het nu precies met die CDS’en zit, de beruchte Credit Default Swaps. Dat vertelt deze paragraaf je.

De tekst bevat hier en daar verwijzingen naar de literatuur. Je kunt hier de literatuurlijst inzien en downloaden. De lijst bevat veel meer dan alleen de bronnen voor hoofdstuk 1, aangezien ik aan veel hoofdstukken tegelijk werk. Daarom zal ik de lijst van tijd tot tijd updaten.

Even terzijde: in de zinnen die je nu leest, ben ‘ik’ aan het woord en spreek ik je met ‘je’ aan. Dat zal ik blijven doen in de in- en uitleidingen (zie het eind) die ik speciaal voor Follow the Money aan de boekafleveringen toevoeg. Die boekdelen zelf zijn wat formeler: daar kom ‘ik’ niet in voor en spreek ik de lezer aan als ‘u’. 

Het boek begint nu.

1. Het Pad en de Beweging

Over de Naked Credit Default Swap, of: Wat deden ze nou eigenlijk?

De opgang

Zo’n Credit Default Swap (CDS) bleek een prima plan. Er waren wel meer banken – en andere investeerders – die het een geweldig idee vonden om hun uitstaande leningen te verzekeren tegen onbetrouwbare debiteuren. 

J.P. Morgan zag een gat in de markt. De bank bracht de CDS op de zakenmarkt als een nieuw derivaat, dat wil zeggen: als een nieuw beleggingsinstrument dat zelf geen directe waarde bezit, maar alleen een afgeleide waarde (vandaar de naam: ‘derivaat’ = ‘afgeleide’), ontleend aan andere zaken. In dit geval: aan tegoeden door uitstaande leningen.

De handel in CDS’en groeide snel. Vooral nadat J.P. Morgan het in 1997 mogelijk maakte voor kleinere investeerders – voor wie miljardeninvesteringen veel te groot waren – om kleine CDS-pakketten aan te schaffen. Zo werden al snel allerlei CDS’en verhandeld, bijvoorbeeld gekoppeld aan obligaties van landen zoals Griekenland.

Fig. 1.1. De J.P. Morgan Chase Tower in Dallas, Texas. Andere J.P. Morgan Chase Towers en paleizen staan onder meer in Austin, Houston, Chicago, New York City, San Francisco, Phoenix, Londen, Manila en Sydney.

In 1998 was de CDS-portefeuille van J.P. Morgan gegroeid tot 50 miljard US-dollar. Maar dat was nog maar een klein deel van de handel. Andere banken handelden inmiddels ook in CDS’en, en de totale CDS-markt werd in dat jaar geschat op 300 miljard US-dollar.

Geschat. Want er zat een addertje onder het gras. Anders dan sommige andere derivaten werden CDS’en niet op openbaar toegankelijke en gecontroleerde beurzen verhandeld, maar direct tussen de betrokken partijen. En daar bleef het niet bij. Niet alleen werden CDS’en verkocht door kredietverstrekkers, na verloop van tijd werden ze ook onderling verhandeld door allerlei partijen. Zo was de CDS-handel onoverzichtelijk en vrijwel onzichtbaar, en dus oncontroleerbaar. Transparantie ontbrak volkomen.

Dat werd pas echt belangrijk toen sommige banken iets nieuws bedachten. Waarom – zo vroegen zij zich af – zou je de verstrekker van een lening of obligatie moeten zijn om er een CDS op af te sluiten? Zij begonnen aan de lopende band credit default swaps te verkopen aan iedereen die ze maar wilde hebben, ook aan instellingen die helemaal geen risicovolle leningen verstrekt hadden. ‘Naked Credit Default Swaps’ werden deze merkwaardige producten genoemd. De naked CDS’en waren helemaal geen verzekeringen: ze waren pure gokmethoden. Negatieve gokmethoden, want de eigenaar van een naked CDS maakte een dikke winst wanneer een bedrijf of een land dat de lening had ontvangen in betalingsproblemen kwam. Kijk naar dit voorbeeld, waarin een fictief land en denkbeeldige banken optreden – op J.P. Morgan na:

Niet iedereen is gelukkig met deze bizarre toepassing van een derivaat. Dat er instellingen zijn – grote en machtige instellingen – die flinke winsten maken doordat andere partijen in crisis geraken, wordt gezien als gevaarlijk. De vergelijking wordt wel gemaakt met een brandverzekering, die niet wordt afgesloten op iemands eigen huis maar op dat van een ander. Als u dat zou doen, dan is het niet onlogisch dat u vervolgens gaat hopen dat er bij die ander brand uitbreekt. Wat zou u doen als u dan op een donkere nacht een klein, beginnend brandje in dat huis zag? 

Een naked CDS is een pervers economisch instrument: het moedigt antisociaal gedrag aan.

De val

En het ging hárd met die CDS’en. Tussen 2001 en 2007 verdubbelde het uitstaande kapitaal elk jaar. Het bereikte in 2007 een waarde van 62 biljoen US-dollar (dat is: 62 duizend miljard dollar, 62 × 10^12 dollar, wat Amerikanen noemen: 62 trillion dollar). Zie figuur 1.1. 

In datzelfde jaar 2007 bedroeg het Bruto Binnenlands Product (BBP) van de Verenigde Staten 14,5 biljoen dollar, oftewel nog geen kwart daarvan… 

Tachtig procent van deze CDS-waarde zat in naked CDS’en en was dus ongedekt!

Fig. 1.2. Uitstaand CDS kapitaal (nominale waarde), 2001 – 2010. Weergave van halve jaren, 2001 tot 2010: 1H01 betekent eerste helft van 2001.

De CDS’en werden onderling verhandeld tussen de kopers ervan. Dat had tot gevolg dat de handelswaarde kon fluctueren. Als het met het onderliggende bedrijf of land (Friesmark, in het rekenvoorbeeld) slecht ging, dan steeg de handelswaarde van de eraan gekoppelde CDS’en, en omgekeerd. Opvallend was dat de CDS’en zich daarbij erg nerveus gedroegen. Kleine veranderingen in de waardering van het onderliggende bedrijf of land resulteerden onmiddellijk in grote schommelingen in de handelswaarde van de CDS. Zo droeg de handel in credit default swaps bij aan onrustige financiële markten.

Toen brak in 2008 de bankencrisis uit, in gang gezet door de huizencrisis in de Verenigde Staten. Dat zat zo. Grote pakketten hypotheken op Amerikaanse huizen waren door de banken verzekerd door middel van CDS’en. Toen de ene na de andere huizenbezitter niet in staat bleek om de hypotheeklasten te betalen, moesten tal van CDS’en uitbetaald worden. Dat werd diverse banken te veel, en ze vielen om, waarbij ze andere banken in hun val meesleepten, die weer andere… enzovoorts. 

Kernvraag

Het CDS-systeem was niet de enige, maar wel een belangrijke reden waarom de huizencrisis omsloeg in een desastreuze bankencrisis die de hele wereld over ging en een jarenlange economische malaise opriep, die door iedereen gevoeld werd.

De kernvraag rondom deze hele ontwikkeling is deze: 

Hoe heeft het kunnen gebeuren dat een methode die bedoeld was om financiële zekerheid te creëren, juist een grote oorzaak bleek van financiële rampspoed? 

De CDS-methode vormde het topje van een complex bouwwerk van beleggingsproducten, die samen ‘securitisering’ genoemd werden: ‘veiligstelling’. Meer hierover leest u in hoofdstuk 2. Maar het CDS-systeem veroorzaakte helemaal geen veiligheid – juist het omgekeerde. Toch waren de bedenkers van het systeem, deskundigen van de megabank J.P. Morgan, geen onnozele sukkelaars. Was dat maar zo! Dan hadden we hun de schuld kunnen geven. Maar integendeel: de ontwikkelaars vertegenwoordigden het beste wat de economische wetenschap te bieden had, en hun product werd breed omarmd. 

Wat is er mis met het vakgebied economie, dat de experts het zo mis kunnen hebben? Weten ze niet wat ze doen?

Deze en aanverwante vragen staan centraal in dit boek. Om uit te zoeken hoe het staat met de economie als wetenschap, zal een vergelijking worden gemaakt met andere wetenschapsgebieden. Bestudeerd zal worden hoe die zich, in de loop van enkele eeuwen, ontwikkelden tot volwassen wetenschap, na door een fase te zijn gegaan van protowetenschap. Dit sleutelwoord zal in detail worden gedefinieerd en beschreven; voorlopig is het voldoende om te denken aan een vakgebied waarin men nog in het schemerduister rondtast.

De conclusie zal zijn: de economie is nog geen wetenschap. Het vakgebied is vooralsnog beslist niet meer dan een protowetenschap. En dat heeft verregaande gevolgen.

Tot slot

Tot zover hoofdstuk 1, althans het eerste deel ervan.

Op de CDS’en kom ik verderop terug, als ik uitgebreider ga vertellen over derivaten. Voordat het zover is, zal ik hoofdstuk 1 verder aan je beschikbaar stellen in de twee volgende afleveringen. Daarin ga ik vertellen wat het doel van het boek is en hoe ik dat doel stap voor stap wil bereiken.

Zo zul je binnenkort zien waarom de betrokkenheid van velen zo belangrijk is. Zonder heel veel mensen die meedoen met wat ik de Beweging zal noemen, zal het doel van het boek – of liever: van het project – niet bereikt worden. Ik hoop dat je erbij wilt horen.

Voorlopig gaan de redactie van Follow the Money en ik uit van een publicatietempo van één aflevering per twee weken, steeds op vrijdag. De geplande verschijningsdata van de laatste twee delen van het eerste hoofdstuk zijn 1 en 15 december. Daarna pakken we de draad ergens in januari weer op.

Het eerste hoofdstuk zal dus worden gepubliceerd in slechts drie delen. De volgende hoofdstukken zullen aanzienlijk langer zijn, en ook over meer afleveringen verdeeld worden.

Intussen heb ik een vraag aan je. Ergens in de komende hoofdstukken zal ik ingaan op een thema dat bij het lezen wellicht bij je is opgekomen. De CDS’en zijn bedacht, ingevoerd en enorm uitgebreid door mensen die bij banken werken. Grof gezegd: door bepaalde bankiers. Toch geef ik de economische wetenschap mede de schuld van wat er misging. Bankiers en economische wetenschappers: dat zijn niet per se dezelfde mensen, dus ben ik wel fair? 

Mijn beschouwing daarover komt over een poosje pas, maar ik zou nu al graag jullie mening horen.