Onze samenleving staat op een belangrijke T-splitsing. Nu vrijwel alle milieu- en klimaatwetenschappers het erover eens zijn dat wij als mensheid de systemen die onze planeet leefbaar maken significant beïnvloeden, is het de hoogste tijd om onze invloed te verduurzamen. Hoewel een deel van de Nederlandse bevolking de perceptie heeft dat we hier al goed mee bezig zijn, lijkt de realiteit ons een ander verhaal te vertellen. Zonder drastische veranderingen in levensstijl stevenen we af op een riskante en verontrustende toekomst. Ervan uitgaande dat wij kiezen voor een min of meer rechtvaardige aanpak waarin de bronnen van de aarde min of meer evenredig verdeeld worden, ontkomen we er niet aan om ons grondstofverbruik sterk te reduceren. Bestaande concepten — duurzame energie, circulaire economie en certificering van producten — zijn essentieel en zinnig, maar schieten zonder meer fundamentele veranderingen ernstig tekort gezien de uitdagingen die wij tegemoet gaan.

Heldere blik

Als we op een bewuste, rationele en intelligente manier willen kiezen hoe we met deze uitdagingen omgaan, zullen we eerst de realiteit onder ogen moeten zien. Soms is het gemakkelijk om net die feiten en onderzoeken die inspireren tot meer drastische veranderingen, op het beslissende moment te vergeten. Ieder mens maakt zich hier wel eens schuldig aan. Onbewust wordt onze gedachtewereld beïnvloed. Daarom zou het gezien de cruciale uitdagingen waar we voor staan, de moeite lonen om tijd en energie te investeren in een heldere blik op 'wie we zijn' en hoe we onze keuzes maken. Ook als we niet kiezen voor meer ingrijpende maatregelen, kunnen we in elk geval onderhuidse spanningen nu — en ongewenste verrassingen later — voorkomen. Wegkijken van relevante feiten zorgt namelijk vaak voor innerlijke conflicten die ons geluk in de weg kunnen staan.

In een reeks columns die ik de komende tijd voor FTM zal schrijven ga ik in op de meest essentiële, want potentieel zelfdestructieve, collectieve illusies. Daarbij zal ik ook de onderliggende wortels in ons deels cultureel-bepaalde zelfbeeld behandelen, wortels die verantwoordelijk zijn voor de keuzes die we nu maken. Je hoeft geen wetenschapper te zijn om wezenlijke misverstanden in onze samenleving te doorzien. Uiteraard is dan de volgende vraag hoe we gezamenlijk stappen vooruit kunnen zetten in een richting die ons goed doet. Deze columnreeks heeft als doel een fundament te creëren voor bewuste en zinnige keuzes op het vlak van duurzaamheid. Die term mag dan zijn waarde grotendeels zijn verloren omdat het woord te pas en te onpas wordt gebruikt, in essentie gaat het om niets minder dan om alles.

Column 1: eerlijk zullen we alles delen

In Nederland lijken we niet zo goed in staat om met een situatie om te gaan waarin we niet gewoon kunnen doen waar we zin in hebben. We zijn zo gewend aan luxe, comfort en materiële overvloed dat we enkel nog de beperking van onze bankrekeningstand lijken te kennen als het gaat om het consumeren van grondstoffen en diensten. Toch is er meer. We leven in een wereld met zijn eigen grenzen op het vlak van grondstofvoorziening en afvalverwerking. Onze planeet hanteert het simpele principe 'op = op', net zoals vroeger misschien je ouders, toen ze zeiden dat je gerust samen met je broertjes snoepjes uit de kast kon pakken. Wie weet raadden je ouders je ook wel aan om de snoepjes eerlijk te verdelen met het oog op rechtvaardigheid, het voorkomen van conflicten en — meer basaal — het feit dat er geen duidelijke reden was om de één meer te geven dan de ander. De vraag is of wij denken dat dit advies hout sneed en of we het nu ook als volwassenen willen implementeren.

Onze planeet hanteert het simpele principe 'op = op'

Vrijheid noemen we dat: de mogelijkheid om elke willekeurige behoefte direct om te zetten in gedrag dat leidt tot vervulling — hoewel we ons misschien niet echt ‘vervuld’ voelen na het kopen van een nieuwe auto of weer een mobiele telefoon. En echt vrij zijn we hier niet, althans niet zo vrij als we denken. Pas als door een of andere crisis de supermarkten plots leeg zijn, zullen we werkelijk beseffen dat onze vrijheid ook zijn grenzen kent en dat we van elkaar afhankelijk zijn. Gelukkig kan in afhankelijkheid grote schoonheid schuilen: het kan inspireren tot gemeenschapszin, tot discipline en tot daadkracht.

Randvoorwaarden

Onze afhankelijkheid als mensen begint en eindigt met afhankelijkheid van onze planeet. Zonder leefbare omgeving met schone lucht, voldoende voedsel, gezond drinkwater, een dak boven ons hoofd en niet al teveel natuurrampen zijn we nergens. Op het moment dat wij geen zorg dragen voor deze randvoorwaarden, wordt de relevantie van zaken als economie, onderwijs, zorg, regelgeving en voetbalwedstrijden opeens een stuk minder concreet.

Op basis van deze simpele redenatie kun je je afvragen waarom we er dan voor kiezen om ‘duurzaamheid’ niet de allerhoogste prioriteit te geven in onze samenleving. Ja, dat zou ‘offers’ vragen in de vorm van comfort, luxe en ‘vrijheid’. We zullen met onze neus op het feit gedrukt worden dat werkelijke vrijheid niet bestaat op aarde en dat we soms simpelweg dienen te kiezen tussen meerdere opties die geen van alle erg aantrekkelijk zijn. Altijd gewoon doen waar we zin in hebben zal niet meer mogelijk zijn, zeker als we er ook nog voor kiezen om de grondstoffen en afvalcapaciteit van onze aarde eerlijk te verdelen over alle mensen die er nu zijn. Andere routes lijken niet rechtvaardig, niet respectvol en ook onpraktisch. Als wij meer willen dan er gemiddeld per persoon beschikbaar is, zijn er vast anderen die hier niet zo blij mee zijn. Vanaf een afstandje bekeken is het alsof we tijdens een daguitje naar IKEA toch voor dat iets comfortabelere bankstel voor de hoogste prijs kiezen waardoor we een week later geen geld meer hebben voor essentiële medicijnen voor een al geconstateerde ziekte, waar we vervolgens aan overlijden.

'Astronauts of spaceship earth'

Wubbo Ockels zei het al: ‘We are all astronauts of spaceship earth.’ We zijn verbonden door het feit dat de systemen die onze planeet leefbaar maken, onder grote druk staan, dat deze systemen een mondiaal karakter lijken te kennen en dat ze ons dus allemaal raken. Bij ongewijzigd gedrag stevenen we af op grote problemen omdat we boven onze stand leven. Al in 2007 lag de gemiddelde footprint in Nederland een factor 3,4 boven de gemiddelde mondiale footprint per persoon die wordt gezien als houdbaar op de lange termijn. Hoewel de meest recente gegevens uit 2012 dit terugbrengen tot een factor 3,1, lijkt de consumptie per persoon in Nederland nog altijd niet wezenlijk af te nemen, terwijl de wereldbevolking blijft groeien en de consumptieruimte per persoon dus wel terugloopt.

Het behoeft geen uitleg dat concepten als circulaire economie, duurzame energie en certificering van producten op dit moment niet zomaar leiden tot de reductie van meer dan 66% in ons grondstofverbruik die nodig is om de balans te herstellen. Om een globale indruk te krijgen: Kun je je voorstellen hoe je leven eruit zou zien als twee derde van de grondstoffen die nodig zijn voor jouw bestedingen zouden wegvallen? En zelfs dat zal niet voldoende zijn. Afhankelijk van de precieze groei van de mondiale bevolking en het feit dat een herstelperiode voor de planeet inmiddels onvermijdelijk lijkt, is het niet uit te sluiten dat we in Nederland met een factor 6 zullen moeten ‘consuminderen’ voor werkelijke duurzaamheid richting 2050.

Geen casino-spel

We zullen moeten leren dat economische groei niet altijd wenselijk is

Deze cijfers staan op gespannen voet met het breed gedragen geloof dat economische groei automatisch goed is. We zullen dan ook moeten leren dat economische groei niet altijd wenselijk is. De Britse hoogleraar economie Tim Jackson liet in het boek ‘Prosperity without growth’ op overtuigende wijze zien dat de vereiste afname in grondstofverbruik onbekende en daardoor onzekere innovaties vergt als deze moet worden gecombineerd met economische groei. Volgens Jackson zijn er wonderen nodig om mondiale doelstellingen met betrekking tot de CO2-concentratie van de atmosfeer te realiseren als we niet stoppen met het najagen van een gemiddelde economische groei van 2% per jaar. Energie produceren uit het niets of voedsel produceren zonder gebruik van grondstoffen zou enorm helpen, maar de vraag is of we hierop willen gokken.

Willen we op safe spelen met de leefbaarheid van onze planeet, dan lijkt het verstandig om van dit vraagstuk geen casino-spel te maken. Dat betekent kiezen voor economische krimp. En wel zo snel mogelijk, als we op tijd willen zijn om de systemen intact te houden die het leven op onze planeet ondersteunen.

De kennis die we wél hebben

Natuurlijk hebben we te maken met onzekerheden en complexiteit. Zo staat de methode om footprints te bepalen bol van aannames en inschattingen, al staat daar tegenover dat het concept breed wordt gedragen binnen wetenschappelijke kringen. Ook zou economische krimp onze economie kunnen destabiliseren, al noemt Jackson in zijn boek redelijk wat mogelijkheden om dit te voorkomen. Ook scenario’s en onderzoeken over bevolkingsgroei en consumptieniveaus zijn natuurlijk niet waterdicht.

Het punt is dat er op aarde maar vrij weinig dingen zijn die we zeker weten, maar dat dit geen zinnig argument is om niet te sturen op basis van de kennis die we wél hebben. Toch zijn er in Nederland weinig politieke partijen die strijden voor economische krimp, en ligt de focus van discussies op vele vlakken vaak niet op de hoofdzaken. Details zijn natuurlijk relevant en invloedrijk, maar op het moment dat we de kaders van onze planeet uit het oog verliezen, slaan we de plank gruwelijk mis. Tenzij we in Nederland vinden dat wij meer ‘snoepjes’ verdienen dan anderen, of we gewoon liever niet willen zien wat we aan het doen zijn en waar dit toe leidt, zou het misschien een goed plan zijn om deze discussie gezamenlijk bovenaan de prioriteitenlijst te zetten. Comfort en luxe zijn fijn en belangrijk, maar in de huidige vorm zijn ze op termijn niet houdbaar. En als we terugkijken op onze jeugd, zien we misschien ook in dat het eigenlijk wel goed was dat we niet altijd kregen wat we wilden hebben.