Nederlanders die via hun werkgever verplicht sparen voor hun pensioen (dat zijn er overigens steeds minder) werken ongeveer een dag per week voor hun oude dag. Maar wat gebeurt er precies met het ingelegde premiegeld? Het gaat om enorme bedragen: in de Nederlandse pensioenkassen zit in totaal zo’n 1300 miljard aan aandelen, verzekeringen en complexe financiële producten.  Sommige daarvan steken zo ingewikkeld in elkaar dat slechts een handjevol mensen ze begrijpt.

Het Nederlandse pensioenstelsel gold ooit als een van de beste en zekerste ter wereld. Maar het stelsel begint in zijn voegen te kraken. Nederlandse ouderen genieten internationaal gezien een prima pensioen, maar die zekerheid hebben de werknemers die op dit moment een flink deel van hun loon verplicht opzijleggen niet. Desalniettemin is de interesse van de gemiddelde Nederlander voor het pensioen verbijsterend laag. Qua populariteit scoort verdieping in de problematiek ongeveer net zo hoog als een wortelkanaalbehandeling. 

Ongemakkelijke vragen

De grote verdienste van de serie Zwarte Zwanen van omroep Max is dat journalist Cees Grimbergen de ingewikkelde dilemma’s van de pensioenwereld zichtbaar maakt en de duistere kanten ervan aan de kaak stelt. Grimbergen doet dat met op zich  eenvoudige vragen aan de mensen die in de pensioenindustrie werken en vaak tot zichtbaar ongemak leiden, als de deur al niet in zijn gezicht wordt dichtgeslagen. 

Sommige bestuurders in de pensioenindustrie gedragen zich in deze uitzending als kinderen die betrapt zijn op het stelen van koekje uit de trommel

Dat is op zich vermakelijk om te zien, maar tegelijk ook ergerlijk. De pensioensector heeft de mond vol van pensioencommunicatie, maar slaagt er maar niet in op legitieme vragen over het eigen functioneren een normaal antwoord te geven. Sommigen gedragen zich, ook in deze uitzending, als kinderen die betrapt zijn op het stelen van koekje uit de trommel. ’Ze zijn doodsbang voor je,’ zegt de jonge pensioenspecialiste Anna Grebentchikova (Voorzitter Pensioencommissie en Bestuurslid CNV Jongeren) tegen het einde van de uitzending. Zij vindt die verkramping schadelijk en pleit voor meer transparantie in de sector. 
 

Geloof in modellen

Uitzonderingen zijn er gelukkig ook, zoals directievoorzitter René van de Kieft van pensioenuitvoerder MN, dat voor twee miljoen mensen een pensioenvermogen van 117 miljard euro belegt, beheert en administreert. Van de Kieft is relatief open, spreekt zonder meel in zijn mond en erkent dat de vragen over het functioneren van de industrie terecht zijn. 

Zo waarschuwt hij voor het onwrikbaar geloof in modellen dat er in de sector leeft. Van de Kieft vindt dat de sector meer verantwoording moet afleggen over hoe ze werkt. Het gaat tenslotte om enorme bedragen, met grote verleidingen. De financiële crisis heeft de perverse prikkels waarmee de mensen die er werken worden gestimuleerd en de schade die daardoor is aangericht op pijnlijke wijze blootgelegd. Logisch dat daar streng toezicht op is, zou je zeggen. 

René van de Kieft waarschuwt voor het onwrikbaar geloof in modellen in de pensioensector

Maar dat is niet echt het geval, zo blijkt uit de woorden van de geïnterviewde Margot Scheltema, voorzitter van de monitoringcommissie Code Pensioenfondsen. Zij vertelt dat er op de naleving van die code eigenlijk geen sprake is van ‘hard’ toezicht of actieve controle. Het gaat volgens het principe ‘comply or explain’. Zelfregulering dus. En ze vindt dat logisch. ’Je kunt nu eenmaal niet alles vatten in regels,’ zegt Scheltema, die verstart als Grimbergen haar commissariaat bij een Zwitsers farmaceutisch bedrijf aan de orde stelt. Een bedrijf waarin ook pensioenfonds ABP een belang heeft. 

Kan dat? Blijkbaar wel. Maar is het wenselijk en verstandig dat bestuurders in de pensioensector dubbele petten op hebben en mogelijk tegengestelde belangen dienen? Hoe gaat men daar mee om? En wie trekt er aan de bel? ‘De wereld van 1300 miljard zit vol belangenverstrengeling en nevenfuncties. Een taboe,’ zegt Grimbergen. Maar ook hij erkent dat het lastig is om aan te tonen of er werkelijk sprake is van schadelijke belangenverstrengeling. 
 

Rendement vs economie

Een ander aspect dat aan de orde komt, is dat de belangen van pensioenfondsen en hun deelnemers niet altijd overeenkomen met die van andere actoren in de economie. Dat is een duivels dilemma. Een vermogensbeheerder van een pensioenfonds kan soms een hoger rendement (en uiteindelijk dus een beter pensioen) bereiken door financiële producten aan te schaffen die elders schade berokkenen. Bijvoorbeeld door short te gaan, of te beleggen in industrieën die weliswaar financieel rendement opleveren, maar schadelijk zijn voor het milieu of voor onze samenleving als geheel. Een gevolg kan zijn dat de Nederlandse economie daardoor verzwakt en ons pensioenstelsel verder wordt ondergraven. 

Pensioenfondsen zijn afhankelijk van sluwe zakenbankiers en stellen ze zich daarmee ook open voor uitwassen

Om het hoogste rendement te kunnen halen voor hun deelnemers, zijn pensioenfondsen min of meer afhankelijk van sluwe zakenbankiers en zo stellen ze zich daarmee ook open voor uitwassen, erkent een van de sprekers in het programma. Financial engineering en trucs pompen het rendement op – zakenbankiers verdienen daar flink aan – maar voegen vaak niets toe aan versterking van de economie en kunnen zelfs ondernemingen waar mensen werken en premie afdragen een tikje richting de afgrond geven. 

Tegelijkertijd beseft iedereen dat investeren in de reële economie op de lange termijn een betere optie is om ons pensioen voor de toekomst zeker te stellen. Maar dat gaat weer ten koste van het rendement op de korte termijn, en dus de pensioenen die nu worden uitgekeerd. Ook dat is een taboe.