Nergens ter wereld worden er per hectare grond meer bestrijdingsmiddelen gebruikt dan in Nederland. Met de intensieve vormen van land- en tuinbouw die ons land kent is dat weliswaar verklaarbaar, maar de zorgen over de omvang van het gebruik nemen toe. Met name het populaire glyfosaat, dat onder meer wordt verkocht onder de merknaam Roundup, ligt in toenemende mate onder vuur. De Vereniging van Waterbedrijven in Nederland (Vewin) bijvoorbeeld zet zich al jaren in voor een verbod ‘omdat glyfosaat niet de onschuldige onkruidbestrijder is’ en in drinkwaterbronnen terecht komt. En: ‘Drinkwaterbedrijven moeten het water extra zuiveren om deze stoffen uit het oppervlakte- en grondwater te halen om de kwaliteit van het drinkwater te garanderen.’

Glyfosaat is jarenlang gepresenteerd als een veilig onkruidbestrijdingsmiddel. Producenten zoals Monsanto (dat tot 2000 het patent bezat) en Bayer schermen met wetenschappelijk onderzoek dat zou aantonen dat er bij normaal gebruik niets van te vrezen valt. Veilig voor dier, milieu en mens. Mede dankzij dat veilige imago kon de verkoop van Roundup exploderen. Het is nu het meest verkochte landbouwgif ter wereld.

Maar Roundup wordt niet alleen in de landbouw gebruikt, ook gemeenten maken er hun straten en sportvelden onkruidvrij mee. En de particulier heeft het ontdekt voor de eigen tuin. Menig kind speelt in tuintjes en veldjes terwijl vader of een gemeente-ambtenaar er vrolijk onkruid staat te sproeien met Roundup.

Die vermeende veiligheid staat al een tijdje ter discussie. Vorig jaar plaatste het International Agency for Research on Cancer (IARC) van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) glyfosaat op de lijst van stoffen die ‘waarschijnlijk kankerverwekkend’ zijn. Verschillende landen, zoals Sri Lanka, Frankrijk en de Scandinavische landen, hebben verdelgingsmiddelen die glyfosaat bevatten in de ban gedaan of de verkoop ervan beperkingen opgelegd. Nederland was ook een van die landen.

Menig kind speelt in tuintjes en veldjes terwijl vader of een gemeente-ambtenaar er onkruid staat te sproeien met Roundup

Inderdaad, was. Het was de bedoeling dat de verkoop van Roundup aan particulieren per 1 november 2015 zou worden gestopt. Enkele tuincentra, zoals Praxis en Intratuin, staakten de verkoop al ruim daarvoor. Maar in talloze andere winkels bleef Roundup nog volop verkrijgbaar. Vooruitlopend op het verkoopverbod aan particulieren – 'nu kan het nog!' – werd er in zomer van 2015 zelfs veelvuldig mee gestunt. Met name verkopers op Marktplaats sleten hun waar door te wijzen op het komende verkoopverbod. 

Verzet

Monsanto en Bayer verzetten zich hevig tegen de conclusies van de WHO – ‘glyfosaat is waarschijnlijk kankerverwekkend’ – en zijn publicitair in de tegenaanval gegaan. Voor hen staat er veel op het spel. Het ‘roundup-ecosysteem’ van Monsanto alleen al vertegenwoordigde in 2014 een waarde van 4,7 miljard dollar. Maar het blijft niet alleen bij publiciteitscampagnes. Ook op de achtergrond voeren de fabrikanten een intensieve lobby, die zich voornamelijk richt op de wetenschappers van toezichthoudende Europese instellingen.

De fabrikanten beroepen zich daarbij steevast op onderzoek van het Bundesinstitut für Risikobewertung (BfR), dat concludeerde dat glyfosaat geen direct gevaar vormt voor de volksgezondheid. Ook de Efsa, de Europese instelling voor voedselveiligheid, is die mening toegedaan. Dat maakt het voor overheden juridisch heel moeilijk om het gebruik van glyfosaat te beperken.

Enkele kritische studies zijn met een beroep op ‘trade secrets’ buiten de risico-evaluaties van EFSA gelaten, stelt Corporate Europe Observatory

Op hun beurt krijgen deze instellingen regelmatig kritiek. Hun onderzoekers, die vaak ook werken in de industrie, zouden te weinig onafhankelijk zijn en onwelgevallige onderzoeken buiten beschouwing hebben gelaten, of als ondeugdelijk hebben afgedaan. Corporate Europe Observatory, dat onderzoek doet naar de macht van lobby’s van ondernemingen in Brussel, liet onlangs zien hoe enkele kritische studies met een beroep op ‘trade secrets’ buiten de risico-evaluaties van EFSA zijn gelaten.

Fel debat

In de documentaire die Zembla woensdagavond 24 februari uitzendt staat het felle debat dat tussen de WHO en de Europese instituten is losgebarsten centraal. ‘De onderzoekers van de WHO zijn zeer kritisch over de Europese rapporten,’ vertelt programmamaker Marieke van Santen. ‘Ook Frankrijk heeft zich in die discussie gemengd. De Franse voedselveiligheidsautoriteit Anses heeft alle rapporten bestudeerd en deelt de zorgen van de Wereldgezondheidsraad.’

Volgens Van Santen heeft een Duits laboratorium in 2013 glyfosaat aangetroffen in de urine van Europeanen, ook die van een aantal Nederlanders. Volgens minister Schippers worden deze concentraties volledig met de urine uitgescheiden. Zembla laat zien dat er ook in onderzochte moedermelk in de VS en Duitsland glyfosaat is aangetroffen. Maar ook dat onderzoek wordt weer ter discussie gesteld. En er blijft veel onduidelijkheid over achter.

De FDA zal dit jaar beginnen met het testen van onder meer sojabonen, mais, melk en eieren op sporen glyfosaat

Interessant in dit verband is de recente ontwikkeling in de VS, de grootste afzetmarkt voor glyfosaat. De Amerikaanse voedsel- en geneesmiddelenautoriteit FDA heeft jarenlang geweigerd om stappen te ondernemen om voedsel te testen op glyfosaat. Maar daarin komt nu verandering. De details zijn nog niet helemaal duidelijk, maar in de loop van het jaar zal de FDA onder meer sojabonen, mais, melk en eieren gaan testen op sporen glyfosaat. Het zou zo lang hebben geduurd omdat dergelijk onderzoek volgens de FDA te kostbaar en arbeidsintensief zou zijn.

Monsanto blijft volhouden dat glyfosaat volkomen veilig is en vindt het FDA-onderzoek onzin. Zelfs in het geval dat er sporen van glyfosaat in voedsel zouden voorkomen, gaat het daarbij volgens de producent om zulke geringe hoeveelheden dat ze maar een fractie zijn van de zeer conservatieve normen voor de maximale dagelijkse opname die het Amerikaanse milieuagentschap EPA heeft bepaald. Intussen heeft Monsanto wel de bewering moeten schrappen dat het middel niet veel schadelijker is dan tafelzout.

Verbod Nederland is mislukt

De verkoop van glyfosaat blijkt volgens onderzoek van Greenpeace veel hoger te zijn dan op basis van cijfers van het CBS altijd is aangenomen. De milieu-organisatie zegt de hand hebben weten te leggen op vertrouwelijke verkoopcijfers van pesticiden in Nederland. Uit die cijfers, afkomstig van de koepel van pesticidefabrikanten NEFYTO, blijkt volgens Greenpeace dat er een forse kloof is tussen de gebruikscijfers van het CBS en de verkoopcijfers van de industrie zelf. De verkoopcijfers van het beruchte onkruidmiddel glyfosaat zijn maar liefst vijf keer zo hoog als het gebruik volgens het CBS, aldus Greenpeace.

Gezien de WHO-conclusies is dat verontrustend nieuws, zeker nu het verbod op de verkoop van Roundup en vergelijkbare producten aan particulieren is uitgesteld. Vorige week bleek dat ook de al opgeschoven datum 1 maart 2016 niet wordt gehaald, zo blijkt uit een brief die staatssecretaris Sharon Dijksma van Infrastructuur en Milieu op 16 februari aan de Tweede Kamer stuurde.  

Staatsecretaris Dijksma stuurt nu aan op zelfregeluring in plaats van een verbod

Er blijkt een juridische kink in de kabel te zijn gekomen. Dijksma: ‘Ik [heb] recent advies van de Raad van State ontvangen over het ontwerpbesluit tot wijziging van het Besluit gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Dit advies is met name kritisch op de juridische vormgeving van het voorgenomen gebruiksverbod op verhardingen voor particulieren.’

Dijksma hoopt nu met Tuinbranche Nederland, de Raad Nederlandse Detailhandel en Nefyto tot een Green Deal te komen over de verkoop van gewasbeschermingsmiddelen aan particulieren. Zelfregulering dus, als voorloper op een mogelijk juridisch verbod later dit jaar. De kans dat zo’n verkoopbeperking er nog voor het zomerreces zal komen is klein, laat Dijksma doorschemeren. Wat het bezwaar van de Raad van State overigens precies is, is nog niet duidelijk: het advies is nog niet openbaar. Tot die tijd moeten we het doen met de bereidwilligheid van tuincentra en de belangenvereniging van de pesticide-industrie. Kortom, Roundup blijft gewoon te koop. 

Zelfregulering Monsanto-style

Met het voorjaar op komst zijn de schappen van de tuincentra weer volop gevuld met flessen Roundup. Vloeistoffen voor sproeiers, handige spuitflacons en praktische gels die over het onkruid naast de aardbeitjes, kruidentuintjes en rozen kunnen worden gegoten. Toch knaagt het gegeven dat er aan Roundup nadelen kleven aan menig detailhandelaar. Sommige, zoals Praxis, Intratuin, enkele kleinere ketens en winkels zeggen bewust met de verkoop van Roundup aan particulieren te zijn gestopt.

‘Wanneer mogen mijn kinderen/huisdieren weer een gebied betreden waar Roundup is toegepast?’

Dat is natuurlijk tegen het zere been van de producent. Monsanto Holland BV heeft daarom een speciale ‘informatie-site’ voor Roundup gelanceerd. Daar is het altijd mooi weer, als het om Roundup gaat. De punten waar Roundup nog wel te koop is zijn met behulp van een postcodezoeker te vinden. ‘Bestrijdingsmiddelen kopen kan natuurlijk altijd in de winkel, maar tegenwoordig ook steeds vaker online,’ heet het. De link staat behulpzaam op de site vermeld.

De site beantwoordt ook praktische vragen, zoals ‘Wanneer mogen mijn kinderen/huisdieren weer een gebied betreden waar Roundup is toegepast?’

Het antwoord: ‘Als Roundup door het blad is geabsorbeerd, droogt de rest op. Zodra de bladeren droog zijn, mogen kinderen en huisdieren opnieuw in de behandelde gebieden komen.’

Over de mogelijke schadelijkheid van Roundup geen woord. Integendeel: 'U kunt er van op aan dat u met Roundup een effectief en veilig middel heeft om van het onkruid in uw tuin af te komen.' Monsanto zegt het. Wie durft het te geloven?

Kijken!

>> Uitzending gemist? Kijk het nu terug op de website van Zembla

Uitgezonden op: woensdag 24 februari om 21:15 uur bij de VARA op NPO 2