Kim van Sparrentak (32) is in korte tijd uitgegroeid tot een icoon van de Europese woningmarkt. Sinds ruim twee jaar zit ze voor GroenLinks in het Europese Parlement. Ze heeft niet eerst een paar jaar de eurocraat uitgehangen, maar is meteen aan de slag gegaan. In juli 2020, een jaar na haar installatie, kwam ze al met een spraakmakend rapport ‘On access to decent and affordable housing for all’. Daarin wordt de deplorabele toestand van de huisvesting in Europa uit de doeken gedaan.

In heel Europa is huisvesting een enorm probleem

Het rapport is met een overweldigende meerderheid door het Europese Parlement aangenomen. Dat lag niet voor de hand, want de EU huldigt rechtse, neoliberale uitgangspunten. Dat betekent dat ‘de markt’ de problemen op de woningmarkt moet oplossen. Volgens de officiële visie van de EU is sociale woningbouw alleen voor de meest kwetsbaren, de kanslozen. Het rapport van Van Sparrentak gaat daar tegenin en stelt dat goed en betaalbaar wonen een grondrecht is: in heel Europa is huisvesting een enorm probleem.

De Europese woningmarkt is immens. Kan een Europarlementariër daar iets aan veranderen? 

‘Ik heb geleerd mijn verwachtingen een beetje te temperen. Wat voor mij een succes is, is voor de buitenwereld misschien niet zo spectaculair. Mijn fractie heeft na het huisvestingsrapport een paar mooie dingen voor elkaar gekregen. Ten opzichte van het hele probleem stelt het weinig voor, maar de EU-landen hebben bijvoorbeeld een verklaring ondertekend waarin ze beloven dat in 2030 dakloosheid in heel Europa zal zijn uitgebannen.’

Wat maakt de woningnood in de verschillende lidstaten een Europees probleem?

‘Overal in Europa is betaalbaarheid een groot probleem. Betaalbaarheid stond dan ook bovenaan het prioriteitenlijstje van de commissie Sociale Zaken. Het is geen toeval dat ik dat rapport heb geschreven. Hoewel we overal in Europa andere systemen hebben om de lagere inkomens te helpen, zie je overal verwante problemen. Op dit moment besteedt 10 procent van de Europese huishoudens meer dan 40 procent van het inkomen aan huisvesting. Op veel plekken worden mensen uit de steden weggedrukt. Huisuitzettingen zijn een serieus probleem in heel Europa. De grote steden en de toeristische gebieden zoals de Spaanse kusten, waar Airbnb veel woonruimte heeft gekaapt, worden het hardst getroffen.’

Wat is de onderliggende oorzaak?

‘Overal is te veel geloof in het idee dat de markt het probleem wel gaat oplossen. De aanhangers van dat geloof vergeten voor het gemak dat die markt ook graag zoveel mogelijk winst wil maken. Betaalbaarheid is geen overweging voor marktpartijen. Overal zijn er protesten van mensen die het water aan de lippen staat en die willen dat wonen weer betaalbaar wordt. Ondanks de gigantische problemen geloven nog steeds veel politici in de zogenaamd heilzame marktwerking.’

‘Betaalbaarheid is geen overweging voor marktpartijen’

Ziet u overal in Europa die vijandigheid tegen sociale huisvesting die we het afgelopen decennium bij de Nederlandse regering hebben gezien?

‘Ja, sociale huisvesting ligt onder vuur. Dat is mede veroorzaakt door de manier waarop de EU naar wonen kijkt. Voor de EU is huisvesting een markt zoals alle andere markten. Het kapitaal moet vrijelijk kunnen stromen naar waar de vraag is, en dan komt het wel goed. Nederland krijgt nog steeds jaarlijks de aanbeveling van de Europese Commissie om de sociale sector kleiner te maken, zodat de markt eerlijker wordt. Binnen de EU is weliswaar een omslag in het denken aan de gang. Maar dezelfde conservatieve krachten die er tien jaar geleden zaten, zitten nog steeds op het pluche. En die hebben nog heel veel macht.’

Praat u met die mensen? 

‘Zeker, je moet altijd een compromis weten te smeden. In de commissie Sociale Zaken zijn alle partijen vertegenwoordigd. Ik moest het rapport dus zo schrijven dat iedereen het kon verkopen bij zijn fractie. Dat is nodig omdat je bij de plenaire stemming het hele parlement mee wilt krijgen. Je moet dus in gesprek met die mensen die rotsvast geloven dat de markt het gaat oplossen, werken aan je draagvlak. Uiteindelijk hebben al die partijen, van links tot rechts, gezegd: “Wij geloven niet dat de markt dit gaat oplossen.” Wonen is een mensenrecht, en we moeten er op die manier naar kijken.’

Hoe kan het dat overheden die alle demografische voorspellingen ter beschikking hebben, de zaak toch zo uit de hand laten lopen?

‘Wie op de markt vertrouwt, veronderstelt dat marktpartijen inschatten wat er moet gebeuren. We weten bijvoorbeeld dat we kleinere woningen nodig hebben omdat huishoudens tegenwoordig kleiner zijn. Wie dan meent dat de markt het allemaal oplost, stuurt de markt ook niet meer. De markt heeft geen interesse in kleinere, betaalbare woningen, die wil het liefst woningen bouwen op locaties met de hoogste rendementen.’

Daagt het binnen de EU dat er een aanzienlijke groep mensen is, waaraan beleggers geen geld kunnen verdienen?

‘Natuurlijk. Daarom is er ook een sociale huursector. Je ziet wel dat die sector overal steeds kleiner wordt. In Europa is er, zeker tijdens de crisis die begon in 2008, fors bezuinigd op sociale huisvesting. De gevolgen daarvan zijn nu voelbaar.’

Wat is de invloed van de recessie van 2008 geweest op de tekorten op de woningmarkt?

‘Die diepe recessie ligt zeker ten grondslag aan de huidige betaalbaarheidscrisis, de situatie dat veel huishoudens een veel te groot deel van hun budget aan wonen moeten besteden. Er is tijdens die recessie veel te weinig geïnvesteerd in sociale woningen. Dat tekort wordt voor de hele EU geraamd op 57 miljard euro per jaar, zo schrijf ik in mijn rapport. Daarnaast hebben allerlei beleggers geprofiteerd van de lage prijzen gedurende die periode en hebben ze huizen gekocht voor de verhuur.’

Zijn er nog meer invloeden aan te wijzen?

‘De Europese commissie heeft daarnaast een ontmoedigingsbeleid gevoerd voor sociale woningbouw. Dan heb je in de steden nog de opkomst van Airbnb, een verschijnsel dat woonruimte vreet. Die vorm van verhuur levert veel meer op dan reguliere verhuur. Ik heb daar een gesprek over gehad met Zdeněk Hřib, de burgemeester van Praag. Die weet niet meer wat hij ermee aan moet. Die prachtige Praagse binnenstad is voor een kwart Airbnb. De oorspronkelijke bewoners zijn verdreven naar de buitenwijken.’

‘Vaak betekent een goedkope woning een kwalitatief slechte woning’

Hoe kan het dat overal in Europa ten opzichte van Nederland landen zo’n kleine sociale sector hebben en iedereen toch onderdak heeft? 

‘Vaak betekent een goedkope woning een kwalitatief slechte woning. Ik vind dat we uit moeten gaan van het principe dat wonen een grondrecht is. Dat wonen mag niet meer dan een bepaald percentage van iemands besteedbare inkomen uitmaken. In Griekenland, dat tijdens de valutacrisis van 2010 harder geraakt is dan welk ander land ook, is het heel normaal dat 40 procent van het inkomen opgaat aan wonen. Het probleem zit zowel bij mensen met een hypotheek als bij huurders. Bij de kleine huursector besteedt 79 procent of meer hun inkomen aan huur. In de koopsector betaalt 22 procent van de mensen minimaal 40 procent aan woonlasten. Sociale huur bestaat in Griekenland amper. Die mensen ervaren elke maand financiële stress over of het allemaal gaat lukken om rond te komen. Kinderen blijven thuis wonen en opa en oma trekken er ook bij in.’

En hoe zit dat in Oost-Europa?

‘Daar bestaat ook heel weinig sociale huur. Na de val van het communisme is alles geprivatiseerd. In Oost-Europa is veel energiearmoede. Veel woningen zijn zeer slecht geïsoleerd. Een grote groep mensen heeft te weinig inkomen om het huis in de winter warm te stoken. In de zomer kunnen ze het weer niet koelen.’

Het gaat dus om meer dan alleen aantallen woningen?

‘Ja, mijn rapport gaat over toegang tot betaalbare en fatsoenlijke, geïsoleerde woningen. Het gaat dus ook om een gezonde woning, zonder schimmel en tocht, goed drinkwater en een aansluiting op de riolering. Als goed wonen een mensenrecht is, dan moet de overheid er ook voor zorgen dat het hele plaatje klopt.’

Bestaan er in heel Europa, net als in Nederland, tekorten in zowel de sociale sector als in het middensegment? 

‘Die spelen inderdaad in beide segmenten. Een wooncrisis is pas echt een wooncrisis als de middenklasse wordt geraakt. Zo cynisch ligt het. Het aantal daklozen in Europa is in tien jaar verdubbeld. Dat heeft de politiek niet wakker geschud. Sociale huur is in heel veel landen alleen voor de meest kwetsbaren, voor mensen die bijvoorbeeld met verslavingen kampen. Sociaal wonen is in dergelijke landen iets om je voor te schamen. Eigenlijk is dat conform de Europese richtlijn, die luidt dat sociale huur alleen is bestemd voor de meest kwetsbare groep. Daarom tikt de EU Nederland ook steeds op de vingers. Ze vinden in Brussel dat je geen staatssteun mag verlenen voor verhuurde woningen in het middensegment. Dat heeft te maken met hoe we in Nederland de knip maken. Hier vinden we dat ook de onderwijzer, verpleger en de politieagent sociaal mogen wonen. Voor Brussel zijn dat geen kwetsbare groepen.’

‘Een wooncrisis is pas echt een wooncrisis als de middenklasse wordt geraakt’

Zo beschouwd is akkoord gaan door het parlement met uw rapport een anti-EU-daad geweest?

‘Zeker, en op basis van dat rapport gebeuren er nu allerlei dingen. In Berlijn hebben ze na de val van de muur de hele stad moeten opbouwen. In die fase is veel grond verkocht aan marktpartijen. De stad wil nu woningen die daarop zijn gebouwd weer terugkopen, maar dat mag dus niet. Nu zijn ze bezig om een aan de overheid gelieerde zelfstandige organisatie op te richten, waarmee dat dan weer wel kan.’ 

In Nederland heeft alles al een bestemmingsplan en bouwen buiten de steden is heel lastig. Speelt dat ruimteprobleem overal in Europa?

‘Je ziet in ieder geval overal dat grond in handen is van speculanten die er beter van willen worden. Zelfs als de grond er wel is, zoals in Berlijn, dan is er nog steeds het probleem dat die grond veel te duur is om er betaalbare woningen op te bouwen. Ruimtegebrek kan dus ook financieel gedefinieerd worden.’

Bestaat het gevaar dat nu de nood hoog is, er weer gekozen wordt voor hoge woontorens zoals in de voorsteden van Parijs en Londen?

‘Ik verwacht niet dat verantwoordelijke autoriteiten die fout weer gaan maken. In mijn rapport hamer ik ook op gemengde wijken. Gettofication is juist een grote angst en je ziet dat de verantwoordelijke wethouders voor het woonbeleid er overal op sturen om dat te voorkomen. Natuurlijk zal er gestapeld gebouwd worden. Maar dat mag niet ten koste gaan van de sociale cohesie. Dat soort sociale hoogbouw had ook te maken met het idee dat een sociale woning niet te comfortabel moest zijn. Mensen moesten er liever uit willen dan er in willen blijven wonen. Huurders moesten zich een beetje schamen. Ik vind dat persoonlijk schandalig.’

Wat kan de EU doen? U heeft een rapport geschreven, draagvlak gecreëerd, maar hoe nu verder?

‘De EU verschuilt zich sowieso graag achter het idee dat wonen een nationaal onderwerp is. Maar dat idee heeft het parlement nu verworpen. Er zijn wel degelijk zaken die de EU via richtlijnen kan aanpakken. Waar ik echt trots op ben, is dat er een doel wordt gesteld om dakloosheid te bestrijden. Zoals gezegd mag in 2030 niemand in Europa meer dakloos zijn. Een heel ambitieus doel, maar de lidstaten hebben dat onderschreven. Er is nu een breed Europees platform opgezet om te kijken hoe dat te bereiken. Ik zit daar ook in. Housing first, een programma waarbij daklozen eerst zonder voorwaarden een huis krijgen en daarna ondersteuning om hun leven op de rails te krijgen, is een van de belangrijkste voorstellen.’

‘Een sociale woning moest niet te comfortabel zijn’

Kunt u een voorbeeld geven van hoe dat er in de praktijk uit moet zien? 

‘In Lissabon is een mooi project tegen dakloosheid. Airbnb viel stil in 2020 en de stad heeft dat aangegrepen om veel van de daarvoor bedoelde appartementjes op te kopen en daarin daklozen te vestigen. Ik heb met iemand gesproken die twaalf jaar adresloos was en nu sinds negen maanden weer onder de pannen is. Zo iemand kan eindelijk beginnen met het oplossen van al die opgestapelde problemen die je als dakloze hebt. We gaan nu eerst in heel Europa exact in kaart brengen hoe groot de dakloosheid in werkelijkheid is, inclusief de verborgen dakloosheid. Dat voorstel is nu aangenomen.’

En los van die dakloosheid?

‘We hebben ook gevraagd of ze meer willen doen aan de voortschrijdende financialisering van de woningmarkt, de benadering waarbij een woning in de eerste plaats een beleggingsobject is dat optimaal moet renderen. Daarbij lopen we echter totaal tegen het neoliberale blok van de rechtse partijen aan. Verder hebben we gepleit voor de aanpassing van de staatssteunregeling. Nu mag alleen huisvesting voor de meest kwetsbare groepen staatssteun ontvangen en dat moet worden aangepast. We vinden dat een overheid gewoon staatssteun mag geven aan woningbouw. Je moet daarbij wel uitkijken dat je niet de investeerders subsidieert.’

En het probleem van Airbnb in de grote steden?

‘We hebben ook heel erg benadrukt dat er regels moeten komen voor Airbnb. Volgens de EU is Airbnb een platform en de redenering is dat een platform geen invloed kan hebben op de woningmarkt. Maar er zijn al wel gerechtelijke uitspraken in Frankrijk geweest. Die stellen dat als Airbnb invloed heeft op de leefbaarheid van de stad, en dat gebeurt door het opdrijven van de huizenprijzen, dan mag die verhuur worden ingeperkt. Begin volgend jaar komt er Europese wetgeving over Airbnb.’

‘Woningnood is uiteindelijk een herverdelingsvraagstuk’

Er is al 75 jaar woningnood. Komen we er ooit vanaf?

‘Woningnood zal altijd wel een knellend probleem blijven. Maar als de overheid echt wil dat iedereen een fatsoenlijke woning heeft, dan kan die daarvoor zorgen. We hebben letterlijk uit een economisch ideologisch motief onze woningmarkt in de uitverkoop gezet. Woningnood is uiteindelijk een herverdelingsvraagstuk. Het ‘the winner takes it all-principe’ staat haaks op een mensenrecht als betaalbaar wonen.’