Het associatieverdrag is een handelsverdrag, Nederland is een handelsland, dus is het verdrag goed voor Nederland, zei minister-president Mark Rutte in 2016 bij Buitenhof, over de discussie rondom het associatieverdrag. Ruim tweeënhalf jaar na het tumultueuze referendum is het interessant om de balans op te maken: hoe gunstig is zo’n verdrag voor Nederland dan precies? Bij de ratificatie van het verdrag hoopte de Nederlandse regering meer te exporteren naar dit land met 45 miljoen inwoners. De NOS maakte een filmpje, waarin werd gesteld dat 'ze in Oekraïne ook van Nederlandse kaas houden'. Meer handel zou dus gunstig zijn voor exportland Nederland, wat impliceert dat Nederland veel zou gaan verdienen aan extra export. Dat lukte, want Nederland exporteerde in 2017 20 procent meer naar dit land dan in het jaar ervoor. Andersom profiteerde profiteerde Oekraïne echter veel meer.

Waar Nederland altijd meer naar Oekraïne exporteerde dan importeerde, is dat sinds 2014 andersom. Van 2016 op 2017 nam de export van Oekraïne naar Nederland met maar liefst 75 procent toe. Met Nederland heeft het land nu zelfs het grootste handelsoverschot. CBS-cijfers laten duidelijk zien dat aan Oekraïense zijde de grote groei zit in voedingsmiddelen, terwijl de exportkansen voor Nederland in machines zitten. Specifieker in rekken voor legbatterijen en andere apparaten voor het op grote schaal houden van pluimvee. Hier zijn ze afgebroken, maar daar worden ze gewoon weer opgezet. Cijfers van exportverzekeraar Atradius laten zien dat de Nederlandse export vooral betrekking heeft op technologie voor kippenstallen van één Oekraïens bedrijf: Myronivsky Hliboproduct (MHP).

Oneerlijke concurrentie

MHP is met afstand de grootste producent van kippenvlees in Oekraïne. Deze onderneming is het geesteskind van ondernemer Yuriy Kosiuk, met een geschat vermogen van 1,4 miljard dollar een van de rijkste mannen van het land. In 2007 kreeg zijn kippenfabriek een beursnotering. Kosiuk heeft driekwart van zijn aandelen in bezit. MHP is uitermate winstgevend. In het vorige boekjaar bedroeg de winst 200 miljoen dollar op een omzet van 1,3 miljard. Sinds 2012 heeft Kosiuk 470 miljoen dollar aan dividend aan de aandeelhouders uitgekeerd. Driekwart kon hij op zijn eigen rekening storten. Voor die tijd keerde MHP geen dividend uit, zodat de winsten konden bijdragen aan verdere groei.

MHP geniet van een aantal onwenselijke concurrentievoordelen. Nederlandse boeren krijgen te maken met de meststoffenwet en milieueffectrapportages. Daarbij geeft de Nederlandse regering toe dat de milieueffectrapportages voor de Oekraïense kippenboer ‘niet van hoge kwaliteit’ zijn. Uit onderzoek ter plaatse door Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) blijkt dat MHP hopen mest simpelweg naast de stal of fabriek dumpt. Dat is niet erg milieuvriendelijk, maar wel lekker goedkoop en een stevig concurrentievoordeel voor MHP, omdat Nederlandse boeren zich immers aan allerlei regels moeten houden met betrekking tot het aanbieden van mest en ander afval, zoals eierschalen. Omdat Oekraïne legbatterijen mag gebruiken die in Nederland verboden zijn, is er ook geen ontsnappen aan het Oekraïense ei. Zelfs als een Nederlandse consument alleen maar eieren van eigen kip eet, dan zitten Oekraïense eieren potentieel alsnog verwerkt in koeken, sauzen en andere producten.

Het problematische aan het bestrijden van dit soort ongelijkheden in regelgeving, is dat het associatieverdrag veel te vaag is om Oekraïne ergens toe te verplichten. Zo staat in artikel 59 lid 2 dat het doel moet zijn om ‘consensus te bereiken over dierenwelzijn’. Dat is niet heel hard. Bij een bezoek van de Oekraïense minister van Landbouw Oleksiy Pavlenko aan Nederland in 2015 zei hij dat dierenwelzijn ‘van ondergeschikt belang was’. Voor een land in crisis is dat misschien begrijpelijk en omdat ‘consensus bereiken’ zo vaag is, houdt hij zich strikt genomen aan het verdrag. Maar de tekst die importheffingen afschaft, regelt dus niet tegelijkertijd dat er overal op dezelfde manier wordt geproduceerd. Dat is het begin van oneerlijke concurrentie.

Ontdaan van hart en spiermaag

Het associatieverdrag voorziet in het afschaffen van alle importheffingen in zeven stappen, met een tijdelijk maximum aan belastingvrij te importeren tonnen, per goed gedefinieerd product. Dat gaat als volgt. In de database met producten waarvoor de EU een importtarief kan instellen, heeft elk product een code. 0207 12 10 staat bijvoorbeeld voor ‘Plucked and drawn, without heads and feet but with necks, hearts, livers and gizzards, known as 70% chickens.’ Daarvan mag vanaf 2015 10 ton heffingsvrij worden ingevoerd, totdat de zeven tussenjaren voorbij zijn: daarna is er geen enkele restrictie. Of iets nog een kip te noemen is, wordt dus kennelijk in procenten uitgedrukt. Als dezelfde kip is ontdaan van nek, voeten, hart, lever en spiermaag heet deze 65-procentskip, met code 0207 12 90 en een quotum van 10 ton.

De tekst van het associatieverdrag bulkt van dit soort details. De duivel zit in dit geval werkelijk in de details: als een buitenlandse exporteur een pakket 70-procentskip over heeft en hij verwijdert wat onderdelen, is het een ander product met meer ruimte om te exporteren.

Mede dankzij de Cyprus-belastingroute heeft Kiev geregeld te weinig geld

Kosiuk heeft ontdekt dat een stuk filet met bot dat bij elkaar gehouden wordt door vel, nergens in het verdrag is opgenomen. Deze stukken verkoopt hij aan de firma Zandbergen in Veenendaal, die er de kostbare kipfilet uithaalt. Zo omzeilt MHP de de tijdelijke beperkingen van het associatieverdrag.

Belasting keert uit aan kippenboer

Deze goochelarij met kipkarkassen is niet eens de opmerkelijkste voorsprong in de race naar de bodem. Ook het maandloon van 200 dollar, een zevende van het minimumloon in Nederland, geeft Oekraïne niet de definitieve voorsprong. Dat doet de overheid, door belasting te storten in plaats van te innen.

In de vorm van BTW-compensatie wil Kiev zijn exportsector een duw in de rug geven. In het geval van MHP maakt één blik op de jaarcijfers van 2017 duidelijk dat die duw 52,6 miljoen dollar beslaat. Ook de vennootschapsbelasting is bijzonder. De winst voor belasting bedraagt  213 miljoen dollar, na belasting is deze 17 miljoen dollar hoger: er is dus een income tax benefit. Dat zouden wel meer ondernemers willen: na de blauwe brief méér geld op de rekening in plaats van minder. Hoe is dat mogelijk?

In Oekraïne mag een ondernemer kiezen voor een vennootschapsbelasting van 18 procent, of voor een pachtbedrag per hectare, de zogeheten fixed agricultural tax (FAT). In plaats van te kijken naar de winst, naar goed kapitalistisch gebruik, rekende de Sovjet-Unie een FAT, een vaste pacht voor gebruik van de grond door agrariërs. Die bestaat nog altijd in het Oekraïens belastingsysteem. Vanaf 2000 is dat bedrag verhoogd naar zes dollar per hectare. Dat is anderhalf voetbalveld, groot genoeg voor een flinke megastal. In het geval van MHP betekent 18 procent vennootschapsbelasting over de winst dik 35 miljoen dollar per jaar, maar als Kosiuk overstapt op FAT-regeling betaalt hij maar zes dollar per hectare, maximaal. Het moge duidelijk zijn waar zijn keuze op uitkomt.

Cyprus als geldspringplank

Kosiuk krijgt bovenop zijn winst elk jaar gemiddeld 77 miljoen dollar aan directe subsidies. Over zijn winst hoeft hij vervolgens niet de reguliere 18 procent te betalen. Het opgetelde voordeel sinds MHP’s beursnotering in 2007 bedraagt op de kop af 1 miljard dollar.

Uit de jaarrekening maken we verder op dat Kosiuk een financieringsmaatschappij op Cyprus heeft. Daar komt een ander Sovjet-fossiel in de gedaante van een oud fiscaal verdrag om de hoek kijken, namelijk het verdrag ter voorkoming van dubbele belasting tussen Cyprus en de Sovjet-Unie. Na de val van de laatste namen alle voormalige lidstaten daarvan ditzelfde verdrag over, met als enige verschil de naam van hun jonge republiek in plaats van het oude moederland. Omdat de Sovjet-Unie geen winst registreerde, was er ook geen noodzaak om uitgaande winstdelingen te belasten. Die situatie is tot op de dag van vandaag zo goed als onveranderd.

Het is ons een doorn in het oog dat MHP onze agrarische kennis tegen ons gebruikt

Financiële stromen tussen Cyprus en de Oekraïne worden zo niet of nauwelijks belast. Het eiland is een geldspringplank voor mensen, die onder de radar willen blijven van fiscus en/of justitie in Oekraïne. Voor andere voormalige Sovjetrepublieken, zoals Rusland en Kazachstan, is die situatie overigens niet anders. Ook de president van Oekraïne, Petro Porosjenko, gebruikt deze route via Cyprus en Amsterdam. Zo hoeft hij over zijn winsten uit onderneming nauwelijks tot geen belasting te betalen. Mede dankzij ultrarijke Oekraïners die dit soort constructies opzetten, heeft Kiev geregeld te weinig geld en moet de regering niet alleen lenen bij het IMF, maar ook bij de EU. De laatste batch leningen voor Oekraïne bedroeg 1 miljard euro in september 2018: ongeveer evenveel als de regering één kippenbedrijf toeschuift. Die kreeg 857 miljoen dollar uit directe subsidies, 143 miljoen vanwege de Sovjet-fossielen in de belastingregelingen. Nota bene: MHP rapporteert zelf in Amerikaanse dollars.

Half miljard aan zachte EU-leningen

Daar houdt het voordeel voor MHP niet op. De European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) verschaft het kippenbedrijf zachte leningen: een van 65 miljoen euro en een van 85 miljoen euro voor het uitbreiden van de productie en recent nog 25 miljoen euro voor het opzetten van een installatie van biogas. De Europese Investeringsbank (EIB) komt ook nog eens met twee leningen over de brug, een van 55 miljoen euro en een van 30 miljoen euro, bedoeld om de capaciteit uit te breiden. Tot slot heeft het IFC, onderdeel van de Wereldbank, MHP in totaal voor 250 miljoen euro van kredieten voorzien. Eerst 1 miljard euro aan giften, daarna nog eens de helft daarvan aan zachte leningen incasseren.

Daarmee lijkt de vraag of Nederlandse boeren hiertegen kunnen concurreren retorisch. Hennie de Haan van de Nederlandse Vakbond Pluimveehouders noemt de situatie onhoudbaar: ‘Veel Nederlandse boeren zijn familiebedrijven, die deze schaal missen. De laatste jaren heeft de Nederlandse kippensector inhaalslagen gemaakt met betrekking tot dierenwelzijn. Er gelden hier allemaal regels waar MHP niet mee te maken heeft, van stalverwarming tot fosfaatproductieplafonds en CO2-reductie. Let wel, niemand heeft ooit in een fabriek van MHP mogen kijken. Onze onderzoekers hebben wel een modelbedrijf mogen zien, maar dat zegt niets. Niemand weet wat zich daarbinnen afspeelt.’

Een idioot groot bedrijf

Heeft Kosiuk het niet gewoon slim gedaan? ‘Ongetwijfeld. Maar ik betwijfel of dit goed is voor Nederland of voor Oekraïne. MHP slokt alles op en laat geen ruimte voor concurrenten. Dacht je echt dat een kleine lokale pluimveehouder hier tegenop kan? MHP wordt door overheden gesteund om idioot groot te worden. Zo spelen we een paar oligarchen in de kaart van wie straks iedereen afhankelijk is.’ Daarbij helpt Nederland hem ook nog, zegt De Haan: ‘Omdat MHP orders plaatst bij leveranciers van Nederlandse hardware, maakt het bedrijf gebruik van Nederlandse kennis van agri-business. Die hebben we samen opgebouwd, met de vleessector en de Universiteit van Wageningen. Het is ons een doorn in het oog dat MHP die kennis nu tegen ons gebruikt, op eigen grondgebied, bovenop de subsidie betaald door Nederlandse boeren die via de belasting hun eigen concurrent verplicht moeten spekken. En dat wordt allemaal ook nog eens gesteund door Nederlandse exportkredieten.’