De witte jas zit hem als gegoten. Minister Hugo de Jonge (CDA) van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) is op 7 oktober op bezoek bij Microvida, het laboratorium van het Amphia Ziekenhuis te Breda. Hij wordt ontvangen door arts-microbioloog Jan Kluytmans, een autoriteit op gebied van testen.

Aanleiding voor het gearrangeerde persmoment is een demonstratie van een coronasneltest, die Microvida onder leiding van Kluytmans heeft onderzocht en goedgekeurd. De Jonge krijgt goed nieuws: hij test negatief en hij kan zijn fel bekritiseerde testbeleid een boost geven.

Kluytmans vertelde op 10 september in het tv-programma Op1 al over zijn leidende rol in het onderzoek naar deze nieuwe technologie, die de testcapaciteit sterk zal vergroten. Hij was toen voorzichtig optimistisch over de uitkomst. De dag van zijn ontmoeting met De Jonge schuift hij opnieuw bij Op1 aan, nu met een blijde boodschap: de sneltest is ‘beter dan hij had durven hopen’.

De betrokkenheid van deze Bredase arts bij de sneltesten is geen toeval. Als expert op het terrein van labdiagnostiek adviseert hij de minister al sinds de uitbraak van de pandemie in maart over het testbeleid. Kluytmans is lid van het Outbreak Management Team (OMT), het belangrijkste adviesorgaan van het kabinet inzake de bestrijding van de pandemie. Binnen het OMT is hij lid van de werkgroep Antigeentesten (sneltesten), onder leiding van Marion Koopmans.

In dat kader leverde Kluytmans een bijdrage aan de positieve sneltestadviezen voor De Jonge. Bovendien keurde hij de sneltest van fabrikant Becton Dickinson goed voor gebruik door de GGD, die opdrachtgever is van zijn laboratorium. De Jonge besloot eind oktober om sneltesten grootschalig in te zetten in de XL-teststraten en de gewone teststraten van de GGD.

Onafhankelijk advies

Zulke adviezen dienen onafhankelijk te zijn. Wetenschappers moeten daarbij immers alleen aan de volksgezondheid denken, niet (ook) aan hun portemonnee. Anders is er sprake van dubbele petten. Daarom moeten leden van het OMT een belangenverklaring ondertekenen, op grond van de Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling.

Ook Kluytmans heeft deze verklaringen ingevuld; ze staan op de website van het RIVM (25 februari en 12 oktober). In de (vrijwel identieke) documenten verklaart hij geen persoonlijke financiële belangen te hebben. Daarbij gaat het om de vraag of het advies dat hij geeft ‘op welke manier dan ook’ financieel voordeel kan opleveren. Volgens de verklaring moeten we dan denken aan een dienstverband bij een bedrijf dat kan profiteren van een advies, of een aandelenbelang in zo’n bedrijf.

Kluytmans meldde geen persoonlijke financiële belangen hebben. Maar dat klopt niet.

Omissies in de belangenverklaring

Kluytmans meldt weliswaar dat hij verbonden is aan het Amphia Ziekenhuis en het Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis, maar niet dat hij via die zorginstellingen tevens verbonden is aan Microvida. Dat is een commercieel laboratorium van vier ziekenhuizen, waaronder de twee bovengenoemde.

Met tien andere vrijgevestigde artsen – dat wil zeggen dat ze niet in loondienst zijn – zit Kluytmans in een zogeheten maatschap, die zich verhuurt aan deze ziekenhuizen. Zo’n maatschap maakt afspraken met de zorginstelling over het honorarium van de artsen. Kluytmans maatschap heeft grote invloed op het reilen en zeilen van het lab: tot 1 oktober was Kluytmans collega in de maatschap, Bram Diederen, de directeur van Microvida. En binnenkort neemt een andere arts uit de maatschap dat roer over.

Nu komt het.

De omzet van de maatschap is dit jaar flink gestegen, door de grote hoeveelheid coronatesten die Microvida verricht voor de GGD

De omzet die Microvida dankzij corona draait, heeft grote invloed op het inkomen van de elf artsen in deze maatschap. Die omzet is dit jaar flink gestegen, door de grote hoeveelheid coronatesten die Microvida verricht voor de GGD. Voor elke zogeheten PCR-test ontvangt Microvida 65 euro uit publieke middelen. Interim-directeur Maxime Westendorp zei begin november na vragen van FTM dat Microvida’s testcapaciteit ‘maximaal enkele duizenden testen per week’ is. Microvida meldde zelf echter dat de locatie Bravis en Amphia samen al 2500 testen per dag aankunnen. Dat noemt Westendorp nu een ‘communicatiefout’. Het lab kan circa 3000 testen per dag uitvoeren, zegt ze.

Sinds 1 juni kan iedereen zich gratis bij de GGD laten testen. Gesteld dat het lab vanaf dat moment op 75 procent van de maximale capaciteit van 3000 testen draait, dan gaat het dit jaar om 30 miljoen euro omzet. Daar zit een gezonde marge op.

De sterk toegenomen omzet betekent ook een fors toegenomen honorarium voor vrijgevestigde artsen, zo bleek uit onderzoek van Follow the Money. Dat geldt ook voor Microvida, erkent Kluytmans in antwoord op vragen van FTM. ‘Er is sprake van een sterke toename van de productie met het daaraan gekoppelde honorarium. De maatschap waar ik bij aangesloten ben beraadt zich hoe hier op een uitlegbare, proportionele en maatschappelijk verantwoorde manier mee kan worden omgegaan.’

Dat staat haaks op wat Bram Diederen, Kluytmans collega in de maatschap en de (voormalige) baas van Microvida, daarover in september tegen FTM zei. Overleg met de ziekenhuizen was volgens Diederen niet nodig, want ‘op dit moment is er geen sprake van onevenredigheid’ van het honorarium. 

‘Geen persoonlijke financiële belangen’

Toch stelt Kluytmans in zijn verklaring geen persoonlijke financiële belangen te hebben bij zijn adviezen over testen. Ook stelt hij dat zijn collega’s in de maatschap – die ook commercieel en operationeel leiding geven aan het lab – geen baat hebben bij zijn advisering.

Kluytmans meldt niet dat hij sinds het voorjaar verdient aan reguliere coronatesten (PCR-testen), verricht door Microvida. Hij ontkent desgevraagd dat er een directe relatie is tussen zijn adviezen over het testbeleid en het financiële voordeel dat Microvida behaalt met PCR-testen. (Wat een individueel lid bij het OMT inbrengt, is niet te achterhalen – de adviezen zijn altijd uit naam van het gehele OMT.)

Ten aanzien van de nieuwe sneltesten roept de belangenverklaring meer vragen op. Zoals hierboven uiteengezet, heeft Kluytmans positief geadviseerd over de inzet van de technologie. Hij was als OMT-lid persoonlijk betrokken bij de goedkeuring van een van de vijf sneltesten die thans in gebruik zijn, wat tot zijn persmoment met minister De Jonge leidde.

Minder openbaar is dat Kluytmans advies over sneltesten impact heeft op zijn eigen lab.

Sneltesten bij Microvida

Microvida is sinds kort ook betrokken bij de analyse en verwerking van de testen die de GGD Hart voor Brabant afneemt. Zo is er in samenwerking met Microvida in Tilburg een groot popup-lab gecreëerd voor ruim 1600 sneltesten per dag, dat half december van start gaat. Op vier locaties kan deze GGD dan bij elkaar 6800 sneltesten per dag uitvoeren. Ook de GGD West-Brabant werkt hiervoor alleen met Microvida samen. In januari loopt het aantal sneltesten daar op tot boven de 5000, zo laat een woordvoerder weten. Opgeteld kan het laboratorium derhalve straks bijna 12.000 sneltesten per dag analyseren.

Daarvoor ontvangt Microvida een vergoeding, zo bevestigt Kluytmans. Hoeveel dat precies is weet de arts niet, wel dat het tarief dat het lab ontvangt ‘substantieel lager’ is dan de vergoeding voor PCR-testen. Maar kostprijs van een sneltest is ook veel lager, en de testvolumes zijn veel hoger. Daarom zegt het lagere tarief weinig over de winstgevendheid en de beloning van betrokken artsen. VWS zegt nog te studeren op de hoogte van de vergoeding.

Er is kortom een direct verband tussen het positieve advies van Kluytmans in het OMT en de business van Microvida. Sterker nog, de maatschap profiteert volgens de microbioloog van de sneltesten. En hijzelf dus ook.

Maar dat verband wil de microbioloog niet onder ogen zien.

‘Ik wil niet buitensporig verdienen’

Kluytmans laat weten dat hij het ‘persoonlijke besluit’ heeft genomen dat hij niet ‘buitensporig’ wil verdienen aan de pandemie. Wat hij inlevert, hangt af van de ‘lopende besprekingen’ tussen de maatschap en het ziekenhuis over matiging van zijn inkomen. ‘Mochten de besprekingen niet tot een voor mij acceptabel resultaat komen, dan zullen voor mij persoonlijk de inkomsten vanuit de maatschap in 2019 maatgevend zijn voor die van 2020. Als deze in 2020 hoger uitvallen zal ik het boventallige aan de openbare gezondheidszorg ten goede laten komen. Ik ben daarover al in gesprek met mijn accountant en heb concreet de opdracht verstrekt om dit uit te werken maar zoals u zult begrijpen is dit nog niet uitgekristalliseerd.’

Dat is charmant, maar waarom heeft hij zijn belangen niet genoemd?

Het mag dan bekend zijn dat Kluytmans voor Microvida werkt, het was niet algemeen bekend dat vrijgevestigde artsen-microbiologen zoveel verdienen aan de pandemie

‘Omdat dit niet relevant is in relatie tot mijn rol binnen het OMT,’ antwoordt hij. Bovendien voert hij aan dat zijn betrokkenheid bij Microvida en zijn status als vrijgevestigd specialist algemeen bekend is. ‘Dit was de situatie op het moment dat ik het verzoek kreeg om tot het OMT toe te treden en deze is niet veranderd.’ [Zie het gehele wederhoor onderaan dit artikel.]

Het mag dan bekend zijn dat Kluytmans voor Microvida werkt, het was niet algemeen bekend dat vrijgevestigde artsen-microbiologen zoveel verdienen aan de pandemie. Zelfs binnen de medische wereld was dat tot voor kort een goed bewaard geheim. Dat kreeg pas ruchtbaarheid toen FTM op 11 september onthulde dat de PCR-testen voor een kleine groep artsen een goudmijn vormen. Dat ook de sneltesten doorwerken in het inkomen van de artsen van Microvida is pas nu helder, na de toelichting van Kluytmans. Waarom deze verdiensten ‘niet relevant’ zijn voor zijn rol binnen het OMT wil hij niet verder toelichten.

Ook collega’s profiteren

De aanstaande directeur van Microvida is opnieuw een directe collega van Kluytmans in de maatschap: Anton Buiting, verbonden aan het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis. Hij is tevens de voorzitter van de VMML: de Vereniging Medisch Microbiologische Laboratoria, een belangenbehartiger. De leden zijn ziekenhuislabs zoals Microvida, waarvan een groot deel nu test op corona. Buiting zat in de maanden september en oktober als VMML-voorzitter in de Landelijke Coördinatiestructuur Testcapaciteit (LCT) van VWS, dat beslist over uitbreiding van die capaciteit. 

Kortom, de adviezen van Kluytmans kunnen direct van invloed zijn op de belangen die zijn collega Buiting vertegenwoordigt als voorzitter van de belangenvereniging. Ook zijn andere collega’s in de maatschap profiteren van de sneltesten. Op de vraag of zijn maten baat kunnen hebben bij zijn advies, antwoordt Kluytmans echter ontkennend in zijn belangenverklaring.

RIVM stempelt belangenverklaring af

Kluytmans belangenverklaring is niettemin goedgekeurd door de secretaris van het OMT annex het hoofd Landelijke Coördinatie Infectieziektebestrijding (CIb) van het RIVM, Aura Timen. Volgens het RIVM vindt een beperkte toetsing plaats. ‘Dat wil zeggen dat gekeken wordt of in ieder geval de functies/werkzaamheden die bekend zijn bij het RIVM-CIb duidelijk vermeld staan.’ Ook gaat de secretaris na of de vermelde functies of andere belangen conflicteren met onderwerpen waarover geadviseerd moet worden, ‘in die zin dat de onafhankelijkheid van een OMT-advies gecompromitteerd zou kunnen worden. In dat laatste geval wordt aangetekend dat een lid niet, of op onderdelen niet, deel kan nemen aan het overleg’.

Het RIVM had kunnen weten dat Kluytmans een financieel belang heeft bij de coronatesten. Het is, zoals hij zelf opmerkt, geen geheim dat hij voor het commerciële Microvida werkt. En sinds de publicatie van FTM in september is het geen geheim meer dat de artsen-microbioloog profiteren van het massale testen. Op 12 oktober keurde het RIVM de onvolledige belangenverklaring goed.

De stelling dat het OMT nooit heeft geadviseerd over gebruik van specifieke testen is in strijd met hetgeen het RIVM hierover nota bene zelf meldt

Het RIVM stelt dat er niets mis is met de verklaring. ‘Het OMT adviseert niet over hoeveel testen op enig moment door welk laboratorium zullen worden uitgevoerd. De keuzes en besluiten daarover worden elders genomen. Wellicht ten overvloede: het OMT heeft ook nooit geadviseerd over gebruik van specifieke testen [..]. De inbreng van ervaren medisch-microbiologen in het OMT is van cruciaal belang voor de bestrijding van de corona-epidemie. De onafhankelijkheid van de OMT-advisering is nooit in het geding geweest.’

De stelling dat het OMT nooit heeft geadviseerd over gebruik van specifieke testen is in strijd met hetgeen het RIVM hierover nota bene zelf meldt. In de Status validatie SARS-CoV-2 antigeen sneltesten staat op pagina 16: ‘In Nederland heeft het OMT [..] beoordeeld dat de Panbio COVID-19-Ag rapid test (Abbott), de SARS-CoV-2 Rapid Antigen Test (Roche), BD Veritor COVID test (Becton Dickinson), Sofia SARS Antigen FIA (Quidel) en Standard F-Covid-19 Ag (SD Biosensor) gebruikt kunnen worden bij mensen met klachten in teststraten.’ Daarnaast heeft het OMT in meer algemene zin meermaals geadviseerd over de bruikbaarheid van sneltesten.

VWS ontkent het bestaan van een belangenconflict niet, maar ziet geen probleem. ‘De stem van prof dr. Kluytmans is er maar één van de vele naar welke wordt geluisterd,’ stelt een woordvoerder. ‘Steeds wordt getracht de beste keuze te maken door vele experts te betrekken en wordt er maar zelden of nooit op één advies geleund. Prof dr. Kluytmans is een gerenommeerd medisch microbioloog.’

De dubbele pet van OMT-lid Ann Vossen

Bij de NVMM worden de belangen van de artsen-microbioloog vertegenwoordigd door Ann Vossen. Zij volgde Jan Kluytmans op als NVMM-voorzitter. Nu zitten ze samen in het OMT, waarin Vossen lange tijd medeverantwoordelijk was voor het opschalen van de testcapaciteit.

Ook Vossen heeft een dubbele pet. Als voorzitter van de NVMM heeft ze zich hard gemaakt voor het weren van concurrenten met schaalgrootte op de testmarkt, zo berichtte Follow the Money eerder. Vooral de grote ‘testfabrieken’ uit Duitsland moesten buiten de markt worden gehouden, omdat die een existentiële bedreiging vormen voor de kleinere, duurdere ziekenhuislabs. Binnen de NVMM was dit al jaren een speerpunt van de goed georganiseerde lobby. De uitspraken van Vossen op dit terrein laten weinig te raden over (zie kader).

Het verzet tegen de grote concurrenten had effect.

In de zomer werden geen nieuwe labs aangesloten op het systeem, ondanks aandringen van de speciaal coronagezant van het kabinet, Feike Sijbesma. Het OMT had VWS ervan overtuigd dat opschaling niet nodig was. Zo gingen we de herfst in met de beperkte testcapaciteit van de ziekenhuislabs, terwijl VWS wist dat de capaciteit tekort zou schieten gezien de prognose van het RIVM, zo bleek uit interne stukken die FTM in handen kreeg.

En toen ging het gruwelijk mis.

Minister De Jonge heeft zich afhankelijk gemaakt van een kleine groep artsen die juist geen belang hebben bij het contracteren van grote concurrenten

Vanaf eind augustus ontstond een ernstig testtekort. Mensen moesten dagen wachten op een afspraak bij de GGD en nog eens dagen op de uitslag. Het leidde tot grote en maatschappelijke onrust.

En tot de vraag of het wenselijk is om artsen als Vossen, die de economische belangen van de ziekenhuislabs vertegenwoordigt, een leidende rol te geven bij het opschalen van de testcapaciteit. Minister De Jonge heeft zich afhankelijk gemaakt van een kleine groep artsen die juist geen belang hebben bij het contracteren van grote concurrenten.

Klein wereldje

Op de vraag of Kluytmans op dit punt op dezelfde lijn zat als Vossen, antwoordt hij slechts dat het OMT zich hier ‘bij mijn weten’ nooit over gebogen heeft. Vossen was als voorzitter van de zogeheten Taskforce Moleculaire Diagnostiek evenwel een conservatieve stem binnen het OMT wat betreft de testcapaciteit. Dat erkende ze eerder ook tegenover FTM: ‘Ik heb – vanuit mijn vakinhoudelijke rol – mogelijk wél gezegd: ik weet niet of we dit [meer capaciteit, red.] nodig hebben.’

Het wereldje dat ons testbeleid bepaalt, is klein: Kluytmans adviseert met Vossen, zijn opvolger bij de NVMM, over dat beleid. Naast Vossen zit Jean-Luc Murk in het bestuur van de NVMM, en hij is weer een directe collega van Kluytmans in de maatschap die zich verhuurt aan Microvida, dat binnenkort onder leiding staat van een andere collega in de maatschap: Anton Buiting. Deze arts is weer voorzitter van de belangenvereniging van ziekenhuislabs (VMML) en was in die functie vertenwoordigd in het orgaan van VWS dat beslist over uitbreiding van de testcapaciteit.

Een duizelingwekkende kluwen van belangen.