In 2012 publiceerde de Amerikaanse schrijver Robert D. Kaplan zijn voor mij revolutionaire boek De wraak van de geografie. Kaplan maakte hierin inzichtelijk dat op mondiale basis de ontwikkeling van culturen, naties en van geopolitiek beleid een weerspiegeling is van harde geografische randvoorwaarden. Bergen, zeeën, rivieren en woestijnen vormen samen deze randvoorwaarden. Vanuit dit perspectief kan de Brexit van het door water omgeven Groot-Brittannië geen verassing zijn.

Verschuivende demografie

Een nadere analyse van de Brexit en de achterliggende democratische besluitvorming maakt duidelijk dat naast de geografie ook de demografie een belangrijke factor is geweest bij deze besluitvorming. De uitslag van het referendum is in belangrijke mate beïnvloed door niet alleen de economische onderkant van de samenleving, maar ook door de oudere vertegenwoordigers ervan — een effect dat nog versterkt werd door het verbazingwekkende gebrek aan betrokkenheid van het jongere electoraat. De demografie heeft hier duidelijk zijn plaats opgeëist in de democratie. Waar de geografie echter een harde, niet-tijdgebonden randvoorwaarde vormt, wordt de wereld nu geconfronteerd met de demografie als een meer softe, meer tijdgebonden maar vooralsnog dwingend aanwezige randvoorwaarde voor geopolitiek beleid.

De demografie heeft hier duidelijk zijn plaats opgeëist in de democratie

Mondiale, regionale en nationale besluitvorming en beleidsvorming zullen in toenemende mate rekening dienen te houden met een verschuivende demografie in de ‘ontwikkelde’ landen. Als we kijken naar IMF-cijfers, dan is het duidelijk dat in toonaangevende landen en gebieden, zoals de Verenigde Staten, Rusland en de EU, de generatie jongeren in de periode 1960-2015 dramatisch is teruggelopen, terwijl de generatie 65-plus onstuitbaar groeit. De jongere generatie halveerde gedurende deze periode naar rond de 15 procent, terwijl de oudere generatie verdubbelde naar rond de 20 procent. De demografie in de ontwikkelingslanden laat voor 2015 een volstrekt ander beeld zien: minder dan 10 procent ouderen en rond de 30 procent jeugd.

Bezorgdheid en pessimisme

Het toenemende percentage ouderen in de Westerse samenleving zou een bron van grote tevredenheid kunnen zijn. Het is immers een indicatie voor een langer leven door een adequate gezondheidszorg. Het tegendeel blijkt echter waar te zijn: bezorgdheid en pessimisme voeren de boventoon. In de analyse van dit pessimisme is veel aandacht voor de zorgen over klimaatverandering, immigratie, automatisering en robotisering en economische groei die achterblijft bij de verwachtingen. Het uitgebreide interview in het FD van 8 oktober met de Duitse historicus Philipp Blom onderstreept deze zienswijze. Volgens Blom moeten beleidsmakers onderkennen dat ‘klimaatverandering, de vluchtelingencrisis en de steeds verder oprukkende automatisering ingrijpende gevolgen zullen hebben, of we dat nu willen of niet’.

Onderbelicht als bron van dit pessimisme is de verschuivende demografie, die leidt tot toenemende vergrijzing. De oudere generatie maakt zich zorgen over het behoud van werk, en aansluitend over onbetaalbare oudedagsvoorzieningen. De flexibilisering van de arbeidsmarkt maakt een garantie op werk tot een moeilijke zaak. Ook een pensioengarantie is onmogelijk nu pensioenfondsen door de lage rente niet aan hun toekomstige verplichtingen denken te kunnen voldoen. Daarbij is de dynamiek van de samenleving zo groot dat vele ouderen zich eerder ontkoppeld voelen van de samenleving. De jongere generatie domineert door haar vermogen tot innovatie en tot het verwerken van veel informatie. De voordelen van supranationale samenwerking, zoals globalisering en Europese integratie, gaan aan nogal wat ouderen voorbij.

Vertrouwen in de toekomst

In een democratie doet deze groeiende groep ouderen van zich spreken. Onder de huidige omstandigheden zal hun stemgedrag veelal defensief en behoudend zijn, en zich richten op het tegengaan en terugdringen van veranderingen en mogelijk — erger nog — op het steunen van populistische partijen. Het Brexit-stemgedrag onderstreept deze houding. Met de komende verkiezingen in Nederland zouden politici meer aandacht moeten besteden aan het koesteren van de oudere generaties, en hun het vertrouwen in de toekomst teruggeven. Dit mag evenwel de jongeren niet belasten met de pensioenzorgen van de ouderen en hen zo reden geven voor pessimisme ten aanzien van de eigen toekomst. Laat de verschuivende demografie vooral geen wraak nemen op onze hele samenleving.