In maart 2014 werd kolonel Han Bouwmeester in de hallen van de Nederlandse Defensie Academie belaagd door zijn studenten. Een paar dagen eerder was het de Russen gelukt om de Krim te annexeren, zonder een schot te lossen. De cadetten en adelborsten die net aandachtig naar het college ‘gevechtsoperaties’ van hun kolonel hadden geluisterd, wilden nu antwoorden. Wat was daar gebeurd? Is dit hoe oorlogen voortaan worden uitgevochten? Waarom kwam niemand in verzet?

Dat de officieren in opleiding hun vragen aan kolonel Bouwmeester stelden. is geen toeval. Via een bevriende jaargenoot van de Koninklijke Militaire Academie – hij kwam om tijdens een humanitaire missie bij Sint Petersburg in de jaren ’90 – kreeg Bouwmeester een voorliefde voor de studie naar Russische krijgsstrategieën, en hij was net terug uit de Verenigde Staten, waar hij voor het Allied Transformation Command van de NAVO had gewerkt. Bij die strategische denktank legde hij zich toe op het counteren van hybride manieren van oorlogsvoering en cyberdreigingen. 

Ondanks al zijn ervaring moest Bouwmeester het antwoord op het spervuur aan vragen van zijn studenten schuldig blijven. Dat zat hem niet lekker. Hij besloot onderzoek te doen naar de gebeurtenissen op het Oekraïense schiereiland, wat in december 2020 resulteerde in zijn proefschrift Krym Nash: An Analysis of Modern Deception Warfare.

De gebeurtenissen op de Krim 

Bouwmeester beschrijft in zijn proefschrift gedetailleerd hoe de Russen te werk gingen in de graanschuur van Europa. Weken voor de annexatie deelden de Russen al paspoorten uit op de Krim om loyaliteit te kopen van de lokale bevolking. Ze planden de operatie rond de Olympische Spelen; een beproefde afleidingsmanoeuvre, die de Russische Federatie ook inzette tijdens een conflict met Georgië in 2008. 

Trollenlegers storten pro-Russische boodschappen over de bevolking uit en dringen kritische geluiden naar de achtergrond

Terwijl het Olympisch vuur nog nasmeulde in Sotsji werd een serie cyberaanvallen uitgevoerd op Oekraïense politici, veiligheidsdiensten en telefooncentrales, en werd de energietoevoer platgelegd. Communicatie in het gebied was daardoor nauwelijks mogelijk. Dan verschijnen de inmiddels beruchte ‘groene mannetjes’: gewapende strijders in groene uniformen zonder insignes, waarvan later blijkt dat ze bij de Russische militaire inlichtingendienst GROe horen. De mannen in het groen handhaven samen met gewapende burgers en een legertje special ops de orde op het schiereiland, totdat de al op de Krim gestationeerde Russische troepen en mariniers kunnen worden ingezet. 

Trollenlegers en influencers storten tegelijkertijd via social media pro-Russische boodschappen over de lokale bevolking uit en dringen kritische geluiden naar de achtergrond van het internet. Samen met de staatsmedia beïnvloeden ze ook de berichtgeving naar het Westen. Er heerst totale verwarring. En wanneer de rookwolken zijn opgetrokken, heeft de Krim zich via een bliksemsnel referendum aangesloten bij de Russische Federatie: Krym nash.

Hybride conflictvoering

Door de beschrijving van de gebeurtenissen op de Krim geeft Bouwmeesters proefschrift inzicht in het fenomeen van hybride conflictvoering: een wijze van conflictbeslechting waarbij naast – of in plaats van – conventioneel oorlogsmaterieel gebruik wordt gemaakt van alternatieve middelen buiten het militaire domein, die onder de juridische drempel van oorlogsvoering blijven. 

Dat wil overigens niet zeggen dat het om ‘speldenprikjes’ gaat, zo bewijst ‘de Krim’. De annexatie van het schiereiland vormde het voorlopige hoogtepunt van de hybride manier van een conflict uitvechten. De Russen toonden de wereld dat technieken als misleiding (maskirovka) en desinformatie (dezinformatsiya) bijkans effectiever zijn dan bommen en granaten, en tegelijkertijd dat zij deze als grootmeesters beheersen.

De inzet van deze technieken heeft sindsdien een hoge vlucht genomen. De EU waarschuwde recent dat het niet de middelen heeft om de hoeveelheid desinformatie uit Rusland en China te bestrijden, terwijl ook niet-statelijke actoren als QAnon en andere complotdenkers via internet en sociale media hun ontwrichtende boodschap verspreiden. Conflicten bewegen zich aldoende van het militaire naar het publieke domein. 

Deze ontwikkeling dwingt het Westen volgens Bouwmeester tot harde keuzes, zo vertelt hij Follow the Money. De fundamentele vragen: hoe kan een open democratie zich hiertegen wapenen zonder de vrijheden van burgers aan te tasten, en welke ethische vraagstukken kleven er aan de inzet van hybride technieken door die democratieën zelf? Want, zo benadrukt Bouwmeester: westerse landen zijn bepaald niet heilig. Ook Nederland niet.

Volgens u waren de technieken die de Russen op de Krim gebruikten niet nieuw en keken zij die zelfs deels af van het Westen. Toch wordt de annexatie gezien als een kantelpunt in hybride conflictvoering. Waarom?

‘Het was voor het eerst dat non-conventionele onderdelen zo prominent zijn ingezet en succesvol waren. Niemand wist wat er aan de hand was, totdat Poetin na weken ontkennen in een talkshow bevestigde dat de Russische Federatie achter de annexatie zat. Dankzij de chaos en overrompeling is het ze gelukt om de Krim te annexeren, zonder een enkel geweerschot te lossen. Dat was nog nooit vertoond.’

Hybride conflictstechnieken lijken sindsdien vaker voor te komen. Waar komt die ontwikkeling vandaan?

‘Hybride technieken zijn nu zichtbaarder, omdat desinformatie en misleiding grotendeels plaatsvinden in het publieke domein. Maar ze worden ook belangrijker. Door het internet en vooral social media kun je makkelijk en goedkoop een gigantisch publiek bereiken. Met een laptop en wifi kom je al een heel end. Je hoeft geen geavanceerd arsenaal meer te hebben om je opponenten te kunnen ontregelen. Daardoor is deze tactiek ook meteen voor veel meer partijen toegankelijk, zoals niet-statelijke actoren – denk aan QAnon of IS, maar ook aan hackergroeperingen.

De ontwikkeling past in een bredere trend, waarbij conflictvoering steeds meer naar de informatieomgeving verschuift, weg van fysieke oorlogsvoering. Informatie wordt daarbij gebruikt om binnen te komen in de menselijke psyche. Een belangrijk onderdeel daarbij is wie het beste verhaal heeft. Een ‘goed’ verhaal hoeft niet feitelijk juist te zijn, als het maar plausibel klinkt, mensen erin gaan geloven en ernaar gaan handelen. Dat is de ultieme vorm van beïnvloeding en dat is wat je wilt.’

Alberto Fernandez, voormalig coördinator van het Amerikaanse Center for Strategic Counterterrorism in Communications zei al dat zijn organisatie zich vooral bezighoudt met ‘the war of narratives’. Hoe past dit in de opkomst van hybride conflictvoering?

‘Het narratief heeft altijd een functie in conflictvoering. Een goed verhaal helpt om je eigen mensen te mobiliseren en te verenigen. Maar je wilt bij voorkeur ook de internationale opinie vormen. Het is belangrijk om als conflictvoerende staat zo snel mogelijk in de slachtofferrol te duiken, om aanspraak te kunnen maken op internationale steun of ervoor te zorgen dat je tegenstander sancties krijgt opgelegd. Het wordt niet altijd onderkend, maar die slachtofferrol is belangrijk. En dat beeld ontstaat niet vanzelf, dat moet je voeden. Zo snel mogelijk. Sociale media lenen zich daar uitstekend voor.

‘Oorlog is altijd deels marketing geweest. En in hedendaagse conflicten worden publieke opinie en media-aandacht steeds belangrijker’

Het narratief wordt in de informatiemaatschappij steeds belangrijker. In de tweede Libanon-oorlog heeft het Israël de kop gekost. Er waren acties over en weer, maar Hezbollah was steeds de eerste die beelden van de militaire acties van Israël via internet verspreidde. Daarmee zette het in op de anchor bias: een mechanisme in de hersenen dat zorgt dat de eerst binnenkomende informatie ons ‘ankerpunt’ vormt waaraan alle daaropvolgende informatie over het onderwerp wordt getoetst. Het is verschrikkelijk moeilijk om dat oorspronkelijke beeld later te weerleggen. Israël is in dat conflict in feite verslagen omdat het land vanwege die anchor bias door het publiek als de boeman werd beschouwd, en niet meer van dat beeld af kwam. Daarom plaatsen zij nu altijd als eerste beelden van de militaire acties die ze ondernemen.’

Is dat wat oorlog tegenwoordig is geworden? Een publiciteitskwestie? 

‘Oorlog is altijd deels marketing geweest. En in hedendaagse conflicten worden publieke opinie en media-aandacht steeds belangrijker. Het gaat om je legitimiteit. Als er in Nederland geen vertrouwen is in wat je als defensie doet, heb je geen basis voor je handelen.’

U beschrijft dat de Russen het gebruik van misleiding en desinformatie hebben geïnstitutionaliseerd in hun krijgsmacht. Wat willen zij hiermee bereiken?

‘Het doel van desinformatie is samenlevingen ontregelen. De Russen proberen er via onjuiste informatie in de Baltische staten bijvoorbeeld voor te zorgen dat er verschillende kampen ontstaan, waarbij de standpunten dusdanig uit elkaar lopen dat die niet meer te overbruggen zijn. Dan krijg je een vorm van ontwrichting die als gevolg heeft dat die landen niet goed bestuurbaar meer zijn en geen factor van belang meer zijn voor de Russen. Ze steunen dan ook niet een of twee partijen in dat soort landen. Het is veel zinvoller om verschillende partijen te steunen, die met elkaar clashen. Dan hoef je zelf niet eens meer in actie te komen om chaos te creëren.

Het afgelopen jaar hebben de Russen bijvoorbeeld duidelijk ingehaakt op covid-19. Eerst zeiden ze zelfs dat het virus in de Baltische staten zou zijn ontstaan. Dat is een fijne strategie natuurlijk, want dan lijken die landen ineens de aanstichter van een wereldwijde pandemie. Toen dat niet helemaal aansloeg, haakten de Russen vervolgens in op de aanwezigheid van de NAVO in die gebieden, door te zeggen dat de buitenlandse NAVO-troepen in de Baltische staten covid-19 hadden meegenomen. Zo probeerden ze een wig te drijven tussen de NAVO en de lokale bevolking, wat natuurlijk prettig is als de NAVO aan je landsgrenzen staat.’

Moeten de Baltische staten dan ook vrezen voor annexatie?

‘Er is een groot verschil tussen die staten enerzijds en Oekraïne en Georgië anderzijds: de Baltische staten zijn wel lid van de EU en de NAVO. Poetin is weliswaar een powerplayer, maar hij weet hoe ver hij kan gaan. Ondanks de desinformatiecampagnes zal hij in Estland, Letland of Litouwen nooit hetzelfde doen als in Oekraïne. Hij is niet gek.’

U focust u in uw onderzoek op Rusland, maar het Westen maakt ook gebruik van misleiding en beïnvloeding. Is uw onderzoek niet eenzijdig?

‘Ik deed onderzoek naar de Krim en zag toen dat de Russen al heel lang bezig zijn met misleidingstechnieken. Van het gebruik van misleidende camouflagepakken tot liegen en bedriegen, of de inzet van paramilitaire organisaties, zoals de Wagner Group. Het gebruik van dit soort technieken is inderdaad niet alleen aan hen voorbehouden. Vlak de Amerikanen niet uit.

Maar ik heb in mijn onderzoek geprobeerd om ook vanuit het Russische perspectief te kijken. Dan zie je enerzijds dat wij in het Westen wel eens stappen nemen waarbij het goed te begrijpen is dat de Russische autoriteiten iets terug willen doen. Denk bijvoorbeeld aan het eenzijdige besluit van de NAVO in 1999 om Servië aan te vallen vanwege de etnische zuiveringen in Kosovo. Rusland werd daar niet bij betrokken, terwijl de Russische diplomatieke druk op Milošević uiteindelijk doorslaggevend bleek om het verzet van de Serven te breken. Rusland is nog altijd niet vergeten dat het werd gepasseerd en niet serieus genomen.

In Afghanistan zijn we ons ervan bewust geworden dat hybride dreigingen zich niet lenen voor een zuiver militaire of binnenlandse aanpak

Aan de andere kant zag ik ook dat de Federatie in het najagen van strategische doelen soms de grens overgaat van wat wij in het Westen accepteren. Misleiding en beïnvloeding zijn vormen van cognitieve oorlogsvoering, gericht op sturing van gedrag. Het zoomt in op het deel van de menselijke psyche waar beeld- en besluitvorming plaatsvindt, met als doel om die uiteindelijk te manipuleren. Daar zit een sterk ethische kant aan, waarvan wij in het Westen in de regel vinden dat die niet past bij een democratische rechtsstaat. Ook niet jegens opponenten.’

Nederlandse militairen maakten in Irak en Afghanistan ook gebruik van beïnvloedingstechnieken. En in november onthulde NRC Handelsblad dat Defensie diezelfde technieken gebruikte om te onderzoeken of het gedrag van Nederlanders die zich niet aan coronamaatregelen hielden, langs deze weg kon worden veranderd. Past het Nederlandse leger conflicttechnieken toe op onze eigen bevolking? 

‘Je kunt zeggen dat wij in Afghanistan en Irak gebruik maakten van een hybride aanpak – de zogeheten 3D-aanpak: Diplomacy, Development and Defense – waarbij ook beïnvloedingstechnieken werden ingezet. Maar dat waren vredesmissies, waarbij we niet de intentie hadden om te manipuleren.

Tegelijkertijd zijn wij ons er juist in Afghanistan bewust van geworden dat hybride dreigingen zich niet lenen voor een zuiver militaire of binnenlandse aanpak. Hybride dreiging kan overal vandaan komen: intern, extern, of allebei. De sterke afbakening die er altijd is geweest tussen leger, politie en veiligheidsdiensten werkt simpelweg niet meer wanneer iemand informatie vanuit alle hoeken van de wereld en alle denkbare kanalen kan versturen. We moeten ontschotten en samenwerken op het gebied van defensie en veiligheid. Ook thuis.’

Maar wij zijn toch niet in oorlog met onszelf?

‘Ik ben er niet bij betrokken geweest, dus weet niet precies wat er gebeurd is. Maar ik begreep uit NRC Handelsblad dat het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC), een eenheid die zich normaal richt op beïnvloeding in inzetgebieden, op basis van openbare bronnen gedrag van online groepen monitorde en dat het Nederlandse burgers via social media heeft willen beïnvloeden om coronamaatregelen na te leven. Er loopt een onderzoek binnen Defensie naar de gang van zaken.

Ik heb zelf niet de indruk dat men dit soort technieken hier heeft willen toepassen, maar dit is natuurlijk heel erg vervelend. Want het roept het beeld op van een overheid die dit soort middelen tegen haar eigen mensen inzet en dat werkt averechts voor het vertrouwen dat mensen in de overheid hebben.’

Wat betekent het als de berichtgeving klopt?

‘Dan stap je een ethische grens over. Je wilt als defensie de eigen bevolking beschermen. Een gevoel van onveiligheid, of de gedachte dat defensie niet te vertrouwen zou zijn, past daar niet bij.’ 

‘Vertrouwen is een diepteinvestering waar de overheid continu en op alle niveaus aan moet blijven werken’

‘Vertrouwen is het sleutelbegrip. Desinformatie en misleiding kunnen alleen landen wanneer er angst of onzekerheid bestaat. Die onzekerheid ontstaat bij een gebrek aan vertrouwen in de overheid, media en andere instituties. Vertrouwen is een diepteinvestering waar de overheid continu en op alle niveaus aan moet blijven werken. Als men de overheid vertrouwt, wordt het veel moeilijker om burgers te beïnvloeden.’

De NCTV schreef in zijn onderzoek Chimaera uit 2019 dat het Nederlandse publiek rijp is voor desinformatie, en wijt dit aan het toegenomen wantrouwen van burgers jegens de overheid, gevestigde media en autoriteiten. Wat wil dat zeggen?

‘Daar gaat een serieuze waarschuwing vanuit. De overheid moet zich realiseren dat dit ook gevolgen zijn van kwesties als de toeslagenaffaire, de gebrekkige informatie rond de covid-maatregelen en het vaccinatiebeleid en de vreemde gang van zaken rond de formatie. Dat soort zaken zijn vernietigend voor het vertrouwen in hoe het overheidsapparaat functioneert. Dat maakt mensen ontvankelijk voor desinformatie.’

Zijn moderne democratieën wel bestand tegen desinformatie? 

‘Dat is een terechte vraag. Het is heel erg lastig. Neem De Andere Krant: die staat vol alternatieve waarheden en pro-Russische artikelen. Het vermoeden bestaat zelfs dat de krant vanuit Rusland wordt gesponsord. Dan kan ik mij voorstellen dat de Nederlandse overheid die krant volgt.

Aan de andere kant geldt dat je hier in Nederland een andere mening mag hebben, ook als het gaat over covid-19 en de overheidsmaatregelen. De vraag is dan waar je als overheid de grens trekt en vanaf welk moment je moet ingrijpen. Het is ontzettend moeilijk daar een balans in te vinden. Ingrijpen doe je liever niet.

Er zijn binnen de vrijheden van burgers beperkte maatregelen mogelijk, maar die passen eigenlijk niet in ons normenkader. We kunnen algoritmes gebruiken, of bevoegdheden creëren om sneller in te grijpen, maar die kunnen de vrijheid van meningsuiting bedreigen. Alles factchecken is ook niet te doen en zelf desinformatie verspreiden als counter measure moet je al helemaal niet willen. Dan vergiftig je de bron.

Het allerbelangrijkste wapen is wat mij betreft de voedingsbodem weghalen, door vertrouwen te creëren in onze instituten en om kinderen al op jonge leeftijd te leren wat democratisch burgerschap is en ze aan te leren om berichten in de media te toetsen. We moeten die onzekerheid, de bestaansvoorwaarde voor desinformatie, bestrijden.’

Intussen horen we steeds vaker over cyber- en spionage-aanvallen vanuit Rusland en China op de vitale infrastructuur van Nederland en de ‘kroonjuwelen’ van ons bedrijfsleven. EU-buitenlandchef Josep Borell gaf recent aan dat de EU niet bestand is tegen de hoeveelheid desinformatie uit China en Rusland. Zijn wij met deze landen in een hybride conflict verwikkeld?

‘In de ouderwetse zin zeker niet. Nederland zit Rusland en China soms onhandig in de weg. Denk aan MH17. Wij willen de onderste steen boven, terwijl Rusland daar niet op zit te wachten. Dan hebben we ook nog de OPCW-hack gehad. Die hebben wij publiekelijk aan de kaak gesteld, waarna de hele internationale media er bovenop dook. En Nederland heeft zich ook scherp uitgesproken tegen de Russische aanslag op Skripal in het Verenigd Koninkrijk. Nederland wordt meer uitgesproken in dit soort kwesties. De Russen vinden dat niet prettig, en dat schuurt.

‘Mensenrechten zijn altijd onderdeel van onze staatsbezoeken. Russen en Chinezen vinden dat irritant’

Hetzelfde geldt voor het standpunt van de Tweede Kamer over de genocide op Oeigoeren. Wij zijn een land dat vrijheden en mensenrechten benadrukt. We maken die ook altijd onderdeel van staatsbezoeken. Russen en Chinezen vinden dat irritant. Dat is niet per se erg, maar we moeten ons realiseren dat dit gevolgen kan hebben.’

Maar wat willen ze bereiken met dit soort aanvallen? Ziet Poetin de EU bijvoorbeeld liever uiteenvallen? 

‘Poetin ziet het liefst een kapotte NAVO. De EU is voor Rusland minder interessant. De EU kapot spelen heeft ook niet zoveel zin, want het is een belangrijke afzetmarkt. Anderzijds weet Poetin ook dat de EU het hem als handelsblok economisch lastig kan maken. Dus als er onenigheid ontstaat binnen de Unie en er een land uitstapt, is dat mooi nieuws voor hem. Er zijn niet voor niets signalen dat de Russen hebben zitten rommelen in de referenda over Brexit en de Schotse onafhankelijkheid.’

Ziet u het ter beschikking stellen van coronavaccins door Russen en Chinezen ook als een vorm van hybride conflictvoering?

‘Absoluut, net als de Chinese schenking van gezichtsmaskers aan EU-landen aan het begin van de pandemie. Het levert invloed op in de landen die de vaccins aannemen en het is een prestigemiddel. Rusland wil ermee imponeren. Ze hebben de naam van het vaccin niet voor niets veranderd naar Sputnik-V, om aan te haken bij “de grootsheid” van hun ruimtevaartprogramma, een van de technologische hoogtepunten in de Russische geschiedenis. Het vaccin geeft Poetin ook in eigen land meer status en aanzien. Rusland vervult ineens een voortrekkersrol en helpt anderen om uit de pandemie te komen. Het land staat ineens weer positief in de spotlights.

Interessant is dat je rond het Sputnik-vaccin ook de keerzijde van misleiding ziet. Want hoe goed dat vaccin ook werkt, het feit dat Rusland zo vaak aan misleiding heeft gedaan, maakt dat er in het Westen onder burgers ernstig aan de kwaliteit ervan wordt getwijfeld. De intenties van Rusland bij het aanbieden van het vaccin worden gewantrouwd en dat zit het land dan ineens in de weg in de jacht op status en aanzien.’

Is het Westen naïef over de kracht van desinformatie?

‘Niet naïef. We hebben het risico onderkend, maar vonden lang dat dit niet in het normenkader of arsenaal van een democratische rechtsstaat past. Daarbij heeft het Westen zich na de val van de Sovjet-Unie vooral gericht op vredesmissies in Joegoslavië, Bosnië, Kosovo en in Afrika. Dan ben je niet met misleiding bezig. Je wilt dan juist vertrouwen kweken. Als je dan gaat misleiden, sla je de plank mis. We hebben denk ik wel te lang gedacht dat misleiding ons niet zou raken. Daar spreekt een bepaalde arrogantie uit vanuit het Westen.’

Wat is wat u betreft de grootste nieuwste dreiging qua misleiding?

‘Deep fakes gaan een voorname rol spelen in de ontwikkeling van de informatie-oorlogsvoering. Er is nu technologie voorhanden waardoor echt beeldmateriaal niet meer van nep te onderscheiden valt: dan kun je Vladimir Putin en Kim Jong-un Amerikanen bijvoorbeeld laten oproepen om hun stemrecht te verdedigen. Het gebruik van dat soort synthetische media wordt alleen maar geraffineerder. We kunnen wereldleiders straks dingen laten zeggen die ze nooit gezegd hebben, maar waar wel in geloofd zal worden. Dat tast het vertrouwen in overheden verder aan. En dan komt het erop aan: wie geloven we nog, en hoe bepaal je wie of wat betrouwbaar is? Dat wordt een enorme uitdaging.’ 

Wat is nu uiteindelijk het effect geweest van ‘de Krim’? 

‘Het heeft de wereld wakker geschud. Iedereen moet nu over hybride aanvallen nadenken. De NAVO, de EU en Nederland. Niet alleen op het gebied van Defensie, maar ook bij Binnenlandse en Buitenlandse Zaken, Justitie & Veiligheid en Financiën. Ons financiële systeem kan niet alleen getroffen worden door een cyberaanval of iets dergelijks, maar ook door foute informatie. Daar moet je je tegen zien te wapenen.

En dat geldt ook voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Laat ik heel duidelijk zijn dat ik absoluut niet geloof dat dit voor covid-19 geldt, maar wie zegt dat epidemieën of pandemieën op enig moment niet ook onderdeel van hybride oorlogsvoering kunnen worden? We moeten alle mogelijkheden die je kunt bedenken om een maatschappij te ontregelen, serieus nemen als potentiële aanvalslijnen en die inpassen in het normenpakket en de vrijheden van een democratische samenleving. We moeten in het Westen keuzes gaan maken tussen de vrijheden die we willen en de bescherming die we nodig hebben.’