Elk jaar verstrekt het ministerie van Justitie en Veiligheid meer dan een miljoen Verklaringen Omtrent het Gedrag (VOG) aan Nederlandse burgers. Screeningsautoriteit Justis, onderdeel van het ministerie, bekijkt of aanvragers een strafrechtelijk verleden hebben, en of dat botst met de baan of vrijwilligersfunctie die ze ambiëren. Dit om te voorkomen dat een veroordeelde zedendelinquent met kwetsbare kinderen gaat werken, of een fraudeur financieel directeur wordt van een zorginstelling.

Justis krijgt zo’n 1,2 miljoen aanvragen per jaar te verwerken. In 2020 werd daarbij in één geval een fout gemaakt. Volgens Justitie betrof het een uniek geval.

Door die fout kreeg Koos Föllings – een veroordeeld stalker, die in 2018 nog anderhalve maand in de cel doorbracht – een VOG die hem in staat stelt met kinderen te werken. Ten onrechte, zo bleek later. Justitie verklaarde het document daarna met terugwerkende kracht ongeldig.

De pijnlijke fout had tot gevolg dat Föllings bijna anderhalf jaar lang direct contact had met minderjarige jeugdzorgcliënten met ernstige psychische problemen. Follow the Money en Pointer onthulden eerder dat Föllings zich bij zijn jeugdzorg- en ggz-instelling Compass voorts valselijk voordeed als psychotherapeut, en naast stalking ook veroordelingen op zijn naam had wegens bedreiging met ernstige mishandeling, fraude en corruptie. 

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) ontving daarnaast zeker negentien meldingen over Föllings en zijn instelling, onder meer vanwege zijn grensoverschrijdende gedrag tegenover personeel en cliënten, declaratiefraude en ondermaatse zorg. In 2018 overleed bovendien een jonge cliënt aan anorexia. Zij ontving in het laatste jaar van haar leven geen specialistische zorg, en werd uitsluitend ‘behandeld’ door Föllings zelf, die daartoe niet was opgeleid. Van haar dood maakte Compass nooit melding bij de IGJ.

Fout vinkje? 

De kwestie rond Föllings’ VOG begint in oktober 2019, nadat de IGJ twee bezoeken aan zijn zorginstelling had gebracht. De toezichthouder merkt op dat ‘een persoon binnen de organisatie’ geen VOG kan overleggen, terwijl dat gezien zijn functie wel zou moeten: hij heeft namelijk contact met ouders en jeugdigen.

Nog geen drie maanden later weet Föllings de ontbrekende VOG aan de IGJ te overhandigen

Het blijkt om Föllings zelf te gaan. Nog geen drie maanden later weet Föllings de ontbrekende VOG aan de IGJ te overhandigen. Dit is gezien zijn recente veroordelingen en gevangenisstraf opmerkelijk. Hoe kon Föllings aan een VOG krijgen? 

Een foutje in de uitvoering, verklaart de minister in antwoord op de Kamervragen die naar aanleiding van de publicaties van FTM en Pointer werden gesteld. Maar in de beantwoording laat de minister van Justitie belangrijke feiten achterwege, blijkt uit onderzoek van Follow the Money.

Bij de aanvraag van een VOG moet iemand aangeven om welke functie het gaat en welke screening Justis moet uitvoeren. Dit gebeurt door op het aanvraagformulier van de VOG een ‘screeningsprofiel’ aan te vinken, dat een indicatie geeft van de risico’s die samenhangen met de beoogde werkzaamheden. Op basis hiervan kan Justis een afweging maken; voor een zorgverlener gelden andere eisen dan voor een taxichauffeur.

Zo ging het volgens de minister

Volgens de uitleg die de minister van Justitie aan de Kamer gaf, heeft Föllings een VOG-aanvraag gedaan voor de functie ‘bestuurder’ met het screeningsprofiel ‘personen’, specifiek gericht op ‘de zorg voor minderjarigen’. Dit is een van de strengste screeningsprofielen.

De aanvraag van Föllings riep al direct vragen op bij Justis, merkt de minister op; dat de bestuurder van een organisatie zelf zorg verleent aan minderjarigen, is blijkbaar ongebruikelijk. Om een juiste beoordeling te kunnen maken, vroeg een medewerker van Justis extra informatie bij Föllings op: om wat voor werkzaamheden gaat het precies?

Volgens Justis meldt Föllings daarop dat hij binnen Compass uitsluitend verantwoordelijk is voor zakelijke transacties. Dat strookt niet met de werkelijkheid; Föllings verleent wel degelijk zelf zorg aan cliënten, zoals blijkt uit diverse publicaties van FTM.

Maar dan gaat er iets mis, stelt de minister: Justis geeft Föllings per ongeluk een verkeerde VOG

Na Föllings’ toelichting trekt Justis de conclusie dat het screeningsprofiel ‘personen’ niet van toepassing is. Het wordt aangepast naar ‘zakelijke transacties’, waarvoor minder strenge eisen gelden. Een veroordeling voor stalking en bedreiging met zware mishandeling vormt kennelijk geen belemmering voor het besturen van een Jeugdzorginstelling. Föllings komt zonder problemen door de screening.

Maar dan gaat er iets mis, stelt de minister: Justis geeft Föllings per ongeluk een verkeerde VOG. ‘Abusievelijk [..] is het oorspronkelijke screeningsprofiel “personen” afgedrukt op de VOG. De VOG geeft hierdoor geen juist beeld van de screening die heeft plaatsgevonden.’ schrijft minister Dekker aan de Kamer.

Twee aanvragen voor drie VOG’s

De aan de Kamer gemelde uitvoeringsfout roept vragen op: Follow the Money had namelijk inzage in documenten waaruit blijkt dat Föllings van Justis niet één VOG heeft ontvangen, maar twee. De eerste kreeg hij op 19 november 2019, de tweede volgde op 9 januari 2020. De verklaring van Justitie betreft de afgifte van de VOG van 9 januari. 

Vlak na de mislukte poging probeert Föllings het opnieuw. Dit keer gebruikt hij een andere tactiek

Bij zijn eerste poging, in november 2019, vraagt Föllings twee VOG’s tegelijk aan: een voor de functie ‘bestuurder’, met het screeningsprofiel ‘zakelijke transacties’, en een voor de functie ‘zorgverlener’, met het (strengere) screeningsprofiel ‘personen’. Justis kent de bestuurders-VOG toe, maar wijst de aanvraag voor de VOG met het profiel ‘personen’ af. Dit levert Föllings een probleem op: hij moet de IGJ immers een VOG voor het profiel ‘personen’ overleggen. 

Vlak na de mislukte poging probeert Föllings het opnieuw. Dit keer gebruikt hij een andere tactiek: hij vraagt weer een VOG aan voor de functie bestuurder, maar kruist in plaats van ‘zakelijke transacties’ nu het profiel ‘personen’ aan. Alleen deze aanvraag, waarbij Justis een verkeerde VOG afgeeft, is met de Kamer gedeeld.

Intern schept Föllings erover op. Een medewerker van Compass verklaart tegenover Follow the Money dat Föllings bij een overleg begin januari 2020 zijn zojuist ontvangen VOG laat zien. ‘Koos kwam binnen met zijn VOG, met een aantal zinnen ervan geel gearceerd. Hij vertelde triomfantelijk dat hij eigenlijk geen VOG kreeg, maar iemand kende binnen Justitie die hij had had overgehaald om dit te regelen. De precieze bewoording weet ik niet meer. Niemand reageerde daar toen op. Mogelijk, net als ik, omdat het verhaal te sterk leek om waar te zijn.’

FTM deed navraag bij andere personeelsleden over Föllings’ VOG, maar kreeg geen reactie. Ook Koos Föllings wil niet inhoudelijk reageren als FTM hem naar deze uitspraak vraagt. Evenmin geeft hij antwoord op de vraag waarom hij, direct na het ontvangen van zijn VOG voor de functie bestuurder, opnieuw een aanvraag deed voor dezelfde VOG.

De voor de Kamer achtergehouden informatie maakt de fout van Justis extra pijnlijk. Föllings’ eerdere aanvragen waren voor medewerkers zichtbaar, laat het ministerie weten. De screeningsdienst wist dus dat Föllings’ aanvraag voor het profiel ‘personen’ kortgeleden was afgewezen. Dat zorgde blijkbaar niet voor extra alertheid. 

‘Na ontvangst van de gevraagde functieomschrijving van betrokkene is in de beoordeling van de VOG-aanvraag besloten om het profiel ‘personen’ te veranderen in ‘zakelijke transacties’. Door een menselijke fout is dit administratief niet goed aangepast,’ laat Justitie weten op vragen van FTM. ‘Hierdoor is het oorspronkelijk aangevinkte screeningsprofiel op de VOG afgedrukt in plaats van het profiel waarop is gescreend.’

Dat Föllings zijn VOG op deze manier krijgt, is een unieke fout: ‘Dit is de enige bij Justis bekende zaak waarin een verkeerd functieprofiel heeft geleid tot een onterechte VOG,’ laat het ministerie weten.

Justis verzoekt Föllings het ten onrechte uitgegeven document terug te sturen. Tot op heden heeft hij dat niet gedaan

Experts bevestigen dat. ‘Zo’n fout bij het toekennen van een VOG heb ik niet eerder meegemaakt,’ zegt criminoloog en VOG-deskundige Elina van 't Zand van de Universiteit Leiden. Ze stond als jurist cliënten bij in honderden VOG-procedures. Serhat Elban, die met zijn screeningsbedrijf PEScheck jaarlijks meer dan 100.000 VOG-procedures afhandelt, maakte nog nooit mee dat Justis een verkeerd screeningsprofiel op een VOG vermeldt. ‘Wij hebben zo’n situatie nooit bij de hand gehad, noch zijn we daar ooit over geïnformeerd,’ laat hij FTM weten.

De fout blijft vijftien maanden onontdekt; pas nadat FTM en Pointer erover publiceren, constateert Justitie dat er iets is misgegaan. Justis trekt de foute VOG onmiddellijk in en verzoekt Föllings het ten onrechte uitgegeven document terug te sturen. Tot op heden heeft hij dat niet gedaan. Een ingetrokken VOG gebruiken is strafbaar; Justitie laat weten aangifte tegen Föllings te zullen doen als blijkt dat hij er na de intrekking gebruik van heeft gemaakt.

Nieuwe toezichthouders, einde cliëntenstop 

‘Mij is niet bekend dat Föllings zijn VOG moet terugsturen, maar volgens mij is hij dat niet van plan,’ zegt Frank Moné, die – naar eigen zeggen slechts tijdelijk – commissaris is bij Compass. Moné, ooit de direct leidinggevende van Koos Föllings, toen beiden werkzaam waren bij de Dienst Justitiële Inrichtingen, was eerder al toezichthouder bij Compass. Hij stapte echter op na de publicaties van FTM en Pointer, evenals de twee andere toezichthouders, ambtenaar bij Justitie Ton Kortekaas en psychiater Willem Snelleman. Het trio ontdekte naar hun zeggen door de vragen rond die publicaties dat Föllings hun namen ten onrechte zou hebben vermeld in de jaarrekeningen vanaf 2017.

Maar Moné is dus terug. ‘Dat is mij gevraagd door Compass, omdat men na ons aftreden zonder toezichthouders zat; daar ben ik voor een paar maanden toe bereid. Ik heb daarover meermaals contact gehad met de inspecteur van de IGJ. Een voorwaarde is dat er een goede toezichtsopdracht komt. Die is tot stand gekomen met inspanning van de IGJ.’

Moné laat weten dat de tijdelijke toezichthouders hun functie in een gesprek op 27 juli aanvaard hebben. De IGJ weerspreekt dat zij zich inhoudelijk met de toezichtopdracht zou hebben bemoeid. 

Volgens Moné heeft Föllings via een extern bureau nieuwe commissarissen weten aan te trekken, die per 1 oktober beginnen. ‘De IGJ is een paar keer op bezoek geweest, en heeft eigenlijk niets anders kunnen vinden dan dat het toezicht formeel niet op orde was.’ In eerste instantie zou Föllings zich volgens Moné terugtrekken als bestuurder, omdat hij ‘geschrokken’ was van de publicaties, maar van aftreden is inmiddels geen sprake meer, aldus de toezichthouder.

De IGJ ziet af van verscherpt toezicht

De IGJ publiceerde eind juli een rapport over Compass naar aanleiding van de publicaties. Maar anders dan Moné beweert, kwam de IGJ wel met nieuwe bevindingen. Zo bleek dat Compass medewerkers opgaf onder niet-bestaande BIG-registraties, nadat eigenaar Föllings zelf al eerder de registratie van zijn dochter had misbruikt en valselijk onder de titel ‘psychotherapeut’ optrad. De inspectie maakt voorts melding van een tweede zorgverzekeraar die onrechtmatig gedeclareerd zorggeld terugvorderde. Ook stelt zij vast dat – zoals Follow the Money en Pointer al constateerden – de raad van toezicht nooit formeel was geïnstalleerd. Dat had de IGJ eerder over het hoofd gezien.

‘In de afgelopen jaren heeft Compass een langere periode niet voldaan aan de wettelijke vereisten aangaande de bestuursstructuur, zoals gesteld bij en krachtens de WTZi,’ concludeert de IGJ, waarbij zij tevens opmerkt dat de instelling sinds april zelfs helemaal zonder raad van toezicht zit.

Maar tot maatregelen komt het niet. De IGJ had begin juni het ‘voornemen’ om verscherpt toezicht in te stellen. Maar: ‘Alvorens dat voornemen uit te voeren, heeft de inspectie de bestuurder uitgenodigd om zijn zienswijze daarop te geven.’ De IGJ bood Föllings daarbij een uitweg: hij moet binnen een maand een voltallige raad van toezicht hebben benoemd, die moet de jaarrekening over 2020 beoordelen en ondertekenen en tot die tijd mag hij zelf geen besluiten nemen. Dat belooft Föllings, waarna het verscherpt toezicht van de baan is: 

‘Op basis van het gesprek op 10 juni 2021, de aangeleverde informatie en de in het voornemen geformuleerde aspecten, zag de inspectie af van het instellen van verscherpt toezicht.’ 

Follow the Money vroeg de IGJ of er nog consequenties volgen, nu de VOG van Föllings volgens Justitie met terugwerkende kracht is. Zeker nu de IGJ in haar eigen rapport meldt dat Föllings behandelaar en ‘troubleshooter’ is – en dus altijd in contact kan komen met kwetsbare en minderjarige cliënten. De IGJ laat daarop weten niet vooruit te kunnen lopen op eventuele vervolgacties.

Volgens het rapport doet de IGJ nog onderzoek naar de kwaliteit van zorg en is ook het onderzoek naar de financiën van Compass nog niet afgerond. Daarin kunnen volgens de woordvoerder ook kwesties als de ontbrekende BIG-registraties van werknemers of onderaannemers van Compass aan bod komen. Dat er tot op heden geen verscherpt toezicht is ingesteld, komt volgens de IGJ door de reactie van Compass; onder meer het instellen van een tijdelijke raad van commissarissen. Die tijdelijke raad van toezicht is overigens, daags voor publicatie van dit artikel, nog niet ingeschreven in het handelsregister. 

Op zijn website kondigt Compass inmiddels aan dat de eerder ingestelde cliëntenstop vanaf 1 juli in fases wordt opgeheven. Per 1 september draait de instelling weer als vanouds. Follow the Money stelde een aantal vragen aan het bedrijf; Föllings liet weten niet te willen reageren. Hij weigert tevens bekend te maken wie er naast Moné in de tijdelijke Raad van Toezicht zitten.

‘Na wat er allemaal boven tafel is gekomen, zou je toch hopen dat de IGJ verscherpt toezicht instelt’

Mariëlle Bruning, hoogleraar jeugdrecht aan de Universiteit Leiden, is verbaasd over de gang van zaken. ‘Na wat er allemaal boven tafel is gekomen over deze instelling, zou je toch hopen dat de IGJ verscherpt toezicht instelt. Niet alleen omdat er een periode niet voldaan werd aan de WTZi, maar vanwege al die meldingen die er lagen en de zaken die nu daarboven zijn gekomen. De dood van de anorexiapatiënt had hier toch zeker tot actie moeten leiden. Dat er gerekend wordt op tijdelijke interne toezichthouders, waarvan er een tot nu toe niet heeft willen of kunnen zien wat hier aan de hand was, is wel heel minimaal.’

Bruning zegt dat voor de IGJ mogelijk meespeelt dat er nog cliënten zorg ontvangen bij Compass. ‘Die heb je niet direct herplaatst, dat ligt ingewikkeld. Maar het verbaast me wel dat er weer nieuwe cliënten aangenomen kunnen worden, dat lijkt me onwenselijk.’

Ze besluit: ‘Deze zaak toont aan hoe gefragmenteerd het toezicht op deze zorg is. Elke partij heeft zijn eigen stukje toezicht. Als je het hele plaatje overziet, denk je als burger: maar dit kan toch niet waar zijn? Hier zou een van de organisaties moeten opstaan en de regie naar zich toetrekken, om deze zaak grondig te onderzoeken en aan te pakken.’