In november 2011 werd staatsbank ABN Amro gevoelig getroffen door vragen van de belastingdienst van de Duitse deelstaat Hessen. Die had een serie effectentransacties in het vizier waarmee de bank in de jaren ervoor tientallen miljoenen had verdiend. De transacties waren vanaf eind jaren negentig vanuit Amsterdam opgezet. ‘Dividendarbitrage’ is de chique benaming voor de handel die de bankiers uitvoerden.

De term ‘dividendstrippen’ geeft beter aan waar het om draaide: via complexe constructies ten onrechte dividendbelasting van belastingdiensten terugvorderen. Er zijn grofweg twee varianten: CumEx en CumCum. Bij de eerstgenoemde variant wordt twee keer dividendbelasting teruggevorderd, terwijl die maar een keer is afgedragen. ‘Double dipping’ noemen handelaren dat ook wel. En juist die variant werd vaak vanuit Amsterdam opgezet, in nauwe samenwerking met de Frankfurtse vestiging. Overheden probeerden al jaren een eind aan deze handel te maken. 

ABN Amro had de afdeling die zich met dividendstrippen bezighield, Global Securities Lending & Arbitrage (GSLA), in 2010 via een management buy-out afgestoten. Voortaan zou Mainhattan Finance & Trading zich vanuit Frankfurt op dividendstripping toeleggen. Daarbij deed het nog steeds volop zaken met ABN Amro.

Krug, de directeur van ABN Amro Frankfurt, staat op een lijst van verdachten van het Openbaar Ministerie in Keulen

De belastingdienst in Frankfurt wilde de effectentransacties controleren die in de boekjaren 2007 tot en met 2009 waren uitgevoerd, om na te gaan of ABN Amro gerechtigd was dividendbelasting terug te vragen. Het ging om 97,8 miljoen euro, bijna 15 procent van de totale winst waarop de staatsbank in 2011 afstevende, zo blijkt uit vertrouwelijke documenten waar Follow the Money de hand op wist te leggen.

In februari 2012 was er een vergadering tussen de bank en twee vertegenwoordigers van de belastingdienst, waaronder de belastinginspecteur. Aanwezig was onder andere Martin Krug, de Duitse directeur van ABN Amro Frankfurt. Krug staat op een lijst van verdachten van het Openbaar Ministerie in Keulen, die Follow the Money al sinds 2021 in bezit heeft, en is nog steeds de hoogste baas van het ABN Amro-kantoor in Frankfurt. Ook aanwezig: een eigenaar van Mainhattan en twee heren van accountants- en advieskantoor KPMG. 

KPMG was op dat moment de controlerend accountant van de staatsbank. De accountant controleert de cijfers van ABN Amro en geeft – als die in orde zijn – een goedkeurende verklaring af. Datzelfde deed KPMG bij het moederbedrijf van Mainhattan: de Kirchberg Group. Er schoven echter geen accountants aan bij het gesprek met de Duitse fiscus, maar belastingadviseurs.

In gevecht met de fiscus

Het enige onderwerp van de vergadering was de fiscale behandeling van de bewuste effectentransacties. De belastinginspecteur had een geruststellende mededeling voor de bankiers en liet weten ‘dat er voor hem geen reden is om de bronheffingskortingen niet te accepteren’. Hij meende de belastingcontrole zonder aanpassingen te kunnen afsluiten. Dat betekende dat ABN Amro de 97,8 miljoen euro niet aan de Duitse belastingdienst hoefde terug te betalen. Er was slechts één voorbehoud: hij moest het een en ander nog aan de hogere regionale belastingautoriteit in Frankfurt voorleggen. 

ABN Amro wilde het besluit van de Duitse belastingdienst aanvechten. En KPMG stond de bank daarbij terzijde

Vervolgens bleef het zeven maanden stil. Op 26 oktober 2012 maakte de inspecteur zijn oordeel bekend over de dividendbelasting die eerder via CumEx- en CumCum-transacties door de bankiers was geïncasseerd. De belastinginspecteur had geconcludeerd dat Fortis Holding geen recht op teruggave had.

Op 30 oktober 2012 kwam de inspecteur de zienswijze toelichten. Van teruggave kan alleen sprake zijn als de dividendbelasting daadwerkelijk door de eigenaar van de aandelen is afgedragen. Maar bij CumEx-transacties wordt nu juist dividendbelasting teruggevraagd die nooit is afgedragen. 

De Duitse belastingdienst had vastgesteld dat de bank geen eigenaar was van de aandelen en dat had een prijzige consequentie: ABN Amro moest 97,8 miljoen euro aan de Duitse fiscus terugbetalen. Maar daar wenste ABN Amro geen genoegen mee te nemen: samen met Mainhattan wilde zij het besluit aanvechten. En KPMG stond de bank daarbij terzijde.

Dat in Duitsland wordt gefraudeerd met CumEx-transacties was in 2012 al jaren bekend, maar de enorme omvang van de misstand werd pas toen duidelijk: de schade liep in de miljarden. Het Duitse ministerie van Financiën kwam in actie. In 2012 werd door een wetswijziging het grootste gat in het systeem gedicht, waardoor CumEx vrijwel onmogelijk werd. Een jaar later zou in Duitsland het grootschalige strafrechtelijke onderzoek naar de CumEx-fraude van start gaan.

Inmiddels verdenken de autoriteiten meer dan 1700 bankiers, handelaren, advocaten en belastingadviseurs van betrokkenheid bij Cumex-fraude. De voormalige minister van Justitie van de deelstaat Nordrhein-Westfalen omschreef CumEx vorig jaar als ‘industrieel geëxploiteerde witteboordencriminaliteit’.

Het gevecht met de Duitse fiscus zou zich jarenlang voortslepen. Pas in 2017 werden de procedures beëindigd: ABN Amro betaalde het geld terug

Op 1 november 2012 adviseerden de twee KPMG’ers Martin Krug, de directeur van ABN Amro Frankfurt, desondanks stappen te zetten om de tientallen miljoenen euro die de bank met dividendstrippen had weten te incasseren, voor de staatsbank te behouden. ‘De terugvorderingsberichten moeten in detail worden geanalyseerd om na te gaan of de belastingautoriteiten gerechtigd zijn om dergelijke aanslagen op te leggen,’ lieten ze Krug onder andere weten.

Het gevecht met de Duitse fiscus zou zich jarenlang voortslepen. In het prospectus dat voor de beursgang van ABN Amro in november 2015 werd gemaakt, wordt melding gemaakt van de schermutselingen met de Duitse belastingdienst en die van Zwitserland, waar de bank ook actief was met dividendstrippen. Uit dat prospectus blijkt dat ABN Amro een voorziening van 150 miljoen euro nam om toekomstige claims het hoofd te bieden. Pas in 2017 werden de procedures met de belastingdiensten beëindigd en betaalde ABN Amro de miljoenen die het onder andere met frauduleuze CumEx-transacties had geïncasseerd, aan de Duitse fiscus terug.

Onderzoek Bondsdag

Dat KPMG als controlerend accountant van de bank geen bezwaren had tegen het frauduleuze dividendstrippen, bleek afgelopen december. Toen onthulde Follow the Money aan de hand van een intern document dat de accountants onder andere de bedrijfsvoering van de bewuste afdeling binnen de bank in 2008 tegen het licht hadden gehouden, ‘wat resulteerde in een aantal eisen voor (procedurele/organisatorische) verbeteringen’.

Fortis Bank Nederland – en later ABN Amro – waren bepaald niet de enige klanten van KPMG waar CumEx-transacties werden uitgevoerd, zo blijkt onder meer uit het rapport van de bijzondere onderzoekscommissie CumEx van de Bondsdag. Dat rapport werd in de zomer van 2017 gepubliceerd; KPMG wordt er 34 keer in genoemd. ‘Zonder de commerciële verstrekking van belastingaangiften, met name van de grote commerciële advocatenkantoren zoals Freshfields of accountantskantoren zoals KPMG, zouden deze transacties niet mogelijk zijn geweest,’ schreef de speciale commissie CumEx van de Bondsdag.

In de jaren 2007 en 2008 gaf KPMG onder andere CumEx-adviezen aan de Landesbank Baden-Württemberg (LBBW). Rapporten van KPMG zouden voor de bestuurders van de bank de juridische onderbouwing hebben geleverd om in de handel actief te blijven.

In het rapport wordt ook gesproken over de twijfelachtige rol van KPMG als onderzoeker van misstanden bij het dividendstrippen

In het rapport wordt ook gesproken over de twijfelachtige rol van KPMG als onderzoeker van misstanden bij het dividendstrippen. Daarvan zou sprake zijn geweest toen de grootste Landesbank van Duitsland – WestLB – in 2007 in opspraak kwam wegens grote speculatieve transacties. 

De BaFin gaf in april 2007 opdracht onderzoek te doen bij WestLB. Dat werd volgens een voormalige minister van Financiën van de deelstaat Nordrhein Westfalen door KPMG uitgevoerd. Het onderzoek zou hebben uitgewezen dat er bij WestLB geen CumEx-transacties waren uitgevoerd.

KPMG ontkende stellig dat het bij WestLB onderzoek naar CumEx had gedaan en zei ook ‘op geen enkel moment’ advies te hebben gegeven ‘over het ontwerp van modellen voor illegale omzeiling’. Het rapport van de onderzoekscommissie wees desondanks op de ‘problematische dubbelrol’ van een accountant die zowel onderzoek doet naar mogelijke misstanden met CumEx-transacties en tegelijkertijd deze transacties voor klanten met rapporten en adviezen legitimeert: ‘Het kan niet goed gaan wanneer je van de bok een tuinman maakt.’

Inval bij KPMG in Frankfurt

Lange tijd had de pers amper aandacht voor de rol van accountants bij de grootschalige Cumex-fraude. In september vorig jaar veranderde dat. Toen schudde een groots opgezette inval bij KPMG door de Duitse opsporingsautoriteiten niet alleen duizenden medewerkers van KPMG, maar ook financieel journalisten wakker.

De doorzoeking vond plaats in opdracht van het Openbaar Ministerie in Keulen en betrof het grootste kantoorgebouw van Duitsland: The Squaire bij de luchthaven Frankfurt. In het 660 meter lange gebouw is KPMG een van de hoofdhuurders. Ook de belastingadviseurs die ABN Amro en Mainhattan bijstonden, werkten daar. Daarnaast werden er doorzoekingen gedaan in woningen van (voormalige) KPMG’ers.

Een aantal banken waarvan KPMG de jaarrekeningen controleerde, is al jaren in opspraak vanwege hun rol in het Duitse CumEx-schandaal

‘Experts melden dat KPMG voor een tientallen cum-ex-klanten heeft gezorgd. Het bedrijf zou gunstige rapporten hebben geschreven en klanten hierover hebben geadviseerd,’ schreef de Duitse zakenkrant Handelsblatt. Zeker is dat een aantal banken waarvan KPMG de jaarrekeningen controleerde, al jaren in opspraak zijn vanwege hun rol in het Duitse CumEx-schandaal dat de Duitse schatkist naar schatting 12 miljard euro heeft gekost. Enkele bekende namen zijn de HypoVereinsbank (HVB) en de Deutsche Bank.

Hoewel er ook andere accountantskantoren bij CumEx betrokken zijn geweest, zijn er volgens Handelsblatt ‘aanwijzingen’ dat de consultants van KPMG mogelijk lange tijd zeer nauw betrokken zijn geweest bij CumEx-deals. Dat lijkt ook bij Fortis en later bij rechtsopvolger ABN Amro te zijn gebeurd.

De vraag is ook hoe onafhankelijk KPMG is geweest bij de fiscale adviezen die het aan ABN Amro verstrekte. Banken zijn Organisaties van Openbaar Belang (OOB) die onder de Wet toezicht accountantsorganisaties (Wta) vallen. De onafhankelijkheid van de accountant wordt door artikel 24 b geborgd: ‘Een accountantsorganisatie die wettelijke controles verricht bij een organisatie van openbaar belang, verricht naast controlediensten geen andere werkzaamheden voor die organisatie en aan die organisatie gelieerde entiteiten.’ 

Het bewuste artikel werd echter pas op 1 januari 2013 van kracht en kende een overgangsregeling van twee jaar, waardoor KPMG op dit punt formeel vermoedelijk weinig valt te verwijten.

Follow the Money stuurde KPMG bevindingen en vragen toe. De reactie van de woordvoerder was bondig: ‘Vanwege de geheimhoudingsplicht staat het KPMG Nederland niet vrij om te reageren op individuele klantzaken.’