Internet is voor velen inmiddels belangrijker dan telefoon of televisie, maar het is geen publieke voorziening als drinkwater of elektriciteit. Zowel het aanbod als de kosten zijn speelbal van de vrije markt, waar dan ook grote partijen actief zijn met veel geld.

Bekende aanbieders zijn KPN, VodafoneZiggo en T-Mobile. Het van oorsprong Nederlandse bedrijf Draka is een belangrijke leverancier van de benodigde draden en kabels. En achter de schermen opereren de financiers: pensioenbelegger APG, en de internationale investeringsfondsen EQT en KKR.

Burgers en bedrijven zijn voor hun internetverbinding van die partijen afhankelijk en weten: je adres bepaalt de kosten en de kwaliteit van je internetverbinding. 

In delen van Hoogeveen, Waalre en Helmond is bijvoorbeeld een snelle glasvezelverbinding van 1 gigabit te koop voor 49 euro per maand. Net als in sommige wijken van Den Haag, Rotterdam en Eindhoven. Maar diezelfde snelle verbinding kost elders 69 of 79 euro per maand. Of is helemaal niet beschikbaar, omdat glasvezel de woningen nog niet heeft bereikt.

Verschillen

Technisch is alle glasvezelbedrading gelijk, maar kleine providers als Freedom, Jonaz en Signet leggen zelf geen kabels in de grond. Ze liften mee op de kabelnetwerken van anderen. 

En waar providers zijn aangewezen op de kabels van KPN betalen ze meer dan wanneer ze gebruik kunnen maken van glasvezelkabels van T-Mobile, of van regionale netwerken als dat in Zeeland (Delta) en West-Nederland (Caiway).

De meeste internetproviders middelen de kosten van het glasvezelgebruik, zodat al hun klanten hetzelfde betalen – ongeacht op wiens kabelnetwerk ze zijn aangesloten. 

De jonge provider Freedom Internet laat de verschillen zien. Zijn glasvezelklanten op het KPN-netwerk kunnen internetten voor 49 euro per maand, maar dan is de maximale snelheid 50 megabit in plaats van 1 gigabit. Wie op KPN-glasvezel ook 1 gigabit wil, moet 79 euro per maand afrekenen.

Strijd om de wijkkast

Een internetverbinding bestaat uit drie lagen. Als eerste de fysieke draden, die lopen ondergronds vanuit de woning naar een verbindingspunt in een kastje in de wijk. Daar ligt de tweede laag: vanuit hier bepaalt de apparatuur welk verkeer mogelijk is, bijvoorbeeld de maximale internetsnelheid per woning. De derde laag is de aansluiting van het verbindingspunt op het datacentrum van de provider. Dat datacentrum bepaalt wat er mogelijk is voor de consument, zoals het aanbod van tv-zenders of opties voor een server thuis. 

De kleinere providers en KPN strijden al jaren over de kosten van toegang tot de tweede laag, het verbindingspunt in een wijk of regio. Maar inmiddels is er ook een conflict over de technische inrichting daarvan.

De Autoriteit Consument & Markt (ACM) accepteerde onlangs de nieuwe tarieven en voorwaarden die KPN hanteert voor concurrenten die gebruikmaken van zijn glasvezelnet. Onder druk van de andere providers verlaagde KPN de tarieven voor toegang tot de verbindingspunten met 2 euro per maand. Maar die providers mogen op nieuw aan te leggen verbindingspunten dan niet meer hun eigen apparatuur ‘ophangen’. 

Voor KPN is dat de goedkoopste oplossing, essentieel om te kunnen investeren in het netwerk. De andere providers zien het als het insnoeren van hun concurrentiekansen. 

Om het in wedstrijdtermen te zeggen: op glasvezelnetten van voor 2020 is het voor providers technisch mogelijk het KPN-aanbod met een eigen voertuig in te halen. In nieuwere gebieden zitten ze naast KPN op het stoeltje van de bijrijder.

Koperdraad

Het is na de strijd om de internetklant in de jaren negentig en nul, de tweede keer dat KPN zijn dominante positie met hand en tand verdedigt. En net als toen bundelt KPN de infrastructuur van het netwerk met een eigen aanbod aan alle klanten én met een groot marketingbudget. 

Het voormalige staatsbedrijf heeft nog altijd een lijntje naar elke Nederlandse woning. Minimaal is dat het antieke koperdraad van het klassieke telefoonnet. Andere providers leveren daarop al sinds de jaren negentig ook internetaanbod. Want KPN moet toestaan dat zijn concurrenten hun eigen apparatuur installeren in de wijkkasten van het kopernetwerk.

Het glasvezelnetwerk is vanaf 2000 net zo gebouwd als het oude telefoonnetwerk, met wijkkasten die in principe ook voor andere providers toegankelijk zijn – maar bij glasvezel is die toegang niet vastgelegd in de wet. 

Of dat wel zou moeten? ‘De overheid loopt hard weg voor die vraag,’ zegt Hendrik Rood van bureau Stratix dat organisaties adviseert over internettoegang.

FM-radio

De gemiddelde meterkast heeft zeker twee opties voor een vaste aansluiting op internet: de tv-kabel en de klassieke telefoonaansluiting van KPN. En al in zeker 4 miljoen huizen is een derde optie beschikbaar: een oranje glasvezeldraad. 

Glasvezel is superieur aan koperdraad. Dus als het aan KPN ligt, stappen klanten over. Vanaf februari 2023 gebeurt dat onder dwang: waar glasvezel beschikbaar is, schakelt KPN de oude telefooncentrales uit – ook voor de inwoners die genoeg hebben aan hun oude vaste lijn. 

Met zo’n ingreep komen bedrijven weg. Ziggo haalde eerder het FM-radiosignaal en het analoge tv-signaal van het kabelnetwerk. Luisteraars moesten een nieuw type digitale radio aanschaffen (DAB) of radiokanalen afspelen via de tv. 

Kleine providers zorgen ervoor dat de consument meer te kiezen heeft dan KPN of Ziggo

VodafoneZiggo, dat het overgrote deel van de Nederlandse kabelnetten in handen heeft, komt er ook mee weg dat die gesloten blijven voor andere aanbieders. 

Toezichthouder ACM probeerde dat te veranderen, maar kreeg wegens onvoldoende onderbouwing in 2020 van de rechter het deksel op de neus. Als gevolg van die uitspraak is ook KPN niet meer verplicht om anderen toe te laten tot zijn netwerk. 

Maar KPN kijkt wel uit om de ACM een stok te geven om mee te slaan: zijn glasvezel- en kopernetwerken afsluiten voor concurrentie zou hét bewijs zijn van monopoliegedrag.

Kleine internetproviders zijn van belang voor een gezond speelveld, zodat de consument meer te kiezen heeft dan KPN of Ziggo: ‘Zo’n 10 procent van de Nederlanders wil iets met internet dat Ziggo en KPN niet bieden, maar wij wel,’ zegt Tim Dalmeijer van provider Jonaz. ‘Zo kun je bij ons nog steeds televisie kijken via de coaxkabel met DVB-C, daar is een markt voor. En dat kunnen we ook aanbieden op het Ziggo-netwerk, als dat ooit open gaat.’

Stevige portier

Jonaz en andere aanbieders merkten in 2021 dat KPN met een nieuwe techniek een stevige portier voor het glasvezelnet had aangenomen. 

Overal waar namens KPN (of dochterbedrijf Glaspoort) nieuwe kabels worden neergelegd, gaan ook de verdeelkasten ondergronds. De bijbehorende GPON-techniek maakt het voor andere aanbieders onmogelijk om zelf woningen direct te bereiken: ze moeten toegang kopen tot KPN-apparatuur en mogen niet meer hun eigen spullen in de wijkkast hangen. Het glasvezelnetwerk verandert zo van een open naar een gesloten systeem, met KPN als poortwachter. 

Dalmeijer: ‘Hiermee is KPN een monopolie aan het bouwen. Zo kunnen wij geen technisch onderscheidend aanbod meer leveren.’ 

De ACM verwacht dat het voor andere providers op korte termijn gemakkelijker wordt: ‘Onze rol is om ervoor te zorgen dat de voorwaarden er zijn voor duurzame en gezonde concurrentie, en dat er tegelijkertijd ruimte is om te investeren in de uitrol van glasvezelnetwerken.’ 

De woordvoerder zegt er vertrouwen in te hebben dat de toezeggingen van KPN zullen doorwerken in meerdere tarieven. ‘De voorwaarden zijn er wat ons betreft; het is nu aan de markt om in beweging te komen.’

Nieuwe toetreders

Het KPN-tariefstelsel voor zogeheten toegangsvragers kent veel varianten, van toegang tot het hele landelijke netwerk, tot regionale onderdelen, of tot virtuele verbindingen op buurtniveau. 

‘T-Mobile kan op het oude KPN-net een concurrerend aanbod doen, met glasvezel is dat voorbij’

Maar nieuwe toetreders maken steeds minder kans. ‘Je bent als kleine speler 1,5 miljoen euro kwijt voor je begonnen bent,’ rekent Anco Scholte van Freedom Internet voor. ‘Als je het al gefinancierd krijgt, moet je het ook nog terugverdienen. Dit is alleen interessant voor een grote speler als T-Mobile.’

Maar ook T-Mobile zegt weinig te zien in de door ACM goedgekeurde spelregels en tarieven van KPN: ‘De prijsverlagingen zijn van toepassing op een glasvezelnetwerk dat grotendeels nog moet worden aangelegd.’ 

Gelegenheid om echt te concurreren op prijs of kwaliteit ziet T-Mobile daar niet, aangezien het inkooptarief voor oudere glasvezelnetwerken niet of nauwelijks daalt, zo valt op te maken uit de reactie op vragen van Follow the Money: ‘Daarmee is er geen ruimte om de tarieven voor consumenten naar beneden bij te stellen.’

230 miljoen

Essentieel voor kleine aanbieders zijn fatsoenlijke tarieven voor toegang tot de basis van het netwerk. 

De ACM, die de markt elke drie jaar analyseert, kondigde in april aan dat KPN een aanvaardbaar voorstel had gedaan om interventie door de toezichthouder te voorkomen. Dankzij de lagere tarieven die KPN beloofde voor doorverkoop van netwerktoegang zouden consumenten gezamenlijk 230 miljoen euro per jaar kunnen besparen.

‘Huishoudens zijn duurder uit dan nodig, en providers kunnen minder eigen keuzes maken’ 

Daar geloofden VodafoneZiggo, T-Mobile en een reeks kleine providers niets van, blijkt uit hun reacties op de aankondiging van de ACM. Maar na wat kleine aanpassingen ging de toezichthouder toch voor acht jaar akkoord met de belofte van KPN, inclusief de omstreden technische beperkingen waardoor providers op de nieuw aan te leggen glasvezelnetten niet meer zelf tot aan de woning van hun klant kunnen komen.

Sindsdien kijken alle betrokkenen de kat uit de boom. Alleen KPN maakt goede sier met de tariefsverlaging voor providers (wholesale-klanten) en hoge kortingen voor overstappers. 

Strikte regels

T-Mobile noemt concurrentie op prijs onmogelijk en vreest dat de situatie in 2023 verslechtert. Op het oude KPN-kopernetwerk kan het bedrijf nu nog een concurrerend aanbod doen, maar na de ombouw tot glasvezel is dat voorbij. Dat treft het grootste deel van zijn klantenbestand. 

T-Mobile hoopt dat de ACM later dit jaar met strikte regels komt voor de gedwongen overgang van koper naar glasvezel. Als dat niet gebeurt ‘zullen voor veel klanten de tarieven eerder stijgen dan dalen. [..] en dat is geen positief nieuws voor consumenten die hadden gehoopt op juist een verlaging, zeker in deze tijd van alleen maar kostenstijgingen.’ Een volgend ACM-analysebesluit over het glasvezelnetwerk is in voorbereiding, bevestigt de toezichthouder. Dat borduurt voort op de nu voor acht jaar vastgelegde toezeggingen van KPN. 

Zowel de beperkte toegang voor providers als de tarieven die KPN in rekening brengt zijn daarmee een gegeven. 

‘Zo stuurt de ACM naar een markt met drie partijen, net als bij mobiele telefonie’ 

Bij het KPN-pakket voor providers hoort software waarmee ze – volgens KPN – op het nieuwe glasvezelnet bijna dezelfde faciliteiten hebben als in gebieden waar ze in de wijkkast hun eigen apparatuur kunnen plaatsen. 

Dit is een technisch foefje dat nog geen enkele provider heeft afgenomen. Maar ook volgens de toezichthouder biedt de software een geschikt alternatief voor directe toegang tot de aansluiting in woningen. De ACM-woordvoerder: ‘Ook de Europese Commissie en toezichthouders in andere Europese landen vinden dat.’ Hij wijst erop dat er een markt van drie miljoen huishoudens bereikbaar blijft via de bestaande segmenten van het glasvezelnetwerk.

Toch voelen ook kleine internetproviders zich in de steek gelaten door de toezichthouder.

Dalmeijer van Jonaz: ‘De ACM heeft alleen de maandelijkse kosten bekeken, terwijl de aanvullende kosten en beperkingen veel belangrijker zijn voor partijen als wij.’

Scholte van Freedom Internet: ‘Op het eerste gezicht ziet het er leuk uit, maar je kunt klanten geen schappelijk aanbod doen. Ik krijg die ACM-rekensom van 230 miljoen niet rond. Door hiermee akkoord te gaan stuurt de ACM naar een markt met drie partijen, net als bij mobiele telefonie. Huishoudens zijn duurder uit dan nodig en door de beperkingen kunnen bedrijven zoals wij minder eigen keuzes maken.’

Geen compensatie

Als de consument de komende jaren op 230 miljoen euro voordeel mag rekenen, is er dan de afgelopen jaren te veel betaald? Moet KPN dat compenseren aan de andere providers? Zo’n claim is nog nergens neergelegd. Dalmeijer van Jonaz: ‘We vinden het belangrijker dat het in de toekomst beter gaat.’

‘Wij denken niet aan compensatie,’ zegt de woordvoerder van KPN. Van het software-aanbod met het te hoge tarief is volgens hem niet of nauwelijks gebruik gemaakt. ‘Zowel de toezichthouder als de afnemers vonden het te duur. Daarom hebben wij zelf een stap gezet, ook voor het bestaande volwassen netwerk.’

‘De handelwijze van KPN en de ACM sluit effectieve concurrentie uit’

T-Mobile: ‘Consumenten zullen geen geld terugkrijgen en de consumentenprijzen voor internet zullen ook niet snel dalen.’

Volgens een van de allerkleinste internetaanbieders van Nederland, de Stichting Fiber Overal uit Nijmegen, draait de ACM aan de verkeerde knoppen. Voorzitter Boudewijn Nederkoorn, voormalig directeur van Surfnet, hamert op de essentie van een open netwerk in plaats van de gesloten techniek die er nu aan komt. 

Zonder zo’n open netwerk zit elke provider vast aan de technische keuzes van KPN, ook als het telecombedrijf vanwege de kosten kiest voor goedkope spullen van net voldoende kwaliteit: ‘Innovatief opereren met eigen apparatuur en toeleveranciers is straks geen alternatief meer op hun GPON-glasvezel. Dat ligt voor tientallen jaren vast.’ 

Nieuw netwerk

De handelwijze van KPN en de ACM sluit effectieve concurrentie uit, is Nederkoorns analyse: ‘Al in 2017 is berekend dat niemand een kans had bij de tarieven die KPN toen mocht rekenen voor toegang. Er is geen enkele relatie met de kostenstructuur. Dat verandert pas als een andere partij een nieuw glasvezelnetwerk naast het bestaande legt.’

Hoewel op enkele plaatsen in Nederland zowel glasvezel van KPN ligt als van een kleinere aanbieder, zien de bedrijven zo’n verdubbeling inmiddels als een dure en kansloze aanpak. Wie als eerste werkend glasvezel kan aanbieden, haalt namelijk de meeste consumenten binnen en de kabels kunnen de vraag makkelijk aan.

De enige die met KPN kan concurreren, is VodafoneZiggo en de eerste stappen daarvan zijn zichtbaar

Een snelheid van 1 gigabit per seconde is inmiddels de technische standaard en daar kunnen huishoudens nog lang mee uit de voeten, zegt Scholte van Freedom: ‘Als klanten dat in de toekomst willen, kunnen we ook 10 gigabit aanbieden. Op dit moment is dat net zo zinvol als nog meer megapixels in fotocamera’s. Met 10 gigabit ga je niet sneller streamen.’

De enige die een landelijk concurrerend glasvezelnet kan neerleggen is VodafoneZiggo en de eerste stappen zijn zichtbaar. 

Op wijkniveau gebruikt het kabelbedrijf al glasvezel. Pas voor de laatste meters naar de woning schakelt de techniek om naar de coaxkabel met de vertrouwde ronde plug. Die techniek zit ondanks enthousiaste marketing aan de grens van haar kunnen. 

Mocht Vodafone-Ziggo ooit besluiten dat glasvezel tot in de huiskamer meer toekomst heeft dan de antenneplug, dan heeft KPN er pas echt een concurrent bij – en moet de ACM opnieuw beoordelen of er prijsplafonds nodig zijn bij zo’n duopolie.