Gezocht: kritische economen met een brede blik op de toekomst

Waar het economische denken historisch gezien een grote verscheidenheid aan zienswijzen en benaderingen kent, is er van diversiteit in het huidige economie-onderwijs weinig over. Eén enkele economische benadering, de zogenaamde neoklassieke zienswijze, heeft er een monopoliepositie veroverd. 

Een concreet gevolg hiervan is dat in ons economisch denken het onderscheid vervaagt tussen wat een economie is en wat een markt is. Dat is gevaarlijk, want dit onderscheid is essentieel. Markten (voor bijvoorbeeld tomaten, drones, cocaïne of arbeidsuren) zijn weliswaar belangrijke onderdelen van wat we ‘de economie’ noemen, maar de economie bestaat uit veel meer dan alleen een verzameling markten. Dat inzicht ontbreekt volledig in de economiestudie. Onze studie.

We leren om in principe aan te nemen dat mensen rationeel handelen in een markt, we leren vervolgens dat er bepaalde manieren zijn om te berekenen hoe zo’n markt perfect werkt. Daarnaast leren we waar een markt faalt en een overheid dus moet ingrijpen. Al deze vraagstukken worden voor het grootste deel benaderd vanuit wiskundige modellen en formules en zo kan het dat de afgestudeerde econoom van vandaag een verkapt mathematicus is, met weinig gevoel voor de historische, politieke en maatschappelijke context van zijn vak. 

De afgestudeerde econoom van vandaag is een verkapt mathematicus, met weinig gevoel voor de historische, politieke en maatschappelijke context van zijn vak

'Oké,' hoor ik u denken, 'dat klinkt als een degelijke, nuttige opleiding met weinig zweverigheid. Niks mis mee toch?'. Dat dachten wij ook toen wij aan onze studie begonnen. Helaas, we kwamen van een koude kermis thuis. Zo was tegen het einde van de studie onze kennis van modellen en wiskundige toepassingen enorm toegenomen, maar ontbrak het ons aan een fundamenteel begrip van wat een economie is, hoe zij kan zijn en hoe zij zich in de praktijk gedraagt. Kortom, na de bachelor begrijpen wij de reële economie niet veel beter dan na de middelbare school.

Beperkt rationeel

We leren om met behulp van wiskundige modellen te analyseren hoe mensen bepaalde keuzes maken, vanuit de basisaanname dat de mens rationeel en egoïstisch handelt. Als we deze aanname loslaten, stort het kaartenhuis al snel in. Onderzoek van gedragseconomen (o.a. Kahneman, winnaar Nobelprijs voor de economie 2002), die inzichten uit de psychologie en economie combineren, laat zien dat mensen allesbehalve rationeel en egoïstisch handelen. Dat geldt niet alleen bij de aankoop van een pak wc-rollen, maar ook van aandelen en andere financiële producten. Mensen zijn, zoals dat tegenwoordig zo mooi heet, ‘beperkt rationeel’. 

Maar deze inzichten worden niet fundamenteel in de studie doorgevoerd. In de ons opgelegde zienswijze is weinig ruimte voor het idee dat financiële markten zouden kunnen instorten, doordat mensen irrationeel handelen, of maar een heel beperkte horizon hebben. Inmiddels is een voorzichtige dosis gedragseconomie in sommige opleidingen geïnjecteerd, maar nog steeds wordt die eerder gepresenteerd als een kers op de perfect rationele taart, dan als fundamentele kritiek op het model van de rationele, egoïstische ‘homo economicus’.

Breder gezien: onze opleiding focust vrijwel geheel op de handel in goederen en diensten, de zogenaamde ‘markt’. Dit wordt gepresenteerd als het alfa en omega van de economie. Hoewel we zeker niet willen ontkennen dat handel een van de essentiële onderdelen is van een economie, vinden we dat de fixatie op transacties ervoor zorgt dat aandacht voor andere cruciale aspecten van economische systemen verloren gaat. Zo zien de meeste economiestudenten Karl Marx nog slechts als een soort 19e-eeuwse Che Guevara. We beseffen niet dat Marx naast zijn communistische visioenen ook essentiële inzichten had in hoe economische klassen zich tot elkaar verhouden en hoe kapitaal zich ophoopt binnen een kapitalistische economie. Het woord 'kapitalisme' gebruiken is tijdens onze studie vloeken in de kerk. 

Hoewel Marx zijn ideeën anderhalve eeuw geleden ontwikkelde, zijn zij relevanter dan ooit. Thomas Piketty heeft aangetoond dat ongelijkheid sterk toeneemt binnen ons huidige economische systeem. De groeiende vermogensongelijkheid is een centraal economisch vraagstuk, een verschijnsel dat spanningen veroorzaakt in politiek en maatschappij. Maar het gros van onze medestudenten ziet de hele materie grotendeels over het hoofd door de fixatie op markten. Dat is een veeg teken. Een goede econoom begrijpt meer van de economie dan alleen hoe individuele markten wel of niet functioneren. Een goede econoom heeft een beeld van het hele systeem. 

De fixatie op geïsoleerde markten en op wiskundige onderzoeksmethoden brengt bovendien met zich mee dat de economische wetenschap langzaam verandert van een vakgebied in een onderzoeksmethode. Economen zijn niet langer onderzoekers die ‘de economie’ analyseren, het zijn onderzoekers die met bepaalde modellen menselijk gedrag analyseren. Urgente maatschappelijke vragen blijven hierdoor vaak liggen. Neem bijvoorbeeld klimaatverandering. Terwijl in Parijs de klimaattop plaatsvond, was er bar weinig aandacht voor klimaatverandering in onze collegezalen. Er is namelijk geen markt voor klimaatproblematiek. Maar intussen hebben economen van Harvard aangetoond dat de tornado’s en overstromingen die klimaatverandering veroorzaakt, substantiële schade berokkenen aan de groei van de wereldeconomie. Het is dus wel degelijk voer voor economen, een probleem met zowel grote economische oorzaken als gevolgen. 

Er was bar weinig aandacht voor klimaatverandering in onze collegezalen. Er is namelijk geen markt voor klimaatproblematiek

En hoe zit het eigenlijk met economische groei zelf? Tijdens onze studie is economische groei de olifant in de kamer. De aanname dat eeuwige groei wenselijk én natuurlijk is wordt niet eens hardop benoemd. En dat terwijl er economische benaderingen zijn, zoals de ecologische economie ontwikkeld door Herman Daly, die economische groei fundamenteel ter discussie stellen. Die betreffen niet alleen de efficiënte verdeling van schaarse goederen, maar ook de schaal van de economie zelf. Hoeveel kan de economie groeien, zonder dat ze onomkeerbare schade veroorzaakt aan het klimaat en milieu? Dat is een van de meest urgente economische vraagstukken van deze tijd. Helaas valt het verband tussen economische groei en klimaatverandering, net als zoveel andere, bredere verbanden, buiten de beperkte focus van onze opleiding.

De rij van gebreken van onze opleiding is lang. Uiteraard past nooit alle informatie in één studie. Dat verlangen wij ook niet; de kern van onze kritiek moge echter duidelijk zijn. Er is een gebrek aan verbreding, verbeelding en diversiteit in onze opleiding, dwarsverbanden worden niet gelegd en realiteit en context worden grotendeels genegeerd. Zo leren we niet om helder te denken. Proberen de economie te begrijpen door alleen markten te bestuderen, is als proberen ons transportsysteem te begrijpen door een automotor te analyseren. We vergeten de rest van de auto, we vergeten de pompstations waar onze benzine vandaan komt en we vergeten het wegennetwerk waarop onze auto’s rijden. Om van alternatieve transportsystemen als treinen, lopen en fietsen nog maar te zwijgen. 

Geef ons dat fundament!

Deze gebrekkige studie-inrichting is niet alleen jammer voor ons, ze is ook gevaarlijk voor de maatschappij. Zoals het voorbeeld van klimaatverandering al liet zien, zijn de hierboven genoemde zaken niet alleen economische problemen, ze vergen ook economische oplossingen. Hoe ziet een economisch beleid eruit dat rekening houdt met het leefmilieu? Hoe kunnen we de financiële component van onze economie zo vormgeven dat excessen zoals de crisis van 2008 minder destructief zijn? Is het mogelijk economische oplossingen te vinden voor de groeiende vermogensongelijkheid? Het zijn relevante vraagstukken, vraagstukken waar wij tot nu toe te weinig kennis van hebben, maar ook vraagstukken waarvan wij maar al te goed beseffen dat zij niet aangepakt kunnen worden zonder een gedegen economisch fundament. Wij willen dat fundament hebben, anders kunnen we weinig zinnigs bijdragen aan de grote problemen waar we deze eeuw met z’n allen voor staan.

Het is deze overtuiging die ons ontevreden heeft gemaakt met de manier waarop het huidige economie-onderwijs is ingericht. We zijn daarom eerst, los van elkaar en buiten het curriculum om, auteurs en boeken gaan zoeken die wel de dwarsverbanden legden en wel inzagen dat de economie veel breder is dan wij op dit moment voorgeschoteld krijgen. Naast Marx, Piketty en Daly hebben vele andere denkers, zoals David Graeber, Elinor Ostrom en Adam Smith (zijn gehele oeuvre, niet alleen het verhaal over de ‘onzichtbare hand’) onze ogen geopend voor de complexiteit van de echte economie. Zie hier enkele leessuggesties. 

Verandering is hard nodig. Om hiervoor een platform te bieden, hebben wij Rethinking Economics NL opgericht. We zijn daarmee onderdeel van een wereldwijd netwerk van economiestudenten en academici die de status quo in de economische wetenschap niet accepteren. Als groep willen wij, studenten, docenten en onderzoekers, onze wetenschap weer verrijken met het brede palet aan theorieën en inzichten dat de afgelopen decennia langzaam naar de marge is gedrukt. Dat is nu urgenter dan ooit; we staan voor grote maatschappelijke uitdagingen en de economiestudenten van vandaag zijn de vormgevers van de maatschappij van morgen. 

Op 6 april zullen we stilstaan bij de manier waarop we aan deze verbreding en verdieping vorm kunnen geven. Het wordt een avond met de blik op de toekomst.