Het is een enorme frustratie voor Peter Rottier. Hij is emeritus hoogleraar virologie van de Universiteit Utrecht en heeft zijn hele werkende leven onderzoek gedaan naar coronavirussen. Al bijna twintig jaar werkt hij nauw samen met het Wuhan Institute of Virology (WIV). In 2012 was hij ook gasthoogleraar aan de Wuhan University. 

Rottier rekent enkele Chinese onderzoekers bij het WIV tot zijn goede vrienden. In oktober 2019, twee maanden voor de pandemie uitbrak, was hij er nog op bezoek. En zelfs hij wordt geen steek wijzer over de vraag of het virus rond die tijd uit dat laboratorium kan zijn ontsnapt.

Hetzelfde geldt voor Just Vlak, emeritus hoogleraar virologie aan de Universiteit van Wageningen. Sinds 1996 is hij bijzonder hoogleraar aan het WIV. Ook hij kent alle Chinese hoofdonderzoekers. Hij heeft er velen opgeleid, is met ze bevriend en ziet en spreekt ze geregeld. Vlak was eind november 2019 nog in Wuhan, enkele weken voor de uitbraak. Maar ook hij moet gissen naar waarom het laboratorium de ontsnappingstheorie niet pareert.

Virologen zijn vanaf het begin van de pandemie stellig: De meeste coronavirussen komen van vleermuizen en belanden via een tussenstap bij de mens. Zo komt ook het huidige virus SARS-CoV-2 waarschijnlijk via een tussengastheer – een knaagdier, schubdier of civetkat – van vleermuizen vandaan.

Ook hij moet gissen waarom het laboratorium de ontsnappingstheorie niet pareert

Eind maart concludeerde een groep wetenschappers, die onderzoek deed in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), dat die tussengastheren zich mogelijk bevonden op wildboerderijen voor exotische dieren, maar dat daar meer onderzoek naar moet worden gedaan. De Huanan-groothandelsmarkt voor vis en zeevruchten die in Wuhan in eerste instantie als bron van de pandemie werd gezien, speelde volgens de onderzoekers – onder wie de Nederlandse hoogleraar virologie Marion Koopmans – waarschijnlijk wel een rol in de verspreiding, maar lijkt niet de plek waar het virus is uitgebroken.

Vanaf de uitbraak van de pandemie zoemen theorieën rond dat het coronavirus uit het WIV is ontsnapt. In extreme lezingen zou het een biowapen zijn. In mildere is sprake van een ongeluk, bijvoorbeeld veroorzaakt door een slordige labmedewerker. Aanvankelijk werden deze theorieën weggezet als complotdenken. Verwijzingen ernaar werden op Facebook en andere sociale media actief verwijderd. 

Inlichtingendiensten

Marion Koopmans wierp het idee van een lablek regelmatig verre van zich. Inmiddels vindt zij ook dat het onderzocht moet worden, vertelde ze aan RTL Nieuws. Opmerkelijk genoeg verwijt ze de VS gebrek aan transparantie in deze zaak, en niet China. 

In een interview met Radio 1 afgelopen donderdag stelde ze dat haar WHO-onderzoeksteam de lablek-theorie op eigen initiatief in het rapport had gezet – zonder dat het daar mandaat voor had. Maar harde feiten vonden de WHO-virologen niet. ‘Onze missie was: zoek de wetenschappelijke feiten, en op grond daarvan zet je stappen. De labtheorie is vooral een theorie, afkomstig van inlichtingendiensten. In augustus komt het rapport van [de Amerikaanse president] Biden, misschien dat we dan iets van aanknopingspunten zien.’

Hoewel Koopmans en veel van haar collega’s weinig ophebben met de lablek-hypothese, wint deze de afgelopen maanden aan kracht. In mei en juni verscheen een aantal onderzoeken en artikelen in publicaties als de New York Times, Wall Street Journal en Vanity Fair. Die leveren weliswaar geen bewijs maar leggen wel een aantal flinke problemen bloot in het onderzoek en de werkwijze van het WIV en in het werk van viroloog Zhengli Shi, die aan het hoofd staat van de WIV-groep die coronavirussen uit vleermuizen onderzoekt. 

Er werken 38 research fellows met hun teams bij het lab in Wuhan, van wie Shi sinds de uitbraken van het SARS-coronavirus in 2002 en 2003 een van de voornaamste is. Haar team doet onderzoek naar de duizenden verschillende coronavirussen onder vleermuizen in grotten in Yunnan, een provincie in Zuid-China. Vermoedelijk komt het virus waar SARS uit is voortgekomen daar ergens vandaan. Shi verzamelt daarom al jaren poep- en bloedmonsters van vleermuizen en heet in de media ook wel bat woman. 

Vervolgonderzoek

Veel serieuze wetenschappers pleiten inmiddels voor grondig onderzoek naar de oorsprong van het virus, waarin dan ook de ontsnappingshypothese wordt meegenomen. De WHO dringt aan op vervolgonderzoek, ook bij laboratoria in China, maar daar wil Beijing niets van weten. Donderdag (22 juli) zette het de hakken nog eens verder in het zand, de WHO-commissie met Koopmans, komt China niet meer in. 

Een lablek is ‘totaal onmogelijk’, aldus Chinese onderzoekers. Beijing noemt het verzoek van de WHO ‘politiserend’ en dringt aan op onderzoek naar de herkomst van het virus buiten China.

Waarom? Heeft het lab in Wuhan iets te verbergen, of is er iets anders aan de hand? Willen virologen liever geen lablek-theorie op tafel omdat de reputatie van hun eigen lab dan in gevaar komt? En wat is ervoor nodig om de ontsnappingshypothese te bevestigen of weerleggen? 

Maar eerst, wat zou er zijn misgegaan in Wuhan?

Er zijn best rare dingen gebeurd die opheldering nodig hebben. Is het bijvoorbeeld toevallig dat de pandemie is begonnen op enkele kilometers van een van de meest gerenommeerde laboratoria op het gebied van coronavirussen? 

Daarnaast wordt in dit lab gain-of-function-onderzoek gedaan, in dit geval het genetisch veranderen van virussen. 

Gain-of-function-onderzoek is volgens Rottier een noodzakelijke en vrij standaard onderzoeksmethode. Die heeft hij zelf ook vaak toegepast. Dat dit type onderzoek misschien straks nergens in de wereld meer is toegestaan als de lablek-theorie blijft rondzingen, komt niet op bij Rottier. ‘Daar heb ik nog niet over nagedacht. Ik denk wel dat het belangrijk is. Onderzoek naar virussen bij vleermuizen en experimenten daarmee geven wezenlijke informatie over zaken als spikes en welke virussen mensen kunnen infecteren. Dat kan helpen om voorbereid te zijn en middelen klaar te hebben liggen voor het geval ze zich een keer openbaren.’

Just Vlak ziet geen gevaar voor dit type onderzoek. ‘Het zal niet verboden worden. Dan heeft niemand er meer controle over, terwijl: zo ingewikkeld zijn die proeven niet. Verbieden heeft in de wetenschap niet zoveel zin. Wat nog zou kunnen is dat wetenschappers zelf zeggen: “we doen het even niet”. Dat is in het verleden wel eens gebeurd, bij genetische recombinatie in 1975. Er werden twee dingen aan elkaar gezet die van nature nooit bij elkaar zouden komen. Toen heeft de wetenschap gezegd: “laten we even nadenken wat de consequenties hiervan zijn”. Na een jaar ging dat onderzoek gereguleerd verder.’

Spikes

Hoe werkt dat gain-of-function dan? Een coronavirus heeft uitsteeksel van eiwitten, zogenoemde spikes. Die geven het virus het aanzien van een kroon, vandaar de naam corona. Spikes hechten zich bijvoorbeeld aan de receptoren van cellen van zoogdieren, waaronder mensen, en kunnen soms die cellen binnendringen. 

Met gain-of-function-onderzoek kunnen spikes van het ene virus worden verwisseld met die van een ander, bijvoorbeeld om de infectiekracht te vergroten. Onomstreden was dit al niet voor corona. Grieponderzoeker Ron Fouchier deed bijvoorbeeld in het verleden in het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam controversieel onderzoek naar het H5N1-virus, vogelgriep. Zo controversieel dat het leidde tot een rechtszaak. 

De groep van Shi paste een dergelijke onderzoeksmethode meermaals toe met het SARS-virus en een coronavirus dat bij een vleermuis was gevonden. Dit nieuwe virus hechtte zich mogelijk beter aan menselijke cellen.

Het coronavirus dat nu de mensheid teistert, SARS-CoV-2, dringt heel makkelijk menselijke cellen binnen. Een beetje te makkelijk, aldus sommige critici. Wat microbiologen verbaast is de ‘furin splijtplaats’, die optimaal lijkt gemaakt voor de mens, maar juist in de coronavirusfamilie een zeldzame code is. Dat zou typisch iets kunnen zijn voor een gain-of-function-onderzoek. Zou er een virus zijn gecreëerd dat voor mensen is geoptimaliseerd?

Dit soort risicovol onderzoek zou ook nog eens zijn verricht in matige veiligheidsomstandigheden. In laboratoria voor virologisch en bacteriologisch onderzoek worden vier veiligheidsniveaus onderscheiden: biosafety level (BSL) 1 tot en met 4 – van lichte tot zware beveiliging. 

Shi vertelde het wetenschappelijke tijdschrift Science dat het onderzoek naar coronavirussen plaatsvond in BSL-2 en BSL-3 labs, level 3 is voor dit type onderzoek gebruikelijk. De Erasmus Universiteit heeft sinds 2018 een gloednieuw lab voor gain-of-function en ook dat heeft BSL 3. Volgens kenners is level 2 onvoldoende, op dat niveau werken bijvoorbeeld tandartsen.  

Ook de Amerikaanse ambassade in Beijing maakte zich zorgen over het veiligheidsniveau van het lab. Werd het eigenlijk wel professioneel bestierd? 

Corona-achtige verschijnselen

En dan is er nog het gedraai en het stilzwijgen. 

Zo is het normaal om informatie over delen van het genoom van virussen, zogenoemde sequenties, te publiceren in een openbare database. In de late zomer van 2019 heeft een medewerker van het WIV een aantal van deze sequenties over coronavirussen laten verwijderen. De officiële lezing is dat dit door hackpogingen komt, maar dat lijkt niet heel geloofwaardig. Per toeval zijn enkele van de gedeletet sequenties teruggevonden. Ze bleken geen smoking gun te bevatten voor de ontsnappingshypothese.

Daarnaast zouden enkele medewerkers voorafgaand aan de uitbraak ziek zijn geweest met corona-achtige verschijnselen, aldus een inlichtingenrapport uit de nadagen van het presidentschap van Donald Trump, voor het eerst geciteerd door de Wall Street Journal. 

Het WIV zegt alle medewerkers te hebben getest op antilichamen van SARS-CoV-2 in het bloed. Niemand bleek die te hebben. Maar dat geen van de geteste medewerkers in het epicentrum van de uitbraak covid-19 heeft gehad is dat niet onwaarschijnlijk? Is hier überhaupt serieus onderzoek gedaan? 

Ondertussen blijft het stil. Journalisten kunnen niet in contact komen met de wetenschappers. Wie probeert om in de buurt te komen van de grotten waar onderzoek plaatsvindt naar vleermuizen, wordt weggestuurd. 

Mensen die nu onderzoek in grotten doen, zitten vermoedelijk in een ruimtevaartpak

Overigens kan dat heel goed andere redenen hebben dan enkel een Chinese doofpot. ‘Die corona's gaan over via aerosolen,’ zegt Vlak. ‘Die kom je dus ook veel tegen in vleermuisgrotten. Ik ging daar altijd onbeschermd in, nu zou ik dat niet meer doen. Mensen die nu onderzoek in grotten doen, zitten vermoedelijk in een ruimtevaartpak.’ Ook ligt het voor de hand dat het onderzoek naar de mogelijke bron van de uitbraak niet verstoord mag worden door journalisten en toeristen.

De missie van de WHO eerder dit jaar werd strak door Beijing gedirigeerd, waarbij iedere spontaniteit de kop werd ingedrukt. ‘Die missie had geen kans’, zegt sinoloog Henk Schulte Nordholt, schrijver van het boek Is China nog te stoppen? ‘De data die de WHO’ers kregen en de mensen die ze te spreken kregen, waren allemaal geregisseerd. Een deel van de Chinezen in de missie was helemaal geen viroloog, maar politieke waakhond.’

‘Schreeuwend benieuwd’

Voor zowel Peter Rottier als Just Vlak is deze geslotenheid moeilijk aan te zien, want zo kennen zij het instituut helemaal niet, zeggen ze. 

Hoewel ze het beiden erg onwaarschijnlijk achten dat het virus uit een lab is ontsnapt, vinden ze wel dat er duidelijkheid over moet komen. Rottier: ‘Ik heb tegen collega’s daar gezegd “wij zijn schreeuwend benieuwd waar dit virus vandaan komt, maar jullie rapporteren niets”.’ Wat Rottier betreft is zelfs negatief onderzoek prima, dus dat het geen resultaten oplevert. ‘Dan weten we dat in ieder geval, maar nu horen wij niets.’

Vlak vraagt ook naar de controverse wanneer hij met collega’s in Wuhan spreekt, maar krijgt eveneens nul op het rekest. Aan de telefoon merkt hij dat ze heel voorzichtig zijn. Hij gaat er in ieder geval van uit dat alle gesprekken worden afgeluisterd. ‘Ik weet alleen dat Shi erg boos is dat ze in een situatie terecht is gekomen waarin ze niet kan bewijzen dat er niets raars gebeurd is in het lab. Dat er wordt getwijfeld aan haar integriteit.’

Die stilte is vervelend omdat de problemen die benoemd worden in de ontsnappingshypothese mogelijk best te verklaren zijn.

‘Die stilte is vervelend – de problemen die benoemd worden in de ontsnappingshypothese zijn mogelijk best te verklaren’

Wanneer sprake is van een natuurlijke oorsprong van de huidige coronapandemie, dan lijkt het dus een zeer ongelukkig toeval dat de uitbraak plaatsvond in de buurt van het WIV. Maar in het Britse wetenschappelijke tijdschrift Nature dragen virologen een mogelijke verklaring aan: Laboratoria specialiseren zich in ziekten in hun omgeving, en coronavirussen komen al jaren veel voor in Zuid-China. Daarnaast is Wuhan een enorme stad met 11 miljoen inwoners waar al eerder coronavirussen gevonden zijn, die gevaarlijk waren voor dieren en niet voor mensen.

Aangerommeld

Beide hoogleraren bestrijden ten stelligste het beeld dat in Wuhan maar wat wordt aangerommeld. Rottier heeft op meerdere plekken in China gewerkt. Vaak werd daar middelmatig onderzoek gedaan en was het wetenschappelijk niveau soms vrij laag. ‘Maar voor Wuhan is dat beslist niet zo. Het wetenschappelijk onderzoek daar wordt volgens dezelfde criteria gedaan die wij hanteren.’ Het instituut werkt veel internationaal samen. ‘Dat zou echt niet gebeuren als het wetenschappelijk niveau niet goed was.’

De wetenschappers van het WIV zijn volgens Rottier en Vlak goed opgeleid, integer en gedreven. Bij zijn bezoek in november besprak Vlak, zoals gebruikelijk zegt hij, heel open allerlei lopende onderzoeken, waarbij diep werd ingegaan op methoden en resultaten. 

Het WIV heeft daarnaast beschikking over verschillende laboratoria, ook van het hoogste beveiligingsniveau BSL-4. Die zijn uitstekend toegerust en worden professioneel gerund, aldus Rottier. Hoe dat zich verhoudt met de uitspraak van Shi dat onderzoek in BSL-2 en -3-labs zou zijn gedaan, kunnen de hoogleraren niet plaatsen. 

Daarnaast kunnen zowel Vlak als Rottier zich niet voorstellen dat er in het najaar van 2019, toen zij in Wuhan waren, grote problemen speelden. Dat hadden ze dan zeker gehoord, denken ze. ‘Als er mensen ziek worden, dan zingt dat rond,’ zegt Rottier. ‘Daar heb je het over bij de lunch of de koffieautomaat. Dat soort dingen worden daar ook openlijk besproken.’ 

Zowel Rottier als Vlak hebben tijdens hun laatste bezoek geregeld gesproken, geluncht en gedineerd met de verantwoordelijke onderzoekers en de sfeer was altijd open en ontspannen. 

Bevroren voedsel

Het probleem is dat de Chinese wetenschappers nu waarschijnlijk niets mogen zeggen. Vlak: ‘De zaak is inmiddels veel te politiek geworden. Het laboratorium ligt onder een vergrootglas en alles wat gezegd wordt, kan ingaan tegen de Chinese lezing dat het virus mogelijk uit het buitenland afkomstig is.’ Beide hoogleraren weten dat alle communicatie over onderzoek via een speciale overheidscommissie moet gaan. Rottier: ‘Er ligt een sterk filter over alles heen.’

China houdt niet alleen de luiken dicht, het maakt het er ook niet makkelijker op door een minder voor de hand liggende alternatieve lezing over de oorsprong te propageren: via bevroren voedsel zou het coronavirus uit een buitenland in zuid-China terecht zijn gekomen. 

Dat is al net zo onwaarschijnlijk als een lablek, stellen Rottier en Vlak. ‘Als het niet uit China komt, komt het misschien uit een aangrenzend land in Zuidoost-Azië, Birma, Laos of Vietnam,’ oppert Vlak. Maar uit Zuid-Amerika bijvoorbeeld kan haast niet, want daar zitten niet al die verschillende vleermuispopulaties die coronavirussen dragen. ‘De meest gelijkende sequentie van dit coronavirus die is gevonden, 96 procent verwantschap, komt uit de provincie Yunnan, van een vleermuis.’ 

Rottier acht de kans dat het virus niet uit China komt ook heel klein. ‘Een van de weinige aanwijzingen dat het niet uit China komt is dat in de VS antilichamen zijn gevonden in monsters uit bloedbanken, al van voor maart 2020. Dat wordt in de Chinese media breed uitgemeten.’ 

Maar dat onderzoek in Amerikaanse bloedbanken gaat Beijing niet helpen, afgaande op de woorden van Hans Zaaijer, arts-microbioloog gespecialiseerd in virussen van bloedbank Sanquin. ‘Wij kwamen als bijvangst bij een onderzoek in onze bloedbank ook antilichamen tegen in oudere monsters. Die heeft het RIVM dubbel gecheckt, het bleek om foutpositieve reacties te gaan. Als je duizend bloedmonsters uit 2019 test op corona-antistoffen heb je altijd wel een paar false positives. Zo’n controle miste ik in het Amerikaanse onderzoek.’

Geslotenheid 

Volgens Rottier heeft de harde opstelling van president Donald Trump ook veel schade aangericht. ‘Normaal gesproken komen bij een uitbraak internationale wetenschappers bij elkaar en gaan dan samen op zoek naar de oorzaak. Nu werd China door Donald Trump meteen al van van alles beschuldigd. Als je China een beetje kent, weet je dat dat averechts werkt.’

Volgens sinoloog Schulte Nordholt raakt dat niet de kern van de zaak: ‘de Chinese cultuur is een schaamtecultuur, geen gezichtsverlies lijden is cruciaal; voor de politieke elite geldt dat nog sterker. Dus een ziekte die miljoenen doden heeft veroorzaakt en de wereldeconomie heeft lamgelegd, daar gaan ze niet transparant over doen.’

Het is volgens Schulte Nordholt de vraag of het onder een andere Amerikaanse president heel anders was gegaan. ‘De Chinese regering beziet alles door een ideologische lens. Het westen is decadent en op z’n retour, China is in opkomst. Het Chinese socialistische systeem zou superieur zijn aan het liberale systeem van het westen – incompetente leiders als Trump en krachteloze parlementariërs zijn daar het “bewijs” van.’

Een gevolg van die opvatting, die volgens Schulte Nordholt onder de huidige leider Xi Jinping nog sterker dan voorheen wordt gepromoot, is dat Beijing zich geen grote fouten kan veroorloven die niet in dat narratief passen. ‘Dat het virus überhaupt uit China komt ligt al gevoelig. Dat er daarbovenop sprake zou zijn van een lek in een Chinees laboratorium, kan natuurlijk helemaal niet. De Chinese regering houdt de bevolking voor dat de lablek-theorie is gelanceerd uit rancune, omdat het westen aan het verliezen is, en China aan het winnen. Vandaar ook dat Beijing weer met vreemde theorieën over bevroren voedsel of bloedmonsters in de VS komt, dat terugkaatsen is typisch iets voor de Chinese politiek.’

Beijing ziet de huidige crisis daarnaast als strategische kans, aldus Schulte Nordholt, waardoor het helemaal geen noodzaak ziet om snel duidelijkheid te scheppen. ‘Dat over de hele wereld mensen met Chinese vlaggetjes in de hand vliegtuigen opwachten die mondkapjes en beademingsapparatuur brengen, vindt Beijing prachtig. “Kijk hoe goed wij dat doen, leer van ons”.’ 

China houdt de bevolking voor dat de lablek-theorie is gelanceerd uit rancune van het westen

‘Er zit ook nog een hard power-kant aan’, vreest Schulte Nordholt. ‘Dat de rest van de wereld in verwarring en verzwakt is, ziet China als een kans om zijn suprematie te herstellen in Oost- en Zuidoost-Azië. Hongkong is autonomie ontnomen, Taiwan wordt enorm geïntimideerd, de posities in de Zuid-Chinese zee zijn geconsolideerd en er is zelfs een kort grensoorlogje met India geweest, voor het eerst sinds de jaren 60 zijn daar weer doden gevallen.’ 

Logboeken

Het ziet er dus somber uit voor de pogingen om de ontsnappingshypothese wetenschappelijk te bewijzen of te ontkrachten. De huidige Amerikaanse president Joe Biden maakt het er niet makkelijker op door de lablek-theorie op tafel te laten liggen. Hij laat de mogelijkheid onderzoeken door Amerikaanse inlichtingendiensten, mede vanwege het eerder genoemde artikel van de Wall Street Journal. Ze hebben drie maanden de tijd gekregen, dus tot eind augustus.

Uiteindelijk moet er, volgens Rottier, toegang komen tot de logboeken van het virologisch instituut in Wuhan. ‘Alle proeven worden vastgelegd. Je gaat er met een team lange tijd heen en kamt de logboeken uit van, zeg 2019. Welke proeven hebben jullie gedaan? Zijn er incidenten geweest? Alleen op die manier kun je duidelijkheid krijgen over wat er in dat lab is gebeurd.’

Het ziet er somber uit voor pogingen om de ontsnappingshypothese te bewijzen of te ontkrachten

Maar zelfs dan wordt het lastig, zegt Vlak, om de hypothese te ontkrachten. ‘Logboeken zijn nooit compleet. Het is allemaal mensenwerk. En ook al is er bewijs, dan nog zullen er altijd mensen zijn die zich niet laten overtuigen. Er is altijd wel een gaatje voor twijfel te vinden.’

Op dit moment lijkt de enige manier ter ontzenuwing van de lablek-theorie het vinden van de natuurlijke oorsprong – als die er is. Er moeten tussengastheren gevonden worden, maar het is de vraag of die nog leven of dat er nog bloedmonsters beschikbaar zijn. 

Het bewuste coronavirus moet dus worden aangetroffen in een van de talloze vleermuisgrotten in Zuid-China. Of grootschalig bloedonderzoek onder mensen zal moeten aantonen dat het virus al eerder circuleerde, zonder ziek te maken. 

Rottier: ‘Bij Ebola is de oorsprong nooit gevonden. En hoe meer tijd verstrijkt, hoe moeilijker het wordt. Op een gegeven moment wordt zoiets een cold case.’