
Is ons eten net zo gezond als vroeger? Boer Arnold van Woerkom is er duidelijk over: 'nee, het voedt niet meer.' Volgens de doorgewinterde agrariër worden onze groenten veel te eenzijdig bemest. Follow the Money bezocht zijn boerderij.
‘Ik geloofde het eerst ook niet,’ zegt boer Arnold van Woerkom uit Bant (Flevoland). ‘Ploegen vond ik mooi, ik deed gewoon wat andere boeren ook doen.’ Maar langzaam begon Van Woerkom zich meer te verdiepen in het voedsel dat hij produceerde; uiteindelijk veranderde hij compleet van mening. Nu is hij ervan overtuigd dat de landbouw anders moet: 'Het is alleen maar kilo's maal prijs, naar kwaliteit wordt niet gekeken.' Op zijn eigen bedrijf besloot hij het roer om te gooien.
Bekijk de reportage van Stijn en Ilia hieronder. Na de video volgt nog een analyse.
De nabeschouwing
Van Woerkom ploegt dus niet meer; ook bemest hij op een hele andere manier. Heeft dat zin? Zeker, hij brengt een belangrijk punt in: micronutriënten krijgen nauwelijks aandacht in de huidige landbouw. Daarmee bedoelt Van Woerkom mineralen die maar weinig in de bodem voorkomen, zoals ijzer, koper en zink.
Dus, beredeneert Van Woerkom, we moeten voldoende van deze zeldzamere mineralen in de bodem stoppen en ervoor zorgen dat de balans tussen de verschillende mineralen goed is. Doen we dat, dan krijgen wij planten genoeg mineralen binnen en wordt ons eten weer gezonder. Klinkt logisch, maar of onze gewassen inderdaad te weinig minerale micronutriënten bevatten is lastig te zeggen.
Grote tekorten wereldwijd
Wereldwijd is een gebrek aan micronutriënten zeker een probleem. Zo kampen grote gebieden in Azië en Afrika met tekorten aan zink. Dat zorgt naar schatting wereldwijd voor ongeveer 800.000 sterfgevallen per jaar. De meeste Nederlandse akkers worden echter bemest met dierlijke mest; die bevat al genoeg zink en andere micronutriënten. Hier is een gebrek in de bodem dan ook niet echt aan de orde. Zelfs wanneer er langere tijd geen nieuwe micronutriënten op het land worden gebracht. Maar, ook de balans tussen verschillende mineralen in gewassen is belangrijk.
Er zijn inderdaad wetenschappelijke studies die aangeven dat bij veel bemesting van stikstof – en dat gebeurt vaak – er in verhouding minder micronutriënten door de planten worden opgenomen. Maar, er zijn ook onderzoeken die aangeven dat dit niet het geval is. Al met al is dus niet keihard te zeggen dat ons eten deze mineralen mist. Maar goed, het feit dat de aardappelen van Van Woerkom veel meer mineralen bevatten dan zijn buren, geeft natuurlijk wel te denken.
Niet meer ploegen als ontstekingsremmer
Bovendien gaat het niet alleen om mineralen. Ook zogenaamde 'secondaire metabolieten' kunnen gezond voor ons zijn. Sommigen helpen ons lichaam bijvoorbeeld om ontstekingen tegen te gaan. De maatregelen die Van Woerkom neemt, zorgen waarschijnlijk voor meer van deze stoffen. Een kruidenmengsel of niet meer ploegen leidt namelijk tot meer verschillende soorten bodemorganismen en meer bodemorganismen zorgen vaak weer voor meer secondaire metabolieten. Opnieuw weer geen keihard direct bewijs dus, maar het is wel degelijk te beargumenteren dat het werk van Van Woerkom zin heeft.
Opnieuw weer geen keihard direct bewijs dus
De landbouw telt meer van dit soort indirecte effecten en precies dat maakt het zo'n ingewikkeld en weerbarstig vakgebied. Willen we echt snappen wat we doen en het systeem, zonder twijfel, in juiste richting veranderen dan moeten we al die indirecte effecten veel beter begrijpen.
Van Woerkom is elk geval overtuigd dat hij op de goede weg is. Zijn aardappelen en groenten probeert hij inmiddels voor een hogere prijs te verkopen. Dat gaat nog maar lastig. ‘Laatst werd ik gebeld door iemand van de groothandel. Hij vertelde dat ik zulke mooie producten lever en dat hij graag meer wilde bestellen, maar vervolgens wilde hij daar geen hogere prijs voor betalen.’ Niettemin gaat Van Woerkom door. ‘Ik heb een geweldig product, daar vind ik echt nog wel een goede prijs voor.’
Dit was deel 1 van de serie 'Wat zit er in ons eten? Wie verdient eraan? Follow the Money gaat deze weken op zoek naar meer alternatieve geluiden. We stellen daarbij twee vragen: is ons eten minder gezond geworden? En wie verdient er eigenlijk aan?
Volgende week deel 2: Luchtgaatjes of chemicaliën.
Beeld: Ilia ten Böhmer
35 Bijdragen
Uitgelicht door de redactie
Edmond Muller 7
Robelia 8
Meer de boer op en daarnaast wetenschappers (Landbouwuniversiteit Wageningen) uitnodigen om te reageren zodat e.e.a. ook wetenschappelijk onderbouwt wordt.
Leg ook de relatie tussen muizenplagen en grondgebruik. En tussen het mesten van miljoenen ganzen op de Friese weiden door overbemesting. Een lange maar heilzame weg.
Uitgelicht door de redactie
Edmond Muller 7
Jacques De la Haye 8
Lydia Lembeck 12
Jacques De la HayeEcht verse groenten is hooguit een dag of 4-5 vers genoeg. Momenteel is zelfs de biologische groenten uit de supermarkt na twee weken nog goed. Dan zijn de enzymen eruit en blijft alles langer goed. Ik denk dat die enzymen belangrijk zijn voor onze gezondheid. Groenten, kruiden en specerijen en ook bepaald fruit zijn niet alleen lekker en gezond, maar ook helpen ze nare ziektes te voorkomen en sommige werken zelfs geneeskrachtig.
Helaas is mijn pc de komende week weg. Hopelijk vrijdag, of zaterdag komt hij terug. Dus even rust...
bps 12
https://www.ftm.nl/artikelen/de-landbouw-moet-verduurzamen-maar-hoe (6. de ecologische boer, over Balbo.)
Hoe kan dat? Wat gebeurt er nou werkelijk in de bodem?
Vanuit de benadering van de bodem als complex-systeem is te verklaren dat de bodem als geheel, meer en andere eigenschappen verkrijgt over tijd dan de som der samenstellende delen; de levende en niet-levende componenten.
Maar hoe ziet het gehele proces er dan uit en hoe stuur je dat proces het beste met bewerken en het achterwege laten van bewerkingen, en invloed op componenten, zoals Van Woerkom doet en Balbo ook heeft gedaan, evenwel in de omstandigheden daar?
Ik zie een aantal sterke overeenkomsten in het teelt- en bodemmanagement van Van Woerkom en Balbo. Een verschil is de jaarrond hogere bodemtemperatuur in Brazilië.
Ik ben erg benieuwd naar de vervolgartikelen van Stijn van Gils bij FTM.
Lydia Lembeck 12
bpsDat heeft dus een functie.
bps 12
Lydia LembeckDat is niet waar ik aan denk.
Substraat is maar een heel schraal surrogaat van het immens complexe bodemsysteem waarin alle onnoemelijke diversiteit integraal een functie heeft.
Ik denk aan wat een gezonde, vruchtbare bodem is voor gezonde, vruchtbare gewassen.
Onder één voetzool leven miljarden organismen van een enorme verscheidenheid. Geen enkele soort en individu is een verspilling of nutteloos, maar draagt bij aan optimalisering van de vruchtbaarheid van het geheel.
Substraat heeft dat niet. Ook substraat kan kilo's en eenheden produceren dat van de land- en tuinbouw wordt verlangd, en dan ook maximaal wordt getracht te leveren.
Vruchtbaarheid is de eigenschap voor groei en vooruitgang van complexe systemen met leven, dat een bodem met gewas ook is.
Een gezonde bodem is een vruchtbare bodem, en vice versa.
Die grootheden zijn niet in eenheden uit te drukken, dus niet berekenbaar en niet voorspelbaar zoals met grootheden in dode, mechanische systemen wel kan, zoals een machine of een brug.
Ze zijn slechts uit te drukken in een mate op een schaal, in een verhouding dus, en zijn relatief en flexibel. De fysische, de chemische en de biologische gesteldheden in een bodem zijn integraal coherent, relatief, interactief en variabel.
Dat geeft het hele onderwerp een minder concreet karakter met veel ruimte voor subjectiviteit, twijfel, vaagheden en onzekerheid.
Ik ben er van overtuigd en niet op losse gronden, dat met algemene kennis van complex-systeem en complex-systeemeigenschappen ook het complexe bodemsysteem beter is te vatten en te behartigen.
Daar denk ik aan.
bps 12
Lydia LembeckBodemvruchtbaarheid heeft drie integraal coherente, interactieve, hoofdzakelijke componenten.
Deze drie kapitale grootheden komen overal ter wereld bij elke grondsoort voor, in een mate en in een onderlinge verhouding. Van woestijn tot pool en van bergtop tot diepzeetrog en alle plaatsen daar tussenin.
1. de fysische bodemvruchtbaarheid;
dit betreft de verhouding vaste delen (incl. organisch stof) : water (incl. opgeloste stoffen) : lucht.
Deze verhouding is meetbaar in eenheden. Een agrarisch courante verhouding is ca. 50:25:25 vol.%.
2. de chemische bodemvruchtbaarheid;
dit betreft het voorkomen en beschikbaar zijn bij een pH (zuurgraad) van chemische elementen en verbindingen in een verhouding van hoofdzakelijk stikstof (N), fosfor (P) en kalium (K) en verder in afnemende mate calcium (Ca), magnesium (Mg), zwavel (S) en nog heel veel andere elementen in heel kleine hoeveelheden (sporen) en vnl. metalen als mangaan (Mn), borium (B), natrium (Na), ijzer (Fe), koper (Cu), zink (Zn), cobalt (Co), molybdeen (Mo), enz. en niet-metalen als jodium (I) en selenium (Se) e.d.
Ook dit is meetbaar in eenheden door analyse.
3. de biologische bodemvruchtbaarheid;
dit betreft de diversiteit en activiteit van soorten en aantallen macro- en micro-organismen en hun functies.
Dit is vrijwel niet meetbaar, en variabel: de ‘spooky’ component die de concreetheid van het hele onderwerp ‘bodemvruchtbaarheid’ ondermijnt.
Er zijn recent wel technieken ontwikkeld en in gebruik die chromatografisch een beeld geven waarop succesvol sturing kan en al wordt gebaseerd. Maar het blijft een diagnostisch hulpmiddel.
Andere relevante grootheden zijn temperatuur (van resp. bodem en lucht) en licht (intensiteit en daglengte).
Ook die zijn meetbaar.
vervolgd.
bps 12
Lydia LembeckDe fysische, de chemische en de biologische bodemvruchtbaarheid zijn van sterke onderlinge invloed en wisselwerking op elkaar. Verandert er iets in het ene, dan verandert er geheid ook iets in al het andere.
Deze drie subgrootheden verkeren en werken in continue verhouding met elkaar, en bestaan zelf ook weer uit verhoudingen.
Fysisch werkt de (vaste delen : water : lucht) verhouding.
Chemisch werkt de verhouding van elementen en verbindingen (N : P : K : enz.),
Biologisch werkt de verhouding van soorten en aantallen en hun functies en invloed op het geheel.
En dat alles werkt weer op elkaar in en in verhoudingen.
Knap ingewikkeld, zo'n dynamisch systeem van verhoudingen van verhoudingen van verhoudingen, ...
Voor elke situatie en gewas is er een optimale verhouding en bodemtoestand naar gelang de behoefte.
In de natuur past de begroeiing zich aan de bodem aan.
In cultuur past de mens de bodem aan naar het gewas.
Het is voor de teler de kunst om de ideale toestand te benaderen en te handhaven c.q. te behartigen.
De fysische bodemvruchtbaarheid wordt onderhouden met grondbewerking en bodemwatermanagement.
De chemische bodemvruchtbaarheid wordt onderhouden met (kunst)mest voorziening.
De biologische bodemvruchtbaarheid is het ondergeschoven kindje, want weinig kenbaar en meetbaar.
Te complex.
Daar is naar alle waarschijnlijkheid nog de grootste winst in brede zin mee te maken, waar bijv. Van Woerkom in Nederland en Balbo in Brazilië al mee bezig zijn te realiseren.
Zij nemen een andere, meer complete weg naar hetzelfde doel van een ideale bodemtoestand en omgeving.
Edwin van der Plas
bps 12
Edwin van der PlasWat is een gezonde bodem?
Het woordje 'kan' komt heel veel voor in de tekst en er is in de afgelopen decennia nog maar weinig van gerealiseerd en wordt ook nog nauwelijks gerealiseerd, terwijl kennis en inzichten er wel zijn blijkens het artikel, en er ook al lang zijn. Er gebeurt te weinig mee. Veranderingen in het veld gaan moeizaam.
Annemiek van Moorst 11
Ik zou graag onderzoek zien waarin dat wordt bevestigd of - maar dan door onafhankelijke universiteit zonder belanghebbende agrobusiness - naar rijk der fabelen verwezen.
Nu wordt telkens beweerd dat 'gewone' groenten net zo gezond zijn, dat de pesticiden onder de norm zijn. Maar altijd zit daar de agrobusiness achter. Ook helaas bij de Universiteit van Wageningen.
Verder ben ik benieuwd naar de prijsstelling. Op zich hoeven (vele) biologische groenten niet veel duurder te zijn, maar zelfs al zou dat zo zijn blijkt keer op keer dat men daar wel voor wil betalen als het meergeld aan de producent toekomt. Nu worden alle biologische groenten en producten duurder verkocht alleen maar omdat de consument dat schijnt te verwachten niet omdat dat altijd moet. De meerprijs komt meestal ten goede aan tussen- of detailhandel.
Wim 69 6
Jan JC Saal 2
Rob Matthijssen
De Nederlander wordt ouder dan ooit, heel erg is het dus niet gesteld met onze voeding.
Ludovica Van Oirschot 15
Rob MatthijssenRobelia 8
Rob Matthijssenbps 12
RobeliaDenk je dat het weidevogelbestand nog zoveel voedsel van bodemorganismen kan vinden in de grond?
Daar is iets mee mis en de deskundigen mogen bedenken en nog onderzoeken wat er mis is.
Dus antwoord op de vraag waarom er zo weinig macro-organismen nog in de bodem voorkomen als voedsel voor weidevogels.
Kijk eens een dag nadien er een cocktail en overmaat van scherpe drijfmest in de grond is geïnjecteerd.
Alle wurmen en bodemleven ontvluchten die impact en sterven bovengronds of nog in de grond.
Dat kan bijv. al voorkomen worden door urinescheiding in de stal en voorbewerking of aerobe voorvertering van mest vóór het uitrijden. De mest wordt dan milder, organisch rijker en mineraal langduriger werkend naar gelang de activiteit en behoefte van bodemleven en gewas bij de omstandigheden van het weer.
Groeizaam weer: grote activiteit en behoefte en grote afgifte/vrijkomen van voeding.
Bij koud weer blijft het vastgelegd in en door het bodemleven en spoelt niet uit.
Win-win voor de boer en voor de natuur.
De bestaande bemestingswijzen en -middelen geven te grote schokken in het systeem.
Dat moet anders, geleidelijker en evenwichtiger met alle vruchtbaarheidsfactoren.
Steeds moet het bodemleven -en de biologische bodemvruchtbaarheid- zich weer van schokken herstellen.
Robelia 8
bpsIk woon in het Friese alwaar de luchten nog hetzelfde zijn al op de schilderijen van Jan van Goyen. De landbouw is nu verworden tot chemische industrie. In akkerbouwgebieden hier is geen vogel meer te vinden. De sloten worden jaarlijks uitgebaggerd. Aardappelen worden 12 keer bespoten. Net over de dijk in de kwelders begint het te leven. De scholeksters broeden op de platte daken van de verzorgingstehuizen en de kieviten zijn weg. De boeren hier rijden in 12 cilinders Dodge pick-up trucks en de landbouwgrond kost 70.000 euro per hectare.
Dit is het bedrijf en dit is hun referentiekader:
http://www.boerenbusiness.nl/
bps 12
RobeliaVandaar dat dit artikel over 'revitalising' jou ook zo aanspreekt.
Met een beetje verstand is de hele manier van landbouw bedrijven te verbeteren dat nog weer een flinke economische impuls kan geven tot ver buiten de sector.
Een natuurlijke kringloop van stoffen en mest is in wezen een opwaartse spiraal: kwalitatieve groei.
Enkel kwantitatieve groei voor de bank gaat gepaard met een neerwaartse spiraal voor de rest.
Maar de boeren lijken het verstand op '0' en de teller op '100' te hebben als de stemming er in zit.
Van het zorgzame en nuchtere boerenverstand en verantwoordelijkheidsgevoel is weinig meer over.
PS.
Ik heb sinds kort weer zwaluwen in de schuur om te nestelen.
Het is een drukte van jewelste en een komen en gaan.
Het enigste wat ik gedaan heb, is het waardevolle kleinmateriaal achter slot en grendel gezet, zodat ik de grote deuren dag en nacht open kan laten staan.
De zwaluwen vangen binnen en buiten alle schadelijke insecten weg voor vee en gewas.
Adembenemend, zulke scherpe bochten als zij op volle snelheid in de vlucht kunnen maken.
line 5
bpsIk mis de grutto's die ik vroeger hoorde op het land, nu al jaren niet meer. Even offtopic.
bps 12
lineIk mis de grutto ook al een aantal jaren, als de Pinksterbloemen bloei(d)en.
Vanavond las ik een bericht op NOS.nl over een abnormale vliegenzwerm in Stavoren.
http://nos.nl/artikel/2173374-enorme-zwerm-muggen-bedekt-heel-stavoren.html
Ze noemden het naïef 'heel bijzonder'. Het demonstreert helaas en juist de onbalans in de natuur in Friesland die Robelia beschreef. Met o.a. voldoende zwaluwen komt dat niet voor.
Hier betreft het nog een explosie van onschadelijke insecten.
Vliegenplagen, muizenplagen, ... Je voelt op je klompen wel aan wat er mis is.
Robelia 8
bpsBoeren zwaluwen in de eigen schuur, zowaar het mooiste van 't boerenleven.
Ze komen in de eerste week van april en als ze vertrekken is het treurig stil.
In Ferwert hebben we nog huiszwaluw, gierzwaluw een boerenzwaluw..
Nu nog een uilenkast in de schuur en je hebt ook geen muizen meer.
Ben in '77 naar de landbouwschool in Deventer geweest, net toen de hele industrialisatie van de landbouw gekkenwerk werd. Het werd een nachtmerrie.
Helemaal off-topic.
Ben aan het sparen voor deze schoonheid bij mij om de hoek.
http://www.funda.nl/koop/jannum/huis-85104279-tsjerkestrjitte-1/
Crowdfunding? (en in de kapschuur de redactie van FTM :))
bps 12
RobeliaDat zie je bij nieuwbouw niet meer.
Gaan !
HeRo 7
RobeliaErnest Jacobs 6
HeRoEr hangen erg grote belangen aan glyfosaat vast, dus de lobby zal vol op het orgel gaan.
https://radar.avrotros.nl/uitzendingen/gemist/29-08-2016/pesticidengebruik/
Radar had het er ook een keer over.
Berend 6
RobeliaRobelia 8
Berend 6AVHK 4
Rob MatthijssenHet argument dat we steeds ouder worden is appels met peren vergelijken. Ik betwijfel ten zeerste of de generaties die vanaf 1940 zijn geboren, en zeker de generaties die vanaf 1990 zijn geboren, ook daadwerkelijk ouder zullen worden. Als je kijkt hoe we tegenwoordig "aangevallen" worden met straling, geinjecteerde cocktails, bewerkt voedsel (mag het nog voedsel heten ?), vervuild kraanwater (there is something in the water), etc dan meen ik met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid dat we niet steeds ouder meer worden, maar steeds jonger. Gemakshalve houd ik daarbij de AOW leeftijdsgrens aan als streefdatum van de machthebbers waar het volkse "levensklokje" dient te stoppen. Als de robots een groot deel van het menselijk werk hebben vervangen, dan gaan we nog jonger worden. Niet als het aan mij ligt.
[Verwijderd]
[Verwijderd]
AVHK 4
[Verwijderd]Norbert Mergen-Metz 3
Wim Janssen 1
Zelf eet ik voornamelijk biologisch waar het kan, of groenten uit eigen tuin. Eerlijk gezegd proef ik geen verschil tussen dat of supermarkt groentes.
Daarnaast zou je verwachten dat een structureel tekort aan essentiële mineralen over de doorsnee van de bevolking zou leiden tot een toename van ziektes vergelijkbaar met scheurbuik, rachitis etc. Maar in plaats daarvan, worden we in NL gemiddeld langer, gezonder en ouder.
Over de periode 20 tot 50 jaar geleden, hoorde ik regelmatig dat toen groentes helemaal suf werden gekookt. "Alle vitamines werden er uitgekookt". Ook was de bodem en het water in NL behoorlijk meer vervuild in die periode ten opzichte van nu. Heeft dat significante verschillen opgeleverd in de demografische statistieken?
Dus buiten de al-of-niet meetbare effecten op de menselijke gezondheid, lijkt het me veel belangrijker om de effecten op het ecosysteem te meten.
Ernest Jacobs 6
Wim JanssenDat veroorzaakt niet meteen een tekort. Het lichaam maakt zelf een aantal vitaminen aan en om bijvoorbeeld scheurbuik te krijgen moet je echt helemaal geen vitamine C meer binnen krijgen. In een frikandel speciaal zit al vitamine C, omdat rauwe ui aardig wat bevat.
https://www.voedingswaardetabel.nl/voedingswaarde/voedingsmiddel/?id=573
Ik vraag me af of we misschien een u - bochtje te zien gaan krijgen in de levensverwachting in de nabije toekomst. Dat zal de tijd leren. Wat nu al wel helder is, is dat mensen steeds vroeger medicijn afhankelijk worden.