Doorgaan of stoppen? Tijdens verschillende besloten bijeenkomsten in het najaar van 2017 beslist het College van Bestuur van de Universiteit Leiden in samenspraak met de afdeling Chinastudies over de toekomst van een omstreden Chinees instituut.

Dit Confucius Instituut is een taal- en cultuurinstituut, betaald door de Chinese overheid. Wereldwijd zijn er bijna vijfhonderd. De instituten zijn altijd samenwerkingen tussen een Chinese universiteit en een buitenlandse kennisinstelling, en worden overzien door het Center for Language Education and Cooperation (vroeger: Hanban). 

De Chinese overheid gebruikt deze instituten als propaganda-kanaal, liet Follow the Money eerder al zien. ‘Mensen vragen mij vaak over het aandeel van het Confucius Instituut in soft power,’ zei de Chinese Xu Lin, nadat ze in eigen land de ‘Influence the World-award’ won voor de oprichting van de Confucius Instituten. ‘We proberen inderdaad onze invloed uit te breiden.’ 

De instituten zijn dan ook omstreden: ze sluiten bepaalde, voor China gevoelige onderwerpen uit van activiteiten, een praktijk die haaks staat op universitaire vrijheid. Ook zijn ze gelinkt aan spionage. 

In Nederland hebben Maastricht en Groningen nog zo’n instituut, en worden van daaruit ook Chinese lessen voor middelbare scholen gefinancierd. De Universiteit Leiden stopte in 2019 als enige met de samenwerking, maar de reden daarvoor was tot nu toe vaag. Op vragen van Follow the Money weigerde de universiteit te reageren. Documenten verkregen vanuit de Wet open overheid (Woo) scheppen meer duidelijkheid. 

Hoe komt zo’n Chinees instituut bij de universiteit Leiden terecht? Dat ging eigenlijk min of meer per toeval. Henk Kool, indertijd de Haagse wethouder van Sociale Zaken, Werkgelegenheid en Economie (PvdA), ijverde in 2007 voor de komst van het eerste Confucius Instituut naar Nederland. In samenwerking met de Chinese Shandong University, zou dat instituut zich vestigen op de Haagse campus van de Universiteit Leiden.

Kool, vanwege zijn voorliefde voor China ook wel ‘rode of Chinese Kool’ genoemd, vertelde in zijn slotspeech van het Brusselse congres EU-China Soft Diplomacy in april 2013 dat hij door meerdere organisaties was gewaarschuwd voor mogelijke, ongewenste invloeden van het Confucius Instituut. Die waarschuwingen had de wethouder naast zich neergelegd. ‘We vergeleken het instituut met de Franse Alliance Française en de Duitse Goethe-instituten. We zijn trots op het Confucius Instituut in Den Haag.’

De Chinezen klagen steen en been over hun positie op de Haagse campus: ze willen naar Leiden

De Chinezen delen die trots niet. In een interne notitie van maart 2009, verkregen via de Wob, klaagt de Chinese leiding van het Confucius Instituut steen en been over zijn positie op de Haagse campus. De huur is hoog, te weinig studenten willen voor de cursussen Chinees betalen en de universiteit ondersteunt het Chineestalige onderwijs niet. Tot overmaat van ramp wordt het instituut aangestuurd door een campus die geen enkele ervaring heeft met Chinese cultuur en activiteiten. 

De Chinezen willen naar Leiden, het summum van kennis over China in Nederland.  De Universiteit Leiden gaat akkoord, onder de voorwaarde dat de tekst van de oorspronkelijke overeenkomst wordt aangepast. In dat eerste contract zouden de Chinezen namelijk te veel invloed hebben. In 2010 verhuist het Confucius Instituut naar Leiden. 

Stoppen of verlengen?

Die eerste jaren verloopt de samenwerking relatief vlekkeloos. Tot het College van Bestuur samen met de afdeling Chinastudies in het najaar van 2017 moet besluiten of ze de overeenkomst met het Confucius Instituut – die afloopt in augustus 2018 – opnieuw zal verlengen. Op tafel liggen drie scenario’s: stoppen, doorgaan op dezelfde voet of zoeken naar extra geldschieters. De China-coördinator van Universiteit Leiden, Ingrid d’Hooghe, pleit voor voortzetting. Rector magnificus Carel Stolker en het Chinese Hanban zijn ook voor. 

Ze spreken af om de overeenkomst met een jaar te verlengen, en in de tussentijd te proberen om de gemeenten Leiden en Den Haag en diens hogescholen aan boord te krijgen. Leiden heeft op dat moment al veel samenwerkingsbanden met Chinese universiteiten en profiteert van de aanwas aan Chinese studenten. 

Het aantal Chinese master- en bachelorstudenten groeit tussen 2012 en 2016 van bijna 120 tot bijna 210. Ook het aantal Chinese PhD’ers neemt toe. Beide zijn een cash cow voor de universiteit. Daarnaast stimuleren zowel Nederland als Europa de samenwerking.

Geldschieters zien er geen brood in

Om de toch al hechte banden verder te versterken, vliegt vice-rector magnificus Hester Bijl op 9 oktober 2018 via het Japanse Osaka naar Jinan in China. Daar wacht een delegatie van de Universiteit Leiden en het Leidse Confucius Instituut haar op. 

De volgende dag bezoeken ze partner-universiteit Shandong University. Van daar reizen ze met de hogesnelheidstrein naar Beijing, om er een bezoek te brengen aan de China Scholarship Council (CSC), een belangrijk maar omstreden instituut dat onder andere beurzen voor Chinese studenten en promovendi regelt. 

De reis gaat gepaard met een heuse socialemediacampagne. Verslagen en foto’s van de reis worden op Facebook, Instagram maar ook op Chinese sociale media gezet. 

Terwijl Bijl en consorten in China flink aan netwerken zijn, is in Leiden duidelijk dat de gehoopte partners en financiers – gemeenten en hogescholen – geen brood zien in een samenwerking met het Confucius Instituut. Wat nu? 

In een intern memo voor de afdeling Chinastudies van 18 oktober 2018 wegen sinoloog en CI-directeur Maghiel van Crevel, een van de Nederlandse directeuren van het Leidse Confucius Instituut, en China-coördinator Ingrid d’Hooghe de baten en lasten af. 

Tot de baten rekenen ze de toegang tot (broodnodige) fondsen – al kan de vraag gesteld worden of ze daarvoor het Confucius Instituut nodig hebben. Daarnaast verstrekt het instituut subsidies voor culturele evenementen en onderzoek aan het Leiden University Centre for Linguistics, geeft studiebeurzen en financiert training voor docenten aan Chinese zaterdagscholen. 

Hier tegenover staan wat de afdeling Chinastudies betreft fikse lasten voor de universiteit: jaarlijks is die 30.000 euro kwijt aan de samenwerking. Het gaat vooral om kosten voor de infrastructuur. 

Academische vrijheid in het geding

Intussen zijn Confucius Instituten wereldwijd in opspraak geraakt door het schenden van de academische vrijheid, intimidatie van tegenstanders van het regiem en (pogingen tot) spionage. Met dat type problemen zou Leiden echter nooit te maken hebben gehad. Volgens een intern memo dat Follow the Money verkreeg, is dat te danken aan de tekst van de overeenkomst en aan de ‘zorgvuldigheid en toewijding’ van zowel staf als bestuurders van het instituut. 

Maar er is wel een ander probleem. Chinese media en instituten beschouwen het Confucius Instituut en de Universiteit Leiden in toenemende mate als één geheel, blijkt uit een van de verkregen documenten. En dat is voor Leiden toch wat ongemakkelijk. ‘CILU is een verlenging van Hanban, dat op zijn beurt weer een verlengstuk is van de Chinese partijstaat. De directe band tussen het Confucius Instituut en de Chinese partijstaat wordt in toenemende mate negatief bekeken door de Nederlandse maatschappij, de media en de regering,’ staat in een memo, opgesteld voor een plenaire discussie op 29 oktober 2018. 

De ‘vloedgolf’ aan publicaties over de Confucius Instituten is in de ogen van het bestuur niet altijd ‘even nuchter en substantieel’

Ook de kritiek uit het buitenland is voor de afdeling Chinastudies van de Universiteit Leiden niet onopgemerkt gebleven. Die verwijst naar een ‘vloedgolf’ van buitenlandse publicaties over de Confucius Instituten, en stelt zichzelf de vraag: ‘Is het in orde voor (de afdeling Chinastudies van) de Universiteit Leiden om als ankerplaats [host] op te treden voor een stichting die een vehikel is voor culturele diplomatie vanuit China?’

Volgens de afdeling zijn de buitenlandse publicaties niet altijd even ‘nuchter en substantieel’. De studies die ze wel serieus nemen, zijn twee oudere studies uit 2014 en 2016. Die worden gek genoeg in de herfst van 2018 pas voor het eerst genoemd. 

Die uit 2014 is een wetenschappelijke publicatie van Christopher Hughes, een gerenommeerd onderzoeker aan de vakgroep International Relations van de London School of Economics and Political Science. De belangrijkste (retorische) vraag in zijn werk: hoe rijmen Westerse universiteiten hun waarden van academische vrijheid en respect voor religieuze en politieke diversiteit met hun band met instituten die deze waarden ondermijnen?

Discussie vanwege ‘influencing’

Dit aspect komt ook aan de orde in een ‘vertrouwelijk’ memo van 26 november 2018, geschreven door de China-coördinator en twee stafleden van Chinastudies en gericht aan rector magnificus Carel Stolker: ‘Academische vrijheden worden in China steeds meer ingeperkt. Het maatschappelijk debat over onwenselijke politieke ontwikkelingen en de systematische schending van mensenrechten neemt toe. De Confucius Instituten staan internationaal ter discussie, in het kader van “influencing”. De fundamentele vraag of Universiteit Leiden een Confucius Instituut wil huisvesten en haar naam daaraan verbinden wordt steeds belangrijker.’ 

Binnen Chinastudies is hierover gestemd, blijkt uit het memo: ditmaal is er wel een krappe meerderheid – van tien stemmen tegen acht – die van het Confucius Instituut af wil. 

Dat moet het College van Bestuur diplomatiek aan de Chinezen melden, zeggen ze erbij. Een risico is bijvoorbeeld dat China Leidse wetenschappers (tijdelijk) geen visa kan verlenen.

Dus luidt de fundamentele vraag: ‘Wil Universiteit Leiden zich laten leiden door angst voor vergeldingsacties van Chinese zijde?’

Kogel door de kerk

Op 17 december 2018 lijkt de kogel door de kerk. In een vertrouwelijk memo adviseren de China-coördinator van Leiden en twee stafleden van Chinastudies de universiteit om de overeenkomst met het instituut niet te verlengen.

Over de fundamentele discussie of een Westerse universiteit als Leiden zaken moet doen met een instituut dat verbonden is aan een regiem dat mensenrechten schendt en academische vrijheden inperkt, wordt met geen woord gerept.

De nadruk ligt nu op praktische redenen: ‘De activiteiten van CILU, die vooral op het vlak liggen van culturele evenementen en onderwijs op middelbare scholen, dragen niet bij aan de strategische doelstellingen in de samenwerking met China.’ Die doelstellingen zijn: versterking van excellent onderzoek, verrijking van onderwijs en innovatie en impact op wetenschap, economie en maatschappij.

Er wordt een plan bedacht ‘om het besluit aan Chinese zijde te laten landen’ en om ‘gezichtsverlies van de Chinese partners te beperken’

Dat de baten niet opwegen tegen de kosten, is de tweede reden om de samenwerking te stoppen. Het Confucius kost de universiteit jaarlijks 30.000 euro en het ‘Nederlandse directoraat kost Chinastudies 0,1 fte van een hoogleraar (in de praktijk meer). Er zijn niet of nauwelijks inhoudelijke of strategische baten.’

Het besluit staat vast, maar mag absoluut niet lekken naar de pers. Daarvoor ligt het te gevoelig. 

Er wordt een plan bedacht ‘om het besluit aan Chinese zijde te laten landen’ en ‘om gezichtsverlies van de Chinese partners, Shandong University en Hanban, te voorkomen of te beperken’. 

Richting China zal de universiteit duidelijk communiceren dat de Chinese en Nederlandse directeuren van het Leidse Confucius Instituut goed werk hebben gedaan.

Op 22 januari 2019 stuurt de Nederlandse leiding van het Leidse Confucius Instituut een mail rond met de mededeling dat Hanban en de Shandong University formeel op de hoogte zijn gesteld van het Leidse besluit om met het instituut te stoppen. Grote vraag is nu: hoe gaat China reageren?

Het antwoord luidt: verrassend vriendelijk. Vreesde Leiden eind 2018 nog voor repercussies, in brieven van 15 en 16 februari 2019, gericht aan Carel Stolker, zijn professor Fan Liming van Shandong University en professor Ma Jianfei, onderdirecteur van Hanban, uiterst hoffelijk. Zij betreuren het einde van het Confucius Instituut aan de universiteit, maar Fan Liming stelt direct voor om de goede samenwerking met Leiden over te hevelen naar meer onderzoeks- en sinologie-gerelateerde gebieden. 

Leidse dubbelslag

Van Chinese zijde komt het pleidooi om het einde van het Confucius Instituut niet publiekelijk bekend te maken ‘in het geval mensen met een beperkte kennis van het Confucius Instituut dit zullen aangrijpen om vervormde of zelfs kwaadaardige kritiek op het CI te leveren voor politieke doeleinden’. Mocht Leiden toch tot een publieke mededeling besluiten, dan moeten de ‘vruchtbare resultaten en bijdragen van het CILU in het afgelopen decennium’ worden benadrukt. Shandong University levert zelfs een tekstvoorstel voor het persbericht aan.

Aldus geschiedt. Op 18 februari 2019 horen de studenten Chinastudies dat de samenwerking met het Confucius Instituut per 31 augustus wordt beëindigd. Het instituut ‘past niet meer in de China-strategie’. Het College spreekt zijn ‘grote waardering’ uit voor het werk van het instituut. 

Diezelfde dag verschijnt het bericht ook op de website van de universiteit. Daarin prijst de universiteit het ‘uitstekende werk’ van het instituut dat ‘heeft bijgedragen aan kennis en begrip van de Chinese taal en cultuur in de Nederlandse samenleving en aan culturele en educatieve uitwisseling tussen China en Nederland’. 

Over mensenrechten en propaganda voor een totalitair regiem geen woord. Door slim te manoeuvreren heeft Leiden een dubbelslag geslagen: het heeft afstand genomen van een omstreden instituut, zonder de banden met Shandong University en China te schaden. 

‘Hoewel er geen aanwijzingen zijn voor politieke beïnvloeding via de Confucius Instituten, is tijdens lessen in het hoger onderwijs alertheid gewenst’

Ingrid d’Hooghe treedt op 1 september 2022 in dienst bij Instituut Clingendael als directeur van het China Centre. In juni 2020 brengt ze samen met Brigitte Dekker als ‘senior research fellow’ van Clingendael een rapport uit over China’s invloed op het onderwijs in Nederland. 

Hoewel er geen aanwijzingen zijn voor politieke beïnvloeding via de Confucius Instituten, is tijdens lessen in het hoger onderwijs alertheid gewenst, luidt één van de conclusies. Door het feit dat de Chinese overheid de instituten aanstuurt, is de mogelijkheid van politieke beïnvloeding door China ‘steeds aanwezig’. 

‘De huidige situatie van inbedding van de Confucius Instituten in Nederlandse kennisinstellingen staat daarom op gespannen voet met de onafhankelijkheid van die instellingen en de Nederlandse normen en waarden op het gebied van wetenschappelijke integriteit,’ concluderen de onderzoekers.