Een goede crimineel heeft het maar moeilijk. Om geen spoor achter te laten worden liquidaties, afpersingen, vrouwenhandel en containers met drugs bij voorkeur met cash betaald. In de top van de piramide hebben criminelen daarom soms letterlijk vuilniszakken vol gekreukelde, met bloed besmeurde bankbiljetten. Hoe kun je daar nu onopvallend een Ferrari of een Amsterdams grachtenpandje van kopen?

Wie zich wel eens bij nacht en ontij heeft begeven in het nachtleven van Riga, de hoofdstad van Letland, heeft het in de praktijk kunnen zien. Ambassades van Westerse landen waarschuwen er voor Russische bendes die buitenlanders afpersen. Dat gaat zo: rondborstige vrouwen lokken beschonken mannen die er vermogend uitzien naar binnen bij clubs in achterstraatjes. Daar blijkt — te laat — dat een glaasje water al 50 euro kost. Wat een glas champagne er kost, wilt u waarschijnlijk niet weten.

Wilt u vertrekken, dan blijkt dat er maar één uitgang is, die met een knop achter de bar bediend wordt. Behalve een schaarsgeklede dame die drankjes uitgeeft, staan daar helaas echter ook twee in leren jassen geklede mannen die net zo breed als lang zijn. Natuurlijk mag u weg, maar we moeten het wel over de rekening hebben.

De meeste mensen zullen niet genoeg contanten bij zich hebben om meteen te kunnen afrekenen. Geen probleem, Dimitri en Anatol lopen wel even mee naar de bank. Die is, heel handig, ook ‘s nachts open. Wanneer de deur met koperen handgrepen opengaat, wordt het gezelschap verwelkomd door wederom een onwaarschijnlijk mooie vrouw. Ze is gekleed in mantelpak, haar naaldhakken klikken op de marmeren vloeren. Er kan in elke valuta geld opgenomen worden, maar herhaaldelijk wordt geopperd te kiezen voor Russische roebels. Daar komt de bank kennelijk in om.

Uiteindelijk zou zich wreken dat het land een zo grote witwasbank op haar grondgebied heeft.

Deze specifieke bank heet Parex Bank en heeft een slogan die haar bijzondere bedrijfsmodel verklaart: ‘Letland, net iets dichterbij dan Zwitserland’. Ook opmerkelijk: de slogan is in het Russisch. Parex heeft duidelijk een specifieke doelgroep op het oog.

Russificatie

Letland was lang een satellietstaat van Rusland. In 1990 riep de Baltische republiek met 2,6 miljoen inwoners haar onafhankelijkheid uit, een daad die het begin van het einde van de Sovjet-Unie inluidde. Die verzelfstandiging was een vreedzaam proces, waarbij wel een oplossing moest worden gevonden voor de Russische minderheid in het land. Die besloeg op dat moment een kwart van de bevolking; de hoofdstad Riga was zelfs voor de helft Russisch. Hun aanwezigheid was te danken aan de politiek van Stalin, die de Baltische staten poogde te russificeren via massa-immigratie van zijn eigen onderdanen.

In het treinstation van Riga openden Valeris Kargins (rechts op de foto) en Viktor Kraszovickis begin jaren ’90 Parex, een grenswisselkantoor. Omdat veel etnische Russen regelmatig de nieuwe grens met de grote buur overstaken, was het logisch dat er een bankje kwam waar roebels konden worden omgewisseld. Kort daarna accepteerde Parex Bank ook deposito’s van contanten die de grens waren overgestoken. In 2008 was het balanstotaal van Parex aangezwollen tot omgerekend bijna 5 miljard euro, op een economie van ruim 20 miljard euro. Uiteindelijk zou zich wreken dat het land een zo grote witwasbank op haar grondgebied heeft.

Een fors deel van Parex’ kapitaal bestond tien jaar geleden uit Russisch spaargeld, waarvan een groot deel crimineel verkregen is. Er zijn ook ‘gewone’ Russen die hun spaargeld er parkeren, om te voorkomen dat de overheid hun eerlijk verdiende geld kan confisqueren. In Rusland is dat na 1917 een begrijpelijke angst. 

De bank zorgt voor de logistiek rond de bankbiljetten. Die kunnen gewoon in de kofferbak de grens over: de contacten met de douane zijn goed. De bankbiljetten kunnen vervolgens door toeristen uit de muur worden getrokken, zodat die via hun rekening lopen en witgewassen zijn. Zodoende richt een significant deel van de Letse economie zich op het aansporen van toeristen om heel veel contant geld nodig te hebben.

Een andere witwasroute loopt via de bankier der bankiers: de Letse Centrale Bank. Die neemt de biljetten van Parex aan en maakt daar een digitaal saldo van, een procedure waarbij het de Centrale Bank eigenlijk zou moeten opvallen dat Parex aanzienlijk meer contant geld inbrengt dan andere banken doen. Sommige insiders, waaronder een voormalig Parex-werknemer die we spraken, vermoeden zelfs dat de Centrale Bank is omgekocht – net als de douane, politie en andere instellingen. Heel vreemd is die gedachte niet: in juni dit jaar werd Ilmārs Rimšēvičs — de president van de Letse Centrale Bank en lid van de Raad van Bestuur van de ECB — opgepakt wegens het aannemen van een half miljoen euro aan smeergeld. 

Gratis geld

De bank van Kargins en Kraszovickis had een balanstotaal van miljarden, in contanten opgehaald bij tienduizenden Russische klanten met gouden vingers. De eigenaars van Parex werden hebberig: ze wilden een hoge rentemarge, hoewel die al flink was aangezien het Russische spaargeld zo goed als gratis binnenliep. Inmiddels is rente op spaargeld een uitstervend fenomeen, maar indertijd, in 2008, kreeg elke Europeaan nog een paar procent. De klanten van Parex echter niet: dat was de prijs die ze betaalden voor hun kluisje in het buitenland. Parex leende dat gratis geld vervolgens weer uit aan riskante ondernemingen, en kon zo aan twee kanten verdienen.

Toen de kredietcrisis uitbrak, bleek dat veel bezittingen van Parex te hoog gewaardeerd waren. Er ontstond paniek bij alle Letse banken, waardoor spaarders hun geld wilden weghalen. De ‘accountmanagers’ van Parex hadden de vervelende taak om hun Russische klanten te bellen met de mededeling dat een fors deel van hun spaargeld was verdampt. Een werknemer van de bank vertelde ons dat die boodschap aan de andere kant van de Lets-Russische grens niet altijd even kalmpjes werd geaccepteerd.

De regering had Letland van de ene dag op de andere gefailleerd

Ook de Letse regering had een probleem: wat te doen? Moesten ze alle banken redden, inclusief die van de Dimitri’s en Anatols van de wereld? Dat was een verdedigbare optie: destijds lag er ook in Nederland een steunpakket klaar voor alle systeembanken die het moeilijk hadden. Riga kon zeggen dat het alle banken wilde redden om de bank run - die al in volle gang was – te keren. Later, als de rust was wedergekeerd, zou een diepgaander onderzoek naar Parex kunnen volgen.

Een tweede optie was om geen enkele bank te redden. Dat leert bankiers de nuttige les dat uit winstbejag risico’s nemen, kan betekenen dat je niet wordt gered – wat een rem op zulk gedrag zet. Denemarken koos begin jaren ’90 bijvoorbeeld voor deze aanpak. Op korte termijn zorgt dat voor een harde recessie, op langere termijn komt het land er echter sterker uit: de rot is dan uit het bankwezen gehaald, waardoor het vertrouwen zich snel herstelt. Deense bankiers hebben hun lesje geleerd en hebben nu de hoogste buffers ter wereld.

Een derde optie was dat Riga alle banken zou redden, behalve Parex. Banken redden is geen sinecure en ligt politiek lastig, maar is te rechtvaardigen: het zou de verliezen van de Letse spaarders beperken. Wanneer een bank vol Russisch spaargeld als enige wel mocht omvallen, was dat een goed te verdedigen aanpak geweest.

Maar Letland koos voor een vierde optie. Ze lieten alle banken met Lets spaargeld omvallen, terwijl Parex als enige werd gered. Insiders menen dat de regering waarschijnlijk omgekocht was door Kargins en Krascovikicks; er was geen andere verklaring voor deze krankzinnige beslissing. (Voor het Parex-duo was omkoperij een logische zet: hun alternatief was dat ze met een blok beton aan hun voeten in de rivier de Dvina zouden worden gegooid.)

Omdat Letland niet over voldoende financiële middelen beschikte, moest Riga een obligatielening uitschrijven op de internationale kapitaalmarkt. Al vrij snel werd de rest van de wereld duidelijk dat de Letse regering geld zocht om Russische zwartspaarders te redden. Om die reden wilde niemand Letland helpen: het land werd direct van de kapitaalmarkt afgesloten, en de Letse crisis van 2008 was een feit. De regering had Letland van de ene dag op de andere gefailleerd. 

Letland stond indertijd op het punt om de euro in te voeren. Tot opluchting van de regering schoot de EU haar te hulp: er werd een standby-faciliteit opgezet van 7,5 miljard euro, die uiteindelijk voor de helft wordt aangesproken. Met dat geld werd Parex gered. De schuld kwam echter wel ten laste van de Letse begroting, met twee gevolgen. Ten eerste werd Letland zo een soort Griekenland avant la lettre; een land dat onder curatele staat. Er moest knetterhard worden bezuinigd. Veel mensen die in de collectieve sector werkten, verloren in korte tijd de helft van hun inkomen. De Letse economie kromp in 2008 en 2009 met een kwart.

Ten tweede waren alle burgers die geld bij andere banken dan Parex hadden staan, een groot deel van hun spaargeld verloren. De Letse bevolking moest zodoende dubbel bloeden, zuiver omdat een bank als witwaskanaal voor de maffia uit Rusland – en in mindere mate uit landen als Oekraïne en Wit-Rusland – was gebruikt. Er braken ernstige rellen uit in Riga, waarbij de politie militaire hulp moest inroepen om de rust te herstellen.

Volgende week in deel twee: hoe is het Letland en de betrokken politici sindsdien vergaan, en hoe ontwikkelde de band tussen de EU, de ECB en Letland zich?