Op 200 kilometer uit de kust van Den Helder landt een helikopter in nat en winderig weer op het Nederlandse boorplatform D12b. In de cabine zitten werklui van Wintershall Noordzee, klaar om aan de slag te gaan op de eerste winningsdag van het nieuwe, veelbelovende Sillimanite gasveld. Op 20 februari 2020 stroomt het eerste gas via pijpleidingen naar de gasterminal in het Groningse Uithuizen. 

In Rijswijk, op het hoofdkantoor van Wintershall Noordzee, ploppen de champagnekurken. De joint venture tussen het Duitse Wintershall Dea (50 procent) en het Russische Gazprom (50 procent) kan na jaren van tegenvallende gasopbrengsten wel een succesje gebruiken. 

De hoop is daarom gevestigd op de veelbelovende nieuwe locaties. Het Sillimanite gasveld (zie ook de kaart hieronder) is een kansrijk gebied. Het ligt precies op de grens tussen Nederland en Groot-Brittannië, waar Wintershall ook de gaswinning uit Britse velden bij elkaar brengt.

Wintershall bouwde de afgelopen decennia een aanzienlijk imperium op in de Nederlandse Noordzee, en exploiteert er inmiddels een collectie van kleinere gasvelden. Bij een kwart van de gaswinning op Nederlandse (zee-)bodem is het betrokken als operator of vergunninghouder. De volumes, waarmee jaarlijks zo’n twee miljoen huishoudens verwarmd kunnen worden, verkoopt Wintershall grotendeels op de spotmarkt, waarna het gas via zowel eigen als Nederlandse leidingen op het gasnet aan wal wordt gebracht.

Blijdschap van korte duur

Toenmalig minister van Economische Zaken Eric Wiebes was blij met Wintershall. Hij had liever gaswinning uit kleine velden in de Noordzee dan import van gas uit Rusland, vertelde hij de Kamer in mei 2018. Nederland zou volgens Wiebes nog decennia afhankelijk zijn van gas ‘en dan is eigen productie beter voor het klimaat, beter voor de werkgelegenheid en economie, het behoud van kennis en óók geopolitiek beter.’ 

Maar sinds de Russische aanval op Oekraïne is van de blijdschap weinig meer over. Het Duitse Wintershall Dea stuurde in de dagen na de aanval een reeks persberichten uit om de gebeurtenissen openlijk af te keuren. Ook de aandeelhouder van Wintershall Noordzee veroordeelde de Russische aanval, en zei desgevraagd tegen Follow the Money alle communicatie met haar joint venture partner ‘te beperken tot wat noodzakelijk is voor de bedrijfsvoering.’ 

In Nederland wil inmiddels een Kamermeerderheid af van Gazprom in de Noordzee. Een motie van VVD-Kamerlid Jeroen Wijngaarden om Russische bedrijven te weren bij gaswinningsprojecten werd door 124 Kamerleden gesteund. ‘Gazprom is de geldautomaat van de gewelddadige oorlogsmachine van Poetin’, waarschuwde Wijngaarden. Ook benoemde hij dat Poetin via Russische bedrijven spioneert, of de gaswinning kan saboteren. 

Hoe groot is dat gevaar? 

Gazprom aan zee

Wintershall Noordzee is al decennia actief voor de Nederlandse kust. Het heeft volgens energiedeskundige Jilles van den Beukel van de Haagse denktank HCSS een goede reputatie. Het bedrijf is ‘leidend’ in de gaswinning uit de kleinere gasvelden op de Noordzee en heeft ‘technisch goede mensen’. 

Uit data-analyse van FTM blijkt dat Wintershall Noordzee bij een groeiend deel, nu zo’n kwart, van de gasproductie op het Nederlands continentaal plat betrokken is. Dat is bijna 6 procent van het jaarlijkse gasverbruik in heel Nederland.

Dit jaar bezit het bedrijf 29 van de 104 winningsvergunningen op de Noordzee. Daarnaast is het eigenaar van tientallen pijpleidingen, een gasterminal in IJmuiden, boorplatforms en andere infrastructuur, en is het daarmee één van de grote spelers in de Nederlandse zee. 

Gazprom blijkt bovendien geen zogeheten stille vennoot, maar het speelt een actieve rol in de bedrijfsvoering van Wintershall. Er werken veel Russen in alle geledingen van het bedrijf. In het bestuur zitten enkele zwaargewichten van Gazprom, zoals de Rus Alexander Kim. Hij is naast commissaris van Wintershall Noordzee ook directeur van het Nederlandse Gazprom EP International BV, van waaruit veel internationale projecten worden bestuurd. Ook is Kim directeur bij het Britse Gazprom Marketing and Trading Ltd, dat 40 procent gebruiksrecht heeft in Nederlandse grootste gasopslag Bergermeer. Tot slot is hij bestuurder van het in Duitsland gevestigde Wintershall AG, waar Libische olievelden en Russische gasvelden in zijn ondergebracht.

Leningen

Ook financieel is Gazprom een volwaardige partner in Wintershall Noordzee. Aandelenanalist Michel Veul  dook voor Follow the Money in de jaarrekeningen van de afgelopen drie jaar. Wat opvalt is dat Wintershall verlies leed, onder meer als gevolg van een dalende gasproductie in zijn gasvelden en afwaardering van activa. Beide aandeelhouders hebben daarom een aflopende lening verlengd en omgezet naar een lening met een looptijd van 51 jaar zodat die als eigen vermogen mag worden verwerkt om het eigen vermogen positief te houden.

Op 30 september 2020 kwam Gazprom samen met de andere aandeelhouder overeen nog een lening aan Wintershall Noordzee te verstrekken van 100 miljoen euro. Vervolgens regelde Gazprom in december 2021 nog een bankgarantie van 117,5 miljoen euro bij het Duitse Commerzbank. 

Sinds 2015 lijkt er nog geen dividend te zijn uitgekeerd. Wel is opvallend dat de omzet tussen 2020 en 2021 flink is gestegen van 65 naar 262 miljoen euro, met name door gasopbrengsten uit het Sillimanite-veld in de Nederlandse Noordzee.   

Al dat uitstaande geld betekent dat Gazprom niet zomaar uit Wintershall Noordzee zal stappen. Het zal financiële consequenties hebben, maar een meevaller voor dit jaar is dat de gasprijs hoog is en daar de lening van afgetrokken kan worden.

Sabotage 

Ondertussen nemen in Europa de zorgen toe over de invloed die Gazprom heeft via dochterondernemingen en joint ventures. De recente ontploffingen van de pijpleidingen van Nord Stream I en II in de Oostzee, de belangrijkste gastransportlijnen tussen Rusland en Europa, zijn volgens Deense en Zweedse experts ‘geen toeval’, maar een vorm van ‘sabotage’. 

In hoeverre Gazprom zijn positie in Wintershall Noordzee kan misbruiken voor sabotage van de gasvoorziening of spionage, durft geen van de energiedeskundigen met wie FTM spreekt met zekerheid te zeggen. Jilles van de Beukel van denktank HCSS, is nog het meest stellig als hij zegt dat de mogelijkheden voor sabotage, bijvoorbeeld op platforms, bijzonder gering is. Daar kijken teveel mensen mee en het is vooral de Nederlandse tak van Wintershall die het technische werk doet. 

Uiteindelijk is de gaswinning voor Wintershall geen vetpot; de volumes zijn betrekkelijk en daarmee ook oninteressant om in te zetten als politiek drukmiddel, ‘als dat al zou kunnen’, verduidelijkt Van den Beukel. ‘Geen enkele gasproducent kan dat’, vanwege de verdeling van de diverse aandeelhouders over de gaswinningsgebieden.

Maar over de invloed van Gazprom op de dagelijkse gang van zaken bij Wintershall Noordzee is hij minder zeker. ‘Je komt het niet te weten,’ zegt hij. ‘Maar je kunt wel nagaan, als ze voor de helft eigenaar zijn, dan hebben ze invloed, ook al hoor je niets.’ 

Joint ventures zijn gangbare bedrijfsconstructies bij de winning van gas- en olie, vertelt Martha Roggenkamp, hoogleraar energierecht aan de Universiteit van Groningen. ‘Elke partij heeft rechten op een deel van de opbrengst en plichten – zoals financiële bijdragen aan de activiteiten – overeenkomstig hun aandeel in de joint venture.’ 

Wintershall is in de Nederlandse Noordzee operator van verschillende winningsvergunningen, maar heeft ook een aandeel in vergunningen bij andere gasbedrijven. Daardoor verschilt het aandeel in de winning van Wintershall Noordzee per veld, maar in alle gevallen wordt de opbrengst die Wintershall per veld heeft 50/50 verdeeld tussen Wintershall Dea en Gazprom. Daarnaast ontvangt de Staat via Energie Beheer Nederland 40 procent van de winning van alle gasvelden in de Nederland. 

De joint ventures die gezamenlijk een vergunning houden, voeren hun activiteiten uit op basis een zogenoemde ‘Joint Operating Agreement’ (JOA), maar de verdeling van het stemrecht in de JOA is vaak bedrijfsvertrouwelijke informatie, zo blijkt ook uit antwoorden op Kamervragen van staatssecretaris Mijnbouw Hans Vijlbrief en minister voor Klimaat en Energie Rob Jetten. 

‘Je kunt erachter komen’, vertelt Roggenkamp doelend op de afspraken die aandeelhouders onderling maken, ‘maar dat kost tijd en moeite’. Het blijft dus gissen hoeveel inspraak Wintershall Noordzee – en dus ook Gazprom – heeft in de activiteiten op de eigen velden in de Nederlandse Noordzee.  

Keihard bewijs dat de deelname van Gazprom aan Wintershall Noordzee een probleem oplevert, is er vooralsnog niet. Maar vanuit internationaal, geopolitiek en moreel perspectief zijn er grote zorgen, die ook Wintershall Noordzee kunnen raken. 

Paard van Troje

In Duitsland zijn er ook zorgen over de andere partner van Wintershall Noordzee. In de Duitse media wordt het moederbedrijf Wintershall Dea inmiddels al omschreven als het paard van Troje van het Kremlin.

Op 30 september 2015 vond een grote aandelenruil plaats tussen BASF, het moederbedrijf van Wintershall Dea, en Gazprom. De Russen kregen de volledige beschikking over het gasnetwerk, pijpleidingen, gasopslagen en de handelstak van Wintershall Dea. Deze bezittingen, verspreid over verschillende Europese landen, werden ondergebracht in Gazprom Germania. De Duitsers kregen in ruil hiervoor aandelen in enkele lucratieve Siberische gasvelden.

De innige Russische banden van Wintershall Dea en daarmee ook met de Europese gasmarkt werden in 2019 verder aangehaald. De Russische oligarch Mikhail Fridman, eigenaar van de holding LetterOne, werd toen voor 27 procent mede-eigenaar van de Duitse firma. German Kahn, een andere oligarch, zat tot voor kort als ‘investeerder’ in de raad van bestuur van Wintershall Dea. Beide mannen staan sinds maart op diverse sanctielijsten.

De Duitse regering zit in haar maag met deze Russische invloed. 

Eind vorig jaar bleek bijvoorbeeld dat gasopslagen in Duitsland, Oostenrijk en Nederland, niet waren gevuld.  Kort na de Russische inval bleek dit een bewuste tactiek om Europa onder druk te zetten Oekraïne niet te steunen.

Daarnaast probeerde Gazprom de Duitse regering een loer te draaien door de aandelen van Gazprom Germania over te hevelen naar een obscure Russische bv; JSC Palmary. Die stond op naam van een Moskouse dj die door Gazprom als stroman werd gebruikt. Op die manier werd geprobeerd controle over het distributienetwerk, opslagen en pijpleidingen te houden en Gazprom Germania failliet te laten gaan zodat de Duitsers met lege handen zouden staan.

Nadat het Duitse ministerie van Economie en Klimaatactie deze truc ontdekte, plaatste het Gazprom Germania in april onder toezicht. Als tegenantwoord kwam Gazprom vanaf mei de contractuele verplichtingen – zoals gaslevering – niet meer na. De gastoevoer naar Duitsland en Europa werd fors teruggeschroefd. Dit bracht veel bedrijven aan de rand van de afgrond. Het Duitse gasbedrijf Uniper werd op 21 september genationaliseerd om het voor ondergang te behoeden. 

Unipers CEO Klaus-Dieter Maubach is klaar met de Russen. Hij vertelde onlangs  op een congres dat de relatie met Gazprom kapot is. Wat hem betreft is er geen plek meer voor Gazprom en Russisch gas in Duitsland. 

Geen gas in Bergermeer

Gazprom heeft ook in Nederland voor problemen gezorgd, door gasopslag Bergermeer niet te vullen. ‘Het leeg laten van de Nederlandse gasopslagen van vorig jaar zomer was het begin van gas als wapen gebruiken door Poetin en Gazprom’, meent Jilles van den Beukel van de Haagse denktank HCSS.

Het weer laten vullen van Bergermeer bezorgde het Rijk veel hoofdbrekens. Gazprom weigerde de opslag te vullen en daarom moest minister Jetten de portemonnee trekken om via een subsidieregeling gasbedrijven te bewegen de opslag te laten vullen. Kosten: 257 miljoen euro aan subsidie aan Energie Beheer Nederland (EBN). Ook heeft het kabinet EBN aangewezen om de resterende ruimte, waar Gazprom officieel gebruiksrecht toe heeft, te vullen. 

Dat blijkt niet zonder harde garanties, want als Gazprom onverhoopt toch besluit gebruik te willen maken van de eigen opslag, moet Nederland haar gas er weer uithalen. Maar het ministerie van Economische Zaken en Klimaat laat weten ‘geen aanwijzingen’ te hebben dat Gazprom het ‘huidige’ en ‘komende’ jaar gebruik gaat maken van de opslag.

Op dit moment heeft Gazprom bovendien geen zeggenschap meer over Bergermeer, maar dat is aan de Duitse regering te danken. Die stelde de verantwoordelijke dochteronderneming Gazprom Marketing and Trading Ltd – een Britse dochter van Gazprom Germania – in april onder toezicht. ‘Gazprom heeft daardoor geen controle meer over Bergermeer’, verklaarde Jetten in antwoord op Kamervragen omdat het Britse bedrijf onder Gazprom Germania valt dat onder curatele staat van de Duitse regering.  

Nationaliseren of niet?

De relatie met Gazprom zorgt voor veel onzekerheid en vragen. Wat er gebeurt als de bezittingen van Gazprom in Duitsland worden genationaliseerd? Dat wordt al voorbereid. Zal Rusland in dat geval de bezittingen van Wintershall Dea in Siberië afpakken? Welke gevolgen heeft dat voor Wintershall Dea? En voor Wintershall Noordzee? En dus voor onze gasproductie? Duitsland neemt allerlei ingrijpende stappen, maar wat doet de Nederlandse regering? 

Een woordvoerder van EZK meldt dat minister Rob Jetten het belang ervan inziet om actie te ondernemen. Hij zal ‘binnenkort’ de Kamer informeren over ‘de rol van Russische bedrijven’ en ‘de mogelijkheden’ om ze uit ‘bestaande of nieuwe activiteiten’ te weren. Deze informatie wordt vertrouwelijk gedeeld met de Kamer in het belang van de nationale veiligheid. Het ministerie wil Poetin niet in de kaart spelen.

Aad Correljé, energie-expert en universitair hoofddocent  aan de TU Delft, begrijpt de focus van de Nederlandse regering op de leveringszekerheid vanwege de huidige energiecrisis, maar de rol van Gazprom in Wintershall Noordzee is volgens hem moreel steeds lastiger te verantwoorden. ‘We hebben een commerciële relatie. Dat is jarenlang goed gegaan, maar we hadden die relatie al na de invasie van de Krim met wat meer argwaan moeten bekijken. Er is angst voor rechtszaken maar je kunt je afvragen of dat een goede manier van handelen is. We zitten eigenlijk al in een oorlogseconomie.’

Gazprom draagt in ieder geval bij de Russische oorlogseconomie. Eind augustus maakte het bedrijf bijna 10 miljard euro aan dividend over aan de Russische staat. Een klein deel daarvan zijn opbrengsten uit de Nederlandse Noordzee.