Even leek het of de grote baas van het coronaherstelfonds de vraag niet snapte. Vertwijfeld keek Céline Gauer, topambtenaar bij de Europese Commissie, afgelopen februari de twee journalisten aan die bleven doorzagen over transparantie over de honderden miljarden die Brussel zou uitdelen aan de lidstaten. Die miljarden zijn bedoeld om Europa er na de vernietigende covid-epidemie weer bovenop te helpen, maar dan wel in lijn met de groene en digitale ambities van de Europese Unie. 

‘In de wettelijke basis van het coronaherstelfonds is niet afgesproken dat we de begunstigden publiceren,’ antwoordde Gauer uiteindelijk op de vraag of het niet beter zou zijn als lidstaten publiceren wie er van de enorme subsidiepot profiteert. ‘Of we dat willen of niet, er is gewoon niet in voorzien.’

Deze topambtenaar moet er op toezien dat de 723 miljard euro van het coronaherstelfonds op de juiste plekken terecht komt

Het is een opvallend nonchalante houding: Gauer moet er immers op toezien dat de 723 miljard euro van het coronaherstelfonds op de juiste plekken terecht komt. Eerder bleek geregeld dat er met EU-fondsen is gesjoemeld, zelfs door Europese regeringen.

De Hongaarse premier Viktor Orbán spant de kroon. Hij liet met belastinggeld een voetbalstadion in zijn geboortedorp bouwen en gebruikte EU-fondsen voor de nutteloze spoorlijn ernaartoe. Ook wist hij lucratieve EU-projecten zo te sturen dat zijn zakenvrienden zich eraan konden verrijken, in ruil waarvoor ze media opkochten die nu dag en nacht Orbans bestuur bejubelen.

Bovendien blijkt uit onderzoek dat de risico’s op fraude en corruptie bij EU-fondsen bovengemiddeld groot zijn, vergeleken met subsidies uit nationale budgetten. De Hongaarse onderzoeker Mihaly Fazekas, die jarenlang met lede ogen aanzag hoe in zijn land kostbare miljarden werden verkwist, promoveerde op deze problematiek.

Fazekas ontwaarde drie noties die eraan bijdragen dat Brussels geld verhoudingsgewijs ‘makkelijk’ wordt verspild: de omvang van de Europese fondsen, het gevoel dat het om ‘gratis’ geld gaat, en de brede definitie van het soort projecten waarvoor de subsidies zijn bestemd. ‘Natuurlijk zou je verwachten dat het coronaherstelfonds zulke risico’s adresseert met extra controles,’ zegt hij tegen Follow the Money. ‘Maar dat is niet geregeld. Er zijn voor de aanbesteding van projecten geen extra voorwaarden gesteld.’

Die roep om openheid viel samen met felle discussies over lidstaten die een loopje met de rechtsstaat nemen

Toch is al bij de opzet van het coronaherstelfonds, dat bestaat uit subsidies en goedkope leningen, gehamerd op optimale transparantie. In september 2020, toen de spelregels nog moesten worden uitonderhandeld, merkte niemand minder dan de Franse president Emmanuel Macron op dat ‘alle stimuleringspakketten beschikbaar zouden moeten zijn in open systemen, zodat burgers het geld kunnen volgen, en om verspilling en corruptie te voorkomen.’

Die roep om openheid viel samen met felle discussies binnen de Europese Unie over lidstaten die een loopje nemen met de rechtsstaat. De Europese Commissie en het Europese Parlement wilden voorkomen dat zulke lidstaten, met name Polen en Hongarije, nog EU-geld zouden krijgen terwijl ze Europese basisbeginselen verkwanselden. De daaropvolgende ruzie werd afgelopen februari door het Europese Hof in het voordeel van de Commissie beslecht. 

Ondanks die hoogoplopende debatten en de mooie intenties werd in de wetgeving inzake het coronaherstelfonds geen verplichting opgenomen om transparantie over de bestemming van de gelden te waarborgen. Zoals Commissie-ambtenaar Gauer bij haar interview met Follow the Money al zei: er is simpelweg niets over afgesproken.

Om die reden ging het Recovery Files-netwerk van Follow the Money zelf op onderzoek uit. Met journalisten uit meer dan 15 lidstaten onderzochten we de afgelopen maanden hoe het kan dat de besteding van ruim 723 miljard euro belastinggeld zich volledig aan publiek toezicht onttrekt – en wat de gevolgen daarvan zijn.

Onderhandelingen

Hoewel in Brussel in de zomer van 2020 gejuich opsteeg nadat het coronaherstelfonds was beklonken, moesten de onderhandelingen over de kleine lettertjes toen nog beginnen. De lidstaten stonden te popelen om de miljarden uit te geven aan hun door covid toegetakelde economie, maar het Europees Parlement was beducht op fraude en corruptie. Het Parlement pleitte bij de lidstaten voor een eenduidige database waarin alle informatie over de begunstigden wordt verzameld.

Tana Foarfă, beleidsadviseur van de Roemeense liberale Europarlementariër Dragoș Pîslaru (Renew Europe) was in de herfst van 2020 aanwezig bij de onderhandelingen met de lidstaten, verenigd in de Raad van de EU, en de Europese Commissie. Ondanks covid vonden de gesprekken tussen de onderhandelaars fysiek plaats, met maskers op, in zo groot mogelijke ruimtes. Een videomeeting was geen optie: ‘Dat werkt niet, omdat we tussendoor telkens met onze collega’s moesten kunnen overleggen over de laatste stand van zaken.’

Ondanks de inzet van het Europees Parlement werd al snel duidelijk dat de lidstaten niet erg op transparantie zaten te wachten. Ze werden daarin gesteund door Duitsland, dat toen voorzitter van de Raad was. Uit gesprekken met diverse bronnen blijkt dat Duitsland geen enkele speelruimte op dit onderwerp duldde. 

Zo vertelt een hoge ambtenaar van het financiële departement van de Europese Commissie (op voorwaarde van anonimiteit) dat de Duitse regering in het geheel niets voelde voor een verplichting om informatie in centrale databases te verzamelen en publiekelijk toegankelijk te maken. De Duitse Europarlementariër Damian Boeselager (Groenen), die eveneens deelnam aan de onderhandelingen, bevestigt deze lezing. ‘Vertegenwoordigers van de Duitse overheid verzetten zich tegen de publicatie van de namen van de begunstigden, en zelfs tegen de verplichting om gegevenssystemen te gebruiken die onderling gegevens kunnen uitwisselen.’

Duitsland hield niet alleen openheid tegen, ook wil het onze vragen over hun beweegredenen niet beantwoorden. De andere lidstaten lieten het erbij zitten en hebben Duitsland niet tot een andere opstelling willen dwingen. 

Boeselager vindt dat onverteerbaar. ‘Dit is geheel volgens het principe: als jij mij niet in de kaarten kijkt, zal ik jou niet in de kaarten kijken. In feite accepteer je zo dat er corruptie zal zijn.’

Gebroken belofte

Inmiddels zijn de eerste tientallen miljarden aan de lidstaten uitgedeeld; 66 miljard euro aan subsidies en 33 miljard euro aan leningen, om precies te zijn. Op maandag gaf de Europese Commissie de lidstaten het advies om nieuwe betalingen goed te keuren: 12 miljard aan Spanje en bijna 400 miljoen aan Slowakije. Maar bij wie de miljarden zijn beland, is dus een raadsel – dankzij de halsstarrigheid van de lidstaten.

Uit een rondgang die journalisten maakten die bij de Recovery Files zijn aangesloten, blijkt dat slechts enkele landen – waaronder Slowakije en Litouwen – bereid zijn om alle begunstigden van het fonds via één inzichtelijke website te ontsluiten. Opmerkelijk genoeg speelde ook Duitsland vorig jaar even met dit idee, blijkt uit interne stukken die Recovery Files-partner Die Welt inzag. Maar toen de regering hierover diverse ministeries consulteerde, stierf het voornemen een stille dood. Waarom? Ook hierover weigert de Duitse overheid vragen te beantwoorden.

Sommige landen, waaronder Nederland, verschuilen zich achter excuses zoals privacyregelgeving om (vooralsnog) geen openheid van zaken te willen geven. Maar volgens Transparantie-pleitbezorger Krzysztof Izdebski van de Open Spending EU Coalition gaat die vlieger niet op, omdat het niet gaat over het openbaren van privé-informatie; de begunstigden van het coronaherstelfonds ontvangen publiek geld, waarop toezicht mogelijk moet zijn. ‘In zijn algemeenheid zou niemand die steun krijgt van de overheid het recht moeten hebben dat dit geheim blijft.’

Ook onderzoeker Fazekas stelt dat het misschien voor natuurlijke personen ingewikkelder kan zijn of en hoe informatie wordt gepubliceerd, maar dat er zeker openheid moet zijn over de bedrijven die geld ontvangen. ‘Wie grote bedragen aan publieke middelen krijgt, kan worden gevraagd zijn identiteit te onthullen. Dat is eerlijk en eenvoudig, en evenredig.’

Toch blijkt zelfs de Franse president Macron, die zich zo vurig uitsprak voor openheid, moeite te hebben zijn eigen principes na te leven. Toen een journalist van de Franse krant Le Monde bij de regering navraag deed waar de informatie over de begunstigden te vinden was, werd hij door de betrokken departementen van het kastje naar de muur gestuurd. 

Na lang doorvragen meldt het Franse ministerie van Economische Zaken dat er geen enkelvoudige database met informatie zal worden ingericht, maar dat de data verspreid zal zijn over tenminste 25 ministeries die zich met de 400 afzonderlijke onderdelen van het Franse nationale plan bezighouden. Tot nu toe heeft geen daarvan die informatie met Le Monde willen delen.

Corruptiebestrijding

Zo blijkt in wel meer landen de informatie op zijn best verspreid te zijn over verschillende overheidslagen, en op zijn slechtst uitsluitend kan worden achterhaald via de moeizame weg van een wob-verzoek.

Zelfs de Europese toezichthouders, die volgens de regels wél verplicht inzage moeten krijgen in de boekhouding, staan voor een grote uitdaging

In de praktijk maakt die ontbrekende en versnipperde informatie het niet alleen voor journalisten ingewikkeld om uit te zoeken waar het geld belandt. Zelfs de Europese toezichthouders, die volgens de regels wél verplicht inzage moeten krijgen in de boekhouding, staan voor een grote uitdaging.

De Europese fraudebestrijder OLAF waarschuwde vorig jaar voor grote corruptierisico’s indien lidstaten weigeren mee te werken aan een eenduidige informatievergaring. De Europese Rekenkamer zegt desgevraagd nog niet te weten hoe zij straks de boekhouding kan controleren. ‘Betreffende de technische details van deze audits bevinden we ons enigszins op onzeker terrein,’ stelt de woordvoerder. ‘Waarschijnlijk zullen de lidstaten ons de data moeten overhandigen. Afhankelijk van het specifieke onderwerp, zullen we wellicht bij de autoriteiten van diverse overheidslagen te rade moeten gaan.’

Izdebski van de Open Spending EU Coalition hamert er op dat landen meer openheid van zaken moeten geven om corruptie, belangenconflicten en ander gesjoemel met publiek geld te achterhalen. Eerder bleek al dat hoe meer informatie over aanbestedingen openbaar wordt gemaakt, hoe kleiner de kans op geldverspilling wordt.

Missie

Om al deze redenen heeft Follow the Money besloten de taak op te pakken die de Europese Unie heeft laten liggen. We zullen het Recovery Files-onderzoek verder uitbreiden, met het doel zoveel mogelijk data boven tafel te halen en misstanden aan het licht te brengen.

Inmiddels hebben bijna veertig journalisten uit meer dan twintig Europese lidstaten zich bij deze missie aangesloten: we zullen de komende jaren in kaart brengen waar de 723 miljard euro van het coronaherstelfonds terecht komt.

Want zoals Macron het zo eloquent verwoordde: ‘Alle stimuleringspakketten zouden beschikbaar moeten zijn in open systemen, zodat burgers het geld kunnen volgen, en om verspilling en corruptie te voorkomen.’

Met medewerking van Ada Homolová en Peter Teffer.